در تقاطع بزرگراه بعثت و خیابان شهید رجایی که به چهارراه چیت‌سازی معروف است به این بنای تاریخی می‌رسیم. این ساختمان قدیمی هنوز پس از سال‌ها در میان مردم ناشناخته مانده است. برای آگاهی از تاریخچه شکل‌گیری سیلوی تهران از «نوروزعلی حسنجانی» ساکن قدیمی نازی‌آباد، «نیماامامی» کارشناس اطلاع‌رسانی، «امین‌الله‌اسدی» و «مشک‌علی نقدی» کارگران قدیمی سیلوی تهران کمک می‌گیریم تا این بنا تاریخی را بیشتر به ما معرفی کنند.
گشت وگذار درسیلوی تاریخی تهران فرصتی است برای یادآوری آنچه در این محله رو به فراموشی است. سیلوی تهران به نام‌های سیلوی «شهید جواد اسدالله‌زاده» و «شرکت غله و خدمات» هم معروف است. هرکدام از این عناوین، قصه‌ها و اتفاق‌هایی از تاریخ شهر تهران را در دل خود حفظ کرده که شنیدن آنها خالی از لطف نیست. سالهای متمادی است که سیلوی گندم محل عبور خودروهایی شده که محصولات گندم و جو کشاورزان را از نقاط دور و نزدیک کشور به این محل انتقال می‌دهند.
جایی که تا نیم قرن پیش جز انبار ذخیره‌سازی و توزیع غلات کشور، چندین ساختمان صنعتی دیگر مثل «کارخانه برق»، «کارخانه آرد ایرانیان» در محوطه آن دایر بود و هزاران نفر آنجا کار می‌کردند، اما اکنون خبری از آنها نیست و تنها ۴۰ ـ ۵۰ نفر نیروی اداری و خدماتی در آن مشغول کار هستند. دیوارهای بلند و خاکستری سیلوی گندم بیش از هر چیز نظرمان را جلب می‌کند. بنای عظیم و چشم‌نوازی که طراحی و معماری آن به زمان قبل از جنگ جهانی دوم و حضور نازی‌ها در تهران مربوط می‌شود. البته در اسناد و کتاب‌های قدیمی، تاریخ‌نویسان شکل‌گیری محله نازی‌آباد را به دوره سکونت و استقرار نازی‌ها در این بخش از جنوب تهران نسبت داده‌اند.
- ارتش سری در محله نازی‌آباد
«سیلوی تهران سال ۱۳۱۵ و در زمان پهلوی اول ساخته شده و یکی از سیلوهای قدیمی کشور به شمار می‌رود. آنچه با مطالعه و تحقیق کتاب‌های تاریخی به دست می‌آید، این است که این سیلو از روزگار قدیم نقش مهمی در تأمین گندم، آرد و نان مردم تهران داشته و اکنون نیز یکی از مهم‌ترین مراکز ذخیره‌سازی و توزیع گندم کشور به شمار می‌رود. » «نوروزعلی حسنجانی» ساکن محله نازی‌آباد که با علاقه‌مندی، تاریخچه شکل‌گیری زادگاهش را دنبال کرده، با اشاره به زمان ساخت سیلوی تهران که شهریور امسال به هشتاد و سومین سال تولدش می‌رسد، می‌گوید: «دراسناد تاریخی آمده که مسئولیت ساخت سیلوی تهران ابتدا با آلمانی‌ها بوده است، به همین دلیل همه امکانات و تجهیزات به کار رفته در بخش‌های مختلف آن آلمانی است.
یکی از دلایل نامگذاری این محله به نازی‌آباد حضور آلمانی‌هایی بود که آن زمان به عضویت حزب نازی یا همان ارتش سری درآمده بودند و در محدوده زمین‌های ضلع جنوبی سیلو سکونت داشتند. بعدها به دلیل سکونت نازی‌ها در این محل به نازی‌آباد و به لحن طعنه‌آمیز به‌آبادی نازی‌ها معروف شد. به گواه تاریخ با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط ارتش شوروی، انگلیس و آمریکا با فشار این ۳ کشور بر دولت ایران برای اخراج آلمان‌ها، کار ساخت سیلوی تهران برای مدتی به تعویق افتاد و در نهایت مهندسان و کارگرانی از شوروی سابق این پروژه نیمه‌کاره را به پایان رساندند. »
- ردپای ضرب‌المثل نان کسی را آجر کردن
حسنجانی متولد اول مرداد سال ۱۳۲۹ است و ۶۹ سال دارد. او خاطرات بسیاری از سیلوی تهران شنیده، چون پدرش از کارگران بخش گونی‌بافی سیلو بوده و در زمان حیاتش از آن دوران داستان‌های زیادی نقل کرده که در هیچ کتابی نوشته نمی‌شود. او از تأثیر سیلوی تهران بر زبان ادبیات فارسی هم صحبت می‌کند. می‌گوید: «ریشه ضرب‌المثل «نان کسی را آجر کردن» به سیلوی تهران برمی‌گردد و از دوران جنگ جهانی و قحطی در تهران حکایت می‌کند. در آن زمان به دلیل کمبود شدید نان، برای نخستین بار کارخانه تولید نان ماشینی در سیلو راه‌اندازی می‌شود. برای سرعت بیشتر در تولید نان، این کارخانه مبادرت به تولید نوعی نان، شبیه نان تست کنونی می‌کرد که شکل و شمایل خاصی داشت.
