منطقه‌ای با قنات‌های پرآب و قدیمی. می‌توان قنات را اوج هنر و معماری برای کنترل و هدایت آب‌های زیرزمینی دانست، جهان زیرزمینی پر آبی که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند و شنیدن وصف حال قنات‌ها و برکت آبشان خود روایت طول و درازی در تاریخ سرزمین ما دارد. زمین‌های کشاورزی و باغ‌های قدیمی پهنه غربی پایتخت بهانه خوبی برای کشاورزان و روستانشینان بود تا به حفر قنات اقدام کنند. زندگی در حاشیه رشته کوه البرز و رونق بارش باران و برف باعث شده بود تا قنات‌های زیادی در این پهنه ساخته شود. هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها بیش از ۵۰درصد فضای سبز این پهنه با آب قنات‌ها آبیاری می‌شود و این یعنی حفاظت و نگهداری از این مایع زیرزمینی حیات بخش تا چه اندازه اهمیت دارد. آنچه باید از قنات‌های مناطق ۵، ۹، ۲۱ و ۲۲ بدانید را در این گزارش بخوانید.
- مهم‌ترین قنات‌های منطقه ۵
قنات باغ فیض
قنات باهنر
قنات آذر شب
قنات جانبازان و قنات حاتم (فرهنگیان)
اگرچه در گذشته نگهداری و حفاظت از قنات‌ها برعهده شورای آب روستا بود ولی با رشد شهرنشینی در پایتخت این مسئولیت را اداره قنوات و مسیل‌های شهرداری برعهده گرفته است. «مانی جعفریان» معاون خدمات شهری شهردار منطقه ۵ می‌گوید: «کم‌بارشی برف بیشترین صدمه را به قنات‌های منطقه ۵ زده است. در حقیقت تنها منبع مناسبی که قنات‌ها را پر آب می‌کند بارش برف است که متأسفانه طی سال‌های اخیر بسیار کم شده است. ته‌نشین شدن برف سفره‌های آب زیرزمینی را پر آب می‌کند در صورتی که تنها بخش کوچکی از باران ته‌نشین و بقیه در سطح زمین جاری می‌شود. پس بارش برف است که در پرآبی قنات‌ها تأثیر دارد. به‌طور کل ما در بحث نگهداری از قنات‌ها با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستیم. برای مثال ساخت‌وسازهایی که بر روی میله‌های قدیمی قنات‌ها انجام شده باعث فرو نشست ناگهانی زمین می‌شود و انسداد مسیر قنات‌ها، هدر رفتن آب و مهم‌تر از همه آلودگی آب قنات و نشست آب در مسیر ساخت مترو است.»
- شناسنامه‌ای برای هویت قنات‌ها
«سعید احمدی» رئیس اداره قنات‌ها و مسیل‌های منطقه ۵ نیز به توجه ویژه شهرداری منطقه ۵ به نگهداری از قنات‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «خوشبختانه سال ۱۳۹۷ منطقه ۵ رتبه نخست را در بحث مدیریت قنات‌ها در بین مناطق ۲۲گانه کسب کرده است. تهیه نقشه‌های کامل و دقیق از موقعیت میله‌های قنات‌ها، ایمن‌سازی قنات‌هایی که امکان بروز خسارت‌های مالی و جانی داشته‌اند، پاکسازی و لایروبی قنات‌های موجود برای تأمین آب فضای سبز منطقه و شناسایی و اکتشاف قنات‌های مدفون و جلوگیری از هدررفتن آب با موفقیت انجام شده است. »
شناسایی قنات‌ها و اطلاع از موقعیت جغرافیایی میله‌های هر قنات نقش مهمی نه تنها در احیا و کنترل آب قنات دارد بلکه از نظر ایمنی اهمیت دارد. ما در منطقه ۵ برای قنات‌ها شناسنامه تعیین کرده‌ایم و این کار از سال ۱۳۹۰ شروع شده و قرار است برای سال ۱۴۰۰ کامل شود. در این طرح برای هرکدام از قنات‌ها شناسنامه‌ای تعریف شده است که به ما نشان می‌دهد دقیقاً نقشه میله‌های قنات کجاست. میله‌ها یا همان چاه‌ها در گذشته برای هدایت آب قنات‌ها ساخته می‌شد و درحال حاضر۸۴۰ میله قنات فعال در منطقه ۵ داریم که ۳۷۳ میله مکان‌یابی شده است.»
