- مقدمه
از زمان ورودم به شورای اسلامی شهر تهران، که مصادف با سومین دوره آن بود، به سبب سابقۀ سکونت خانواده و علاقه فراوانی که به تهران و مردمان آن داشته‌ام مباحث مربوط به شهر تهران همواره برایم از اولویت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از همان روزهای نخست به سبب ارتباطاتی که داشتم، با مردم و نخبگان بسیاری دیدار کردم و از مشکلات و مسائل این شهر و مردمش آگاه شدم. این آگاهی بلحاظ ماهیت و مقیاس جدای از آن اطلاعاتی بود که به طور رسمی و اداری دریافت می‌کردم. در دوره شش ساله مسئولیتم در ستاد شورایاری ها در دوره سوم، جلسات هم اندیشی منظم و بی واسطه ای با منتخبین مردم محله‌های شهر داشتم و از نزدیک با مشکلات اکثر محلات تهران آشنا می‌شدم.
در آن دوره تلاش کردیم تا سازوکارهای ارتباط با شورایاران و نهادهای محله ای را تسهیل کنیم و به همین دلیل هر دو هفته یکبار شهرداران مناطق و نواحی و سایر مدیران اجرایی سازمانهای دخیل در مدیریت شهر جلساتی را در سطح مناطق با حضور اعضای شورایاری برگزار می کردیم و از مسائل و مشکلات محله و دغدغه های شورایاران به عنوان بازوها و نمایندگان شورا در محلات آگاهی پیدا می کردیم و به منظور پیگیری خواسته ها و مصوبات آن جلسات کمیته ای را با عنوان کمیته پیگیری با حضور نمایندگان ستاد شورایاری، شورا و شهرداری منطقه تشکیل داده بودیم که وظیفه اش پیگیری مصوبات جلسات فوق الذکر بود. علاوه بر آن و به منظور نهادینه کردن جایگاه شورایاری ها در نظام مدیریت شهری هر هفته نمایندگان شورایاری مناطق و محلات برای ارائه گزارش در صحن شورا حاضر می شدند و گزارش خود را در حضور خبرنگاران و اعضای شورا و مدیران کلان و محلی شهرداری ارائه می کردند. مجموعه این اقدامات باعث شد تا سطح اعتماد بنفس شورایاران افزایش یافته و شهرداری در مقابل آنها پاسخگو باشد و البته حس مسئولیت پذیری شورایاران را نیز افزایش می داد. در کنار همه این اقدامات نشست های هفتگی به منظور توانمندسازی شورایاران طراحی شد که کمک میکرد تا ضمن اشراف بر مسائل شهر و مدیریت و برنامه ریزی، قدرت و سطح مهارت آنها افزایش پیدا کند که این کمک می کرد تا شورایاران در بودجه ریزی محلی ورود کرده و پیشنهادات خود را عملی کنند. تا پیش از آغاز شورای چهارم، از این طریق اطلاعات خوبی درباره مسائل و مشکلات محلات شهر تهران به دست آوردیم. علاوه بر این‌ها بازدیدهای بسیاری که از مناطق و محلات مختلف داشتم، در شناخت مسائل تهران بسیار مؤثر بوده است. با شروع دوره چهارم شورا و انتخابم به عنوان رییس شورای شهر تهران، تصمیم بر این گرفتم تا علاوه بر دیدارها و بازدیدهای رسمی از بخشهای مختلف شهر، به‌طور منظم، در روزهای جمعه و خارج از عرف دیدارهای معمول اداری، شهروندان و محله‌های تهران را از نزدیک ببینم و با مسائل و مشکلات و یادگارهای مادی و معنوی آنها آشنایی بیشتری حاصل کنم و از دغدغه ها و پیشنهادات شهروندان آگاهی پیدا کنم. این اهداف، بیشتر از وظایف معمول اعضای شورا در هر سمتی بوده است. انتخاب روز جمعه تصادفی نبود، زیرا در سنت‌های کهن این سرزمین، روز جمعه، روز دید و بازدید است. اهدافی همچون آشنایی بیشتر و عمیق‌تر با شهر و محله‌های آن، شناختن و شناساندن لایه‌های پنهان شهر به خبرنگاران و متخصصان شهری، ارتباط با نخبگان و هنرمندان و چهره‌های مختلف و تقویت یا پیوند ارتباط با مجموعه مدیریت و مدیران ذیربط در مسائل گوناگون شهری و در یک کلام شهر را از سایه و تاریکی به روشنی و آفتاب آوردن. در این دیدارها که هنوز ادامه دارد، با یاری اصحاب رسانه، مسائل و موضوعات شهری که در شرایط عادی، ورود و حضور در آنها برای دیگران میسر نبود، مورد بازدید قرار می‌گرفت و اطلاعات آن انتشار می‌یافت.