به دلیل کمبود گندم در کشور، این کارخانه از هر نوع غله‌ای که می‌توانست استفاده می‌کرد که در نتیجه نانی تیره رنگ، سفت و شبیه به آجر دست مردم می‌دادند که با وجود قحطی چاره‌ای جز خوردن آن وجود نداشت. مدتی نگذشت که این نان به «نان سیلو» و «نان آجری» مشهور شد. » آن زمان مردم اعتراض می‌کردند که دولت وقت با فشار و اجبار پخت نان را از حالت سنتی به ماشینی تبدیل و با این کار بسیاری از نانوایان را از کار بیکار کرده است. «علی‌الله‌سلیمی» نویسنده ادبی در این باب می‌گوید: «ضرب‌المثل نان کسی را آجر کردن زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که با انجام کاری ضرر مادی و اقتصادی به کسی برسد. ممکن است این ضرب‌المثل نیز به دلیل آسیب‌هایی که مردم در آن زمان متحمل می‌شدند بین‌شان رواج پیدا کرده است، ولی برای صحت و اصالت آن نیاز به تحقیق بیشتری در تاریخ ادبیات فارسی داریم. »
- کندوهای گندم و پرواز قمری‌ها
برای ورود به سیلوی تهران چاره‌ای نیست جز مراجعه به قسمت جنوبی انبارغلات تهران. «نیماامامی» کارشناس اطلاع‌رسانی سیلوی شهید «جواد اسدالله‌زاده» می‌گوید: «دیوار بلند سیلوی تهران مستحکم و استوانه‌ای شکل و در طبقات فوقانی آن، دالان‌ها و راهروهایی تعبیه شده که هرکسی اجازه ورود به آنجا را پیدا نمی‌کند. از سقف دالان‌ها دریچه‌های خروجی غلات تعبیه شده که هرکدام راهی به داخل کندوها دارند؛ کندو یعنی محل نگهداری، ذخیره‌سازی و تخلیه گندم که با شماره جداگانه مشخص شده‌اند. » وقتی در محوطه سیلو قدم می‌زنیم پرواز پرندگان دربالای سرمان جالب به نظر می‌رسد. امامی علت اصلی این پدیده را فراوانی غذا برای پرندگان می‌داند و می‌گوید: «بام سیلوی تهران از گذشته تا امروز میزبان پرنده‌های وحشی و اهلی مثل کبوتر، قمری و گنجشک و حتی کلاغ و زاغ بوده است. »
- چرچیل نان سیلو خورده بود!
بررسی تاریخچه شکل‌گیری سیلوی تهران نشان می‌دهد که تهرانی‌ها نخستین‌بار در زمان جنگ جهانی دوم با نان حجمی که به نان سیلو شهرت پیدا کرد، آشنا شدند. امامی با مطالعه اسناد و کتاب‌های تاریخی به این نتیجه رسیده که دوران پخت «نان سیلو» تداعی‌کننده روزهای تلخ و ناگوار جنگ جهانی دوم است: «در کتاب‌های تاریخی آمده که در زمان جنگ جهانی اول که به دوران قحطی ناصرالدین شاهی و احمد شاهی معروف بوده، کشاورزان از آرد ذرت و ارزن و هرچیزی که می‌توانستند نان درست می‌کردند تا گرسنه نمانند. تعداد زیادی در شرایط قحطی آن زمان مردند. اواخر سلطنت پهلوی اول، با شروع جنگ جهانی دوم، قیمت نان و گندم چند برابر شده و مردم برای کاهش هزینه‌های خود با آرد باقلا و هسته خرما، نان درست می‌کردند که گفته شده بسیار سفت بود و به راحتی از گلو پایین نمی‌رفت. »
حسنجانی در این زمینه به نکته‌ای اشاره می‌کند: «ارتش متفقین در زمان جنگ جهانی دوم به فکر سیر کردن شکم نیروهای خود و اهمیتی به گرسنگی و مرگ و میر مردم نمی‌دادند. کمبود گندم و آرد باعث شده بود تا مردم برای به دست آوردن چند قرص نان ساده درمانده شوند. در حالی که انبارهای اشغالگران پر از گندم و جو بود. گفته می‌شود «وینسون چرچیل» نخست وزیر وقت بریتانیا در راه سفر به مسکو چند روزی را در تهران گذرانده و همراه قوام‌السلطنه به نقاط مختلف از جمله سیلوی تهران سر زده و از نان سیلو هم خورده است! » این شهروند به بهبود کیفیت نان سیلو در طول سال‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «یادم هست وقتی نوجوان بودم نان سیلو جیره‌بندی شده بود. کارگران سیلو هم سهمیه داشتند. یک نوع نان هم پخت می‌شد که نامش «گالوش» بود و به این نان پهن و آغشته به شکر بسیار خوشمزه بود.