- پایان زندگی آب‌های زیرزمینی
اگرچه طبق گفته قدیمی‌های محله منطقه ۹ روزگاری پرآب و در خط عبور آب قنات‌های زیادی قرار داشته، این روزها همه قنات‌های منطقه خشک شده است. سال‌هاست که دیگر آبی از قنات معروف «دکتر هوشیار» در این منطقه نمی‌جوشد. آب لازم برای آبیاری فضای سبز این منطقه از طریق ۱۱ چاه تأمین می‌شود. ساخت‌وسازهای انبوه در قسمت شمال و شمال غرب تهران مسیر آب را مسدود کرد و روی قنات‌های این منطقه تأثیر گذاشته است.
- نوید بازگشت آب به قنات
۶ قنات منطقه ۲۱ نیز سال‌هاست خشک شده است. آخرین قنات این منطقه معروف به قنات «زیست‌محیطی» سال ۱۳۸۵ خشک شد. با این حال بارندگی‌های امسال برای شهروندان منطقه ۲۱ نویدبخش بوده است. به گفته «امیرحسین قاسمی» رئیس اداره قنات‌های منطقه۲۱ باران‌های فروردین احتمال احیای ۲ قنات خشک منطقه را بالا برده است. این موضوع باعث شد رسیدگی به این موضوع در دستور کار معاونت خدمات شهری منطقه قرار بگیرد. - برج‌ها و قنات‌های مدفون شده
منطقه جوان و مدرن منطقه ۲۲ این روزها بخش مهمی از آب مورد نیاز فضای سبز خود را از طریق تصفیه‌خانه شهید باقری تأمین می‌کند. از ۳ هزار هکتار فضای سبز منطقه ۸۵۰ هکتار از این طریق آبیاری می‌شود. بقیه نیز از طریق چاه‌ها و آب خام تأمین می‌شود. این یعنی قنات‌ها در این منطقه نقشی ندارند. با این حال نمی‌شود از وجود قنات‌ها و میله‌های آنها در این منطقه برج‌نشین چشمپوشی کرد. اگرچه مسئولان خدمات شهری منطقه اطلاع‌رسانی درباره قنات‌ها و موقعیت جغرافیایی آن را جایز ندانستند ولی نباید این نکته را فراموش کرد که بسیاری از ساخت‌وسازهایی که در غرب تهران اتفاق افتاده است بر روی قنات‌ها و میله‌هاست؛ قنات‌های مدفونی که عامل اصلی نشست زمین محسوب می‌شوند.
- محله پرآب
حفاظت و نگهداری از قنات‌های محله کن هنوز هم برعهده شواری آب محله است. محله کن قنات‌های زیادی در خود جای داده است و هنوز هم قنات‌ها آب درختان و باغ‌ها را تأمین می‌کنند.
«امین نورقربانی» مدیر گروه فرهنگی کن قدیم می‌گوید: «پدر پدربزرگم قنات بزرگ وسک را ساخت، قناتی که هنوز پر آب است و بخش زیادی از باغ‌های کن را سیراب می‌کند. طبق تعریف قدیمی‌ترهای محل، کن ۵ قنات معروف داشت. یکی قنات اصلی کن است که می‌گویند به سفره‌های آب زیرزمینی کوه‌های امامزاده داود(ع) وصل است و سال‌هاست آب دارد. علاوه بر این قنات که امروز احیا شده و بخشی از آب آن در دره زرنو روی زمین می‌آید و وارد جوی‌ها می‌شود، ۴ قنات دیگر هم در کن وجود دارد.
قنات وسک، قنات فرمانفرما، قنات لورکان و قنات باغ میر از دیگر قنات‌هایی هستند که بخش‌های مختلف باغ‌های کن را پوشش می‌دهند. البته از قنات باغ‌میر و لورکان آب چندانی باقی نمانده و در فصول گرم سال خشک است. » «حاج‌مهدی ثابتی» مدیر هیئت امنای شورای آب کن درباره نوبت‌های آبی در باغ‌های کن بیشتر توضیح می‌دهد: «آب قنات هر ۱۳ روز در باغ‌ها می‌چرخد و دوباره نوبت‌های آبی تکرار می‌شود. این نوبت هم برای امروز، دیروز یا یک سال و ۱۰ سال گذشته نیست. شاید برای ۲۰۰ـ ۳۰۰ سال قبل است. نوبت‌های آبی هم هرکدام اسم دارند و این اسم‌گذاری‌ها هم مال خیلی قدیم است. اسم می‌گذاشتند تا محدوده آبیاری باغ‌ها مشخص شود. » با این حال ثابتی معتقد است این روزها حال قنات بزرگ وسک خوب نیست. او می‌گوید: «متأسفانه این قنات از زیر انبار نفت و مخزن‌های نفت شمال شهران می‌گذرد. آب قنات آلوده شده و این آلودگی بسیار جدی است.»