درگزارش حاضر، علاوه بر آن که به طور اجمال، مناطق و اماکن مورد بازدید در جلسات با شورایاری‌های محلات و مناطق و برنامه‌های تهرانگردی معرفی گردیده، عموم مسائل و مشکلات این کلانشهر که در طول این بازدیدها و در ارتباط با مردم محله‌ها و بخشهای مختلف مورد بحث و گفتگو قرار گرفته مشخص و تفکیک شده است. اینک که این سال‌ها را پشت سر گذاشته‌ام، به خوبی درک می‌کنم که این روش تا چه میزان می‌تواند در حل و فصل و به‌ویژه فهم بی‌واسطۀ مشکلات شهری موثر باشد.
- دروازه ای به سوی مشهد امام رضا(ع)
منطقه پانزده در منتهی الیه جنوب شرقی تهران واقع شده است و محله های مشیریه و شهرک رضویه(کاروان) آخرین محله های تهران در این محدوده شناخته می شوند. خیابان خاوران از مهم ترین خیابان های این منطقه به حساب می آید که در گذشته بخشی از جاده تاریخی تهران به خراسان بود و زائران تهرانی بعد گذشتن از دروازه خراسان و این جاده عازم زیارت امام رضا(ع) در مشهد می شدند. اولین سکونت های شهری در این منطقه نیز در اطراف میدان خراسان و همچنین این خیابان شکل گرفت. بقعه سیدملک خاتون در این منطقه از گذشته یکی از مراکز گردشگری مردم تهران به حساب می آمده است. این بانوی بزرگوار همسر رکن الدوله دیلمی و مادر فخرالدوله دیلمی بوده و با تدبیر خود مانع از حمله سلطان محمود غزنوی به شهر ری آن زمان شد.
در دوره قاجار، اراضی این منطقه در همسایگی شرقی دارالخلافه ناصری قرار داشت و دروازه خراسان تهران رو به این اراضی گشوده می‌شد. در آن دوره چندین روستا در این ناحیه وجود داشت که مهم ترین آنها روستای نجف آباد بود. نجف آباد از اراضی خالصه دولتی بود که در زمان مظفرالدین شاه به امین السلطان و سپس برادرش امین الملک واگذار شد. دیگر روستای معروف این منطقه نیز هاشم آباد بود. بخش‌هایی از اراضی این منطقه نیز به دولابی‌ها تعلق داشت.
بعد از تخریب حصار ناصری در دوره پهلوی اول، این اراضی به منطقه شهری تهران چسبیدند و بلافاصله، در اوایل دوره پهلوی دوم اولین سکونت‌ها در اطراف میدان خراسان، که به جای دروازه قدیمی خراسان بنا شده بود، آغاز شد. رفته رفته با گسترش مهاجرت‌ها به تهران، خیل زیادی از این مهاجران نیز به این منطقه آمده، ساخت و سازهای این ناحیه افزایش یافت. به سبب وضع مالی نه چندان مناسب مهاجران، بافت شهری این محدوده بسیار بافت متراکم و ریزدانه ای بود که امروزه به بافت فرسوده تبدیل شده است و نیازمند توجه مبرم مدیریت شهری به این بخش دارد. . از محله‌های معروف این محدوده می‌توان به محله شوش و طیب نام برد. به سبب سکونت مرحوم طیب در برهه ای از زمان در اینجا، این محله به یادگار به این نام خوانده می‌شود. علاوه براین، مسجد الصادق(حاج عبدالله) نیز از جمله اماکن معروف این محدوده است که محدث قمی، فرزند بزرگوار شیخ عباس قمی، از همان ابتدای ساخت این مسجد، در این مکان حضور داشت و به اقامه نماز و ارشاد مردم می‌پرداخت. درسهای نهج البلاغه ایشان در این مسجد به طور مرتب در طول سالیان مختلف ادامه داشت.