- سیلوی تهران هنوز نفس می‌کشد
زمین‌های چند هکتاری سیلوی تهران بخش‌های مختلفی دارد، اما اکنون تنها قسمت فعال آن انبار نگهداری گندم و بخش‌های وابسته به آن مثل نمونه‌گیری و آزمایشگاه، باسکول، انبار تخلیه، کندوها و محل بارگیری خودروهای سنگین است. با راهنمایی کارشناس شرکت غله و خدمات بازرگانی منطقه یک کشور از قسمت‌های گوناگون سیلوی تهران بازدید می‌کنیم. «امین‌الله‌اسدی» یکی از کارگران قدیمی سیلو است که در سالن انبارغلات فعالیت دارد. کارش بسیار حساس و دقیق است و حتی یک اشتباه کوچکش ممکن است خسارت زیادی به بار آورد. او عنوان می‌کند: «همه ادوات و تجهیزات ریز و درشت سیلو، آلمانی است و هنوز پس از ۸۰ سال مثل ساعت کار می‌کنند. » حاج امین‌الله که به این وضعیت عادت دارد، می‌گوید: «برای به دست آوردن لقمه‌ای نان حلال هر سختی را تحمل می‌کنم. کاش این کندوها همیشه پر از گندم باشد و من گرد و خاکش را بخورم. » «مشک‌علی نقدی» کارگر باسابقه قسمت بارگیری خودروهاست.
در طول روز چند مرتبه پشت دستگاه مخصوص می‌نشیند تا ماشین‌ها بار گندم بزنند و راهی نقاط مختلف شهر شوند. او با میله آهنی چند ضربه به بدنه‌تریلی می‌زند تا راننده کمی خودرو را جابه‌جا کند و بعد دریچه یکی از کندوهارا برای تخلیه گندم باز می‌کند. به گفته نقدی این خودروها پس از بارگیری و باسکول راهی نقاط مختلف می‌شوند. به گفته او توزیع غلات این سیلو، بیشتر شامل تهران و اطراف آن می‌شود. در منطقه ۱۶ بناهای تاریخی و قدیمی دیگری نیز در کنار سیلوی تهران وجود دارد که به دست فراموشی سپرده شده‌اند؛ از جمله کارخانه‌های دخانیات، چای جهان، چیت‌سازی، پل پیچ، شیشه و بلور و... که دور از تصور نیست قدمتی به اندازه تهران داشته باشند.
- برای حفظ یادمان دوران مدرنیته تلاش می‌کنیم
«سیلوی تهران در روند صنعتی شدن تأثیر بسزایی داشته است. » «عبدالرضا گلپایگانی» معاون و رئیس کمیته شهرسازی و معماری شهردار تهران از جمله افرادی است که عقیده‌اش حفظ و پاسداشت هویت تاریخی و معماری این‌گونه بناهاست. او با اشاره به تأثیرگذاری ساخت و راه‌اندازی این سیلو در پیشرفت و صنعتی شدن کشور می‌گوید: «این سیلوی تاریخی، یادمان و المانی از آغاز ظهور مدرنیته و نظم و قانون به شمار می‌رود. شاید جالب باشد که نخستین آسانسور تهران در این سیلو مورد استفاده قرار گرفته است. » او دربازدیدی که از سیلوی تهران داشته، در زمینه چگونگی حفظ و صیانت از این سازه تاریخی با مسئولان شرکت بازرگانی غله کشور به همفکری و تبادل نظر پرداخته است. گلپایگانی در این نشست صمیمانه از برنامه و بسته پیشنهادی شهرداری تهران برای حفظ سیلوی تهران و کارخانه سیمان ری سخن گفته است.
- مشابه این مجموعه تاریخی وجود ندارد
«احمد مسجدجامعی» عضو شورای‌شهر تهران از جمله افرادی است که بارها از سیلوی تهران بازدید کرده و نگاه ویژه‌ای به این اثر تاریخی دارد. او در این زمینه توضیح می‌دهد: «سیلوی گندم تهران یک اثر تاریخی و معماری منحصربه‌فرد و یادگار دوران گذشته است که حد فاصل بزرگراه بعثت و خیابان شهید رجایی در منطقه ۱۶ واقع شده است. هرچند این اثرمعماری تا قبل از سال ۱۳۸۴ در فهرست آثارملی شناخته نشده بود، اما با پیگیری و تلاش دلسوزان حوزه فرهنگ، این بنا ۱۹ مرداد سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید. » وی درباره سیلوی تهران می‌گوید: «بدون تردید نمونه و مشابهی از این مجموعه تاریخی، ماشین‌آلات و ادوات در هیج جای تهران وجود ندارد، اما متأسفانه به این‌گونه اماکن تاریخی توجه کافی نمی‌شود و بعید نیست که درآینده نزدیک از خاطره‌ها پاک شود. بیشتر مردم فکر می‌کنند که تهران قدیم تنها به بازار گلوبندک، سر در باغ ملی و... خلاصه می‌شود در صورتی که سیلوی گندم سابقه بسیار زیادی دارد. »