- قنات بزرگ کن و بزرگ‌ترین مخزن تهران
بزرگ‌ترین مخزن جمع‌آوری آب قنات‌ها در منطقه ۵ و در محله کن قرار دارد. این مخزن یک میلیون لیتری از آب قنات پر می‌شود تا به مصرف آبیاری باغ‌های کن برسد. «رجبعلی شکوری» یکی از اهالی قدیمی کن درباره آب قنات‌هایی که به این مخزن می‌ریخت می‌گوید: «آب قنات بزرگ کن به این مخزن می‌ریزد. قنات کن قدمتی ۱۰۰ ساله دارد و آن‌طور که بزرگ‌ترهای ما می‌گفتند بانی ساخت آن «سیدابوالفضل برقعه‌ای» یکی از پیشنمازهای قدیمی کن بود. او پیشنماز محله سرآسیاب بود و هفته‌ای ۲ روز به کن می‌آمد و در مسجد محله سرآسیاب نمازجماعت می‌خواند. تعریف می‌کنند حوالی دهه ۲۰ کن به مشکل کم‌آبی می‌خورد. او با جمع‌کردن بزرگ‌ترهای کن و جلب حمایت‌شان حفر قنات را آغاز می‌کند.
می‌گویند در ابتدا خیلی از اهالی مخالف حفر قنات بودند. دلیل حرف‌شان هم این بود قنات، خروجی آب وسک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. آب قنات وسک یکی از بهترین آب‌های این منطقه بود؛ آبی زلال و بدون آلودگی. در هر حال وقتی قنات را حفر می‌کنند و به یک سفره آب زیرزمینی می‌رسند مردم گوسفند قربانی می‌کنند و خیلی باغداران هم مجاب می‌شوند که برای حفظ قنات هزینه کنند. خیلی هم طول نکشید که مردم متوجه شدند قنات کن، آسیبی به قنات وسک نرساند و آب فراوانی هم داشت که تا امروز در جریان است.
- قنات فرمانفرما، قنات قجری
یکی از قنات‌های مهم کن، قنات فرمانفرماست. این شاهزاده قاجاری با استفاده از قناتی که از کن عبور می‌کرد آب را به باغ‌ها و مزارع بزرگ خود در سراسر تهران می‌رساند. سرچشمه این قنات که به کوه‌های سولقان متصل است بعد از گذشت حدود ۱۵۰ سال هنوز پر آب است و محل استفاده باغ‌های کن است. «مصطفی کدخداسرخان» یکی از باغداران و اهالی قدیمی کن در مورد این قنات می‌گوید: «یکی از چاه‌های قنات فرمانفرما در دره زرنو قرار دارد که حدود ۱۵ـ ۲۰ سال پیش با کمک مردم آب آن وارد جوی‌های کن شد.
تا بعد از انقلاب کسی از محل دقیق قنات فرمانفرما هم خبر نداشت و به‌صورت اتفاقی در حفاری‌های اداره گاز پیدا شد و با کمک اهالی آبی که از این قنات عبور می‌کرد و مصرف خاصی هم نداشت وارد جوی‌ها شد. آب قنات علاوه بر اینکه مصرف کشاورزی داشت، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب حوض‌ها، آب‌انبارها و مصارف خانگی بود و برخلاف آب رودخانه مردم بیشتر به آن اعتماد می‌کردند. چون آبی سرپوشیده بود که از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شد و خیلی هم پاک و تمیز بود.
۱۰درصد قنات‌های تهران در منطقه۵ واقع شده است
۹۳ رشته قنات در منطقه۵ وجود دارد
۲۸ قنات منطقه ۵ فعال است و مابقی یا خشک شده‌اند یا به‌صورت فصلی جریان دارند.
۱۵ قنات منطقه توسط اداره فضای سبز منطقه ۵ بهره‌برداری می‌شود.
۵۰ درصد فضای سبز منطقه ۵ از طریق آب قنات تأمین می‌شود.
۷۵ درصد از آب بوستان