مالکیت اراضی هاشم آباد نیز در اختیار امیرسلیمانی بود. این اراضی از دهه ۴۰ به بعد قطعه بندی و به مهاجران جدید فروخته شد. در دهه ۳۰ در هاشم آباد کوره‌های آجرپزی فراوانی وجود داشت که کارگران زیادی در این منطقه به کار طاقت فرسای آجرپزی مشغول بودند. ولی امروزه هیچ اثری از این کوره پزخانه‌ها وجود ندارد. در این سال اعتصاباتی توسط کارگران کوره پزخانه‌ها رخ داد که به دستمزد ناچیز خود اعتراض داشتند. مالکیت اراضی محله افسریه نیز در اختیار فرزندان وثوق الدوله بود و به مانند سایر اراضی متعلق به آنها، قطعه بندی و به متقاضیان زمین واگذار شد. الگوی این محله از الگوی شطرنجی تبعیت می‌کند و ۲۰ متری افسریه، به عنوان راسته تجاری این محله، به مهم ترین محور این منطقه تبدیل گشته است.
در اواخر دوره پهلوی، تصمیم بر این گرفته شد تا در محدوده این منطقه، برای کارمندان و کارکنان دولت، تعداد زیادی واحدهای مسکونی ساخته شود. بنابراین شهرک کیانشهر بر اساس الگوی شهری جدیدی ساخته شد. علاوه بر کارمندان دولت، عده ای از گودنشین‌های تهرانی نیز به این شهرک منتقل گردیدند. سکونت در این شهرک بعد از انقلاب نیز همچنان ادامه داشت.
این منطقه امروز یکی از مناطق تهران است که هویت شهری در آن پررنگ است و با وجود بافت‌های فرسوده و ریزدانه، زندگی همسایگی در آن جریان دارد. فرهنگسرای بزرگ خاوران نیز به عنوان یکی از قطبهای فرهنگی این منطقه، یکی از مراکز مهم فرهنگی شهر تهران است که بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی در این منطقه را پشتیبانی می‌نماید. البته آسیب‌های اجتماعی این منطقه، نیز کم نیست که باید مورد توجه مدیریت شهری قرار گیرد.
(جدول ۱- جدول تاریخ بازدیدها)
۱. تهرانگردی سی‌وپنجم: به تاریخ ۲۵/۰۷/۱۳۹۳
۲. تهرانگردی هشتادویکم: به تاریخ ۱۴/۰۸/۱۳۹۵
در این دو برنامه، از نقاط مختلف منطقه پانزده بازدید به عمل آمد و با برخی از افراد حاضر در این منطقه، پیرامون شهر و منطقه صحبت نموده، نقطه نظرات آنها را راجع به مسائل مورد بحث شنیده و در مجموعه شورا و گروههای کارشناسی مختلف شورا، آنها را مطرح نمودم. به دلیل اهمیت بازدید مسائل و مشکلات مربوط به منطقه از نزدیک و بنابر اهمیت موضوعات، در این بازدید، مسئولان دستگاههای دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیر کل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی به همراه شهردار منطقه و برخی دیگر از مسئولان شهرداری نیز اینجانب را همراهی می نمودند. نقاط مورد بازدید این منطقه به این شرح بوده اند:
۱. منزل شهیدان بجستانی و دیدار با خانواده محترم این شهید
۲. نانوایی پخت نان مشهدی، به عنوان آخرین نمونه پخت این نان سنتی در تهران
۳. خیابان خاوران و دیدار و گفتگو با کارتن خوابهای حاشیه خیابان
۴. پایانۀ خاوران و حضور در جمع دستفروشان و گفتگو با آنها
۵. بازارچه خود اشتغالی کوثر و یدار و گفتگو با کسبه این بازار
۶. منزل آقای محمد حسین کبادی استاد بین المللی هنر و دیدار و گفتگو با ایشان
۷. مسجد الصادق (حاج عبدالله) و دیدار و گفتگو با امام جماعت و اهالی مسجد و محله
۸. منزل آقای محمود رزاقی، شاعر، و دیدار و گفتگو با ایشان
۹. خیابان شبیر و بازدید از این خیابان و بافت های فرسوده
۱۰. کلبه غذای سنتی دایی اکبر و کسبه دیگر خیابان شبیر
۱۱. میدان شوش و دستفروشان اطراف میدان
۱۲. بنگاه اوراقچی‌های میدان شوش و دیدار از بخش های مختلف و گفتگو با مالکان و کسبه آنجا
۱۳. انبار کالا، میدان شوش و دیدار و گفتگو با مالکان آنجا
۱۴. خیابان مهدیه و بازدید از بخش های بافت فرسوده و وضعیت نابهنجار اجتماعی محدوده این خیابان
۱۵. مرکز تولد دوباره شماره ۱ و دیدار با مسئولین آنچا و گفتگو در مورد وضعیت اعتیاد در این محدوده
۱۶. زورخانه ذوالفقار خیابان طیب و دیدار و گفتگو با اهالی زورخانه
۱۷. آرامستان ارامنه جاده خاوران و دیدار از بخشهای مختلف این آرامستان و گفتگو با مسئولین این آرامستان
۱۸. کلیسای داخل آرامستان
۱۹. مزار شهدای ارامنه
۲۰. شرکت تهیه و بسته بندی مواد غذایی هانی و بازدید از بخشهای مختلف ای کارخانه به عنوان تهیه کننده غذای آماده
۲۱. بنای تاریخی معروف به زندان هارون الرشید و بازدید از محدوده اطراف آن به عنوان امکان تبدیل این محدوده به یک مرکز گزدشگری
۲۲. موسسه فرهنگی قلم یار، به عنان اولین مرکز فرهنگی هنری شهر تهران و آشنایی با فعالیت های این مجموعه
۲۳. بوستان پردیس بانوان منطقه ۱۵ و دیدار و گفتگو با مسئولین این بوستان
۲۴. مجموعه شهربانو و بازدید از بخش های مختلف آن
۲۵. عمارت امیرسلیمانی و بازدید از کتابخانه این عمارت
۲۶. موسسۀ تولد دوبارۀ توسکا و دیدار با مسئولین معتادان در حال ترک اعتیاد و گفتگو در مورد فعالیت ها و مسائل و مشکلات این مجموعه
۲۷. محل برگزاری یازدهمین دورۀ مسابقات قرآنی استان تهران و دیدار و گفتگو با مسئولین آن
۲۸. دانشکده فنی و حرفه‌ای دختران تهران ولی‌عصر (عج) و دیدار و گفتگو با مدیران این مجموعه
۲۹. بهشتیه(آرامستان) خاوران و دیدار با رییس انجمن کلیمیان و بخش های مختلف این مکان
بر اساس بازدیدهایی که در این دو برنامه از این منطقه انجام گردیده و همچنین بر اساس مطالعاتی که درباره مسائل شهری مختلف در این منطقه داشتم و همچنین بر اساس گفتگوهایی که در طی این سال ها با مردم این محله و منطقه داشتم، لیستی از مشکلات این منطقه توسط مردم و شورایاران ارائه گردیده که به شرح زیر می باشند:
۱. مشکلات ناشی از حضور معتادان و کارتن خواب‌ها در برخی از معابر و اماکن (مانند ترمینال خاوران، اطراف گرمخانۀ محلۀ مشیریه، اطراف گرمخانۀ محلۀ رضویه، اطراف مجتمع بهاران محلۀ طیب، ...)
۲. مشکلات ناشی از بافت فرسوده و نداشتن توانایی مالی ساکنان برای ساخت واحدهای مسکونی جدید (مانند محله‌های شقاقی و ارج، خیابان شبیر، خیابان درخشنده، محلۀ طیب، شوش، محلۀ هاشم‌آباد، ولی‌عصر، ...)
۳. مشکلات ترافیکی در منطقه (مثلا در چهارراه تیر دقلو، محلۀ افسریۀ شمالی، بزرگراه امام رضا (ع)، بزرگراه بعثت، بزرگراه آزادگان، ...)
۴. مشکلات ناشی از تخلیۀ نخاله‌های ساختمانی در برخی نقاط منطقه (مثلا در آرامستان ارامنه، مسگرآباد، ...)
۵. مشکلات ناشی از فشردگی و ریزدانگی بافت مسکونی در برخی محلات (مانند شوش، مینایی، اتابک، هاشم‌آباد، طیب، مظاهری، ...)
۶. مشکلات ناشی از فعالیت صنایع مزاحم و آلاینده نظیر اوراقچیها، ضایعات فروش‌ها، سنگبریها و تعمیرگاه‌ها در منطقه (مثلا کارخانۀ سیمان در نزدیکی بافت مسکونی محلۀ طوس، کارگاه‌های بازیافت روی و مس در محلۀ خاورشهر، کارگاه‌های صنعتی در مسعودیه نظیر پرسکاری، آهنگری و نجاری، کارگاه سنگ‌بری و کارگاه‌ها و انبارهای تخته در محلۀ مظاهری، سنگبریها، ضایعات‌فروشی‌ها و اوراقچیها در محلۀ شوش، آبکاری‌های مسگرآباد، ...)
۷. مشکلات ناشی از کمبود پارکینگ در برخی معابر (مانند محلات افسریه، طیب، ...)
۸. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانۀ فضای سبز (مثلا در محلۀ طیب، شوش، ...)
۹. مشکلات ناشی از وجود اماکن و واحدهای مسکونی مخروبه و رها شده در برخی از محلات (مانند محلۀ شوش، کوره‌های آجرپزی رها شده در نزدیکی محلۀ خاورشهر، محلۀ مینایی، ...)
۱۰. مشکلات ناشی از بی‌توجهی به ایمنی در برخی محلات (سیستم دفع فاضلاب فاقد درپوش در محلۀ خاورشهر، کانال آب فاقد درپوش در پارک مشیریه، ...)
۱۱. مشکلات ناشی از تغییر کاربری فضاهای آموزشی (مثلا تغییر کاربری مدرسۀ موقوفۀ دوازده امامی در مسگرآباد، ...)
۱۲. مشکلات مربوط به ضعف در سیستم حمل‌ونقل عمومی (مانند نبود ایستگاه مترو، فرسودگی خطوط اتوبوس‌رانی، ...)
۱۳. مشکلات ناشی از دفع غیراصولی فاضلاب (محلۀ والفجر، محلۀ مسعودیه، محلۀ اتابک، ...)
۱۴. مشکلات ناشی از پایین بودن سطح بهداشت (کمبود و فرسودگی مخازن زباله در سطح منطقه، تجمع حیوانات و حشرات موذی، ...)
۱۵. مشکلات ناشی از پایین بودن سرانۀ بهداشتی-درمانی (محلۀ مشیریه، ...)
۱۶. مشکلات ناشی از فعالیت دستفروشان و دوره‌گردان در سطح منطقه
۱۷. مشکلات مربوط به فضای سبز نامناسب بهشتیۀ خاوران
در بازدیدهایی که در این دو برنامه از بخش های مختلف منطقه پانزده داشتم، علاوه بر نظارت و انتقال مباحث و مسائل این منطقه به مجموعه شورای اسلامی شهر تهران و طرح آنها در صحن و بخش های مختلف کارشناسی شورا، پیشنهاداتی نیز در حاشیه این بازدیدها ارائه نمودم و موضوعاتی با مسئولان و سازمانهای ذیربط مورد مذاکره قرار گرفتند که عبارت است از:
۱. مذاکراه با شهردار منطقه برای جلوگیری از ورود و دفع نخاله‌های ساختمانی در آرامستان ارامنه
۲. ثبت آرامستان ارامنه در فهرست آثار ملی
۳. ثبت کوشک امیرسلیمانی در زمرۀ آثار ملی
۴. مرمت بنا و بازسازی نمای تاریخی کوشک امیرسلیمانی
۵. پیشنهاداتی مرتبط با طراحی و ساخت دانشکدۀ فنی و حرفه‌ای دختران ولی‌عصر (عج) (مانند طراحی سردر و بنای دانشکده مطابق با اصول سیما و منظر ایرانی، طراحی مبلمان متناسب با فضای سبز مجموعه، ...)
۶. مذاکره برای بهسازی و مناسب سازی فضای سبز بهشتیۀ خاوران
۷. احداث بوستان‌های محلی در سطح منطقه
۸. تاکید بر جابه‌جایی صنایع آلاینده و انتقال آنها به خارج از منطقۀ مسکونی (اوراقچیها و ضایعات فروشی‌ها، کارخانه سیمان، ...)
۹. تاکید بر رسیدگی و ساماندهی فضاهای بی‌دفاع شهری و پیشنهاد طراحی کاربری‌های عمومی برای برخی از آنها
۱۰. ساماندهی دستفروشان
۱۱. اتخاذ تصمیماتی برای بهره‌گیری ظرفیت‌های گردشگری زندان هارون‌الرشید
البته طرح این مباحث و پیشنهادها به تنهایی راهگشای تمام مشکلات محله ها و شورایاری ها نیست اما می تواند زمینه گفت و گو، ارائه نظر و پیشنهاد تکمیلی شهروندان به ویژه شورایاران را فراهم آورد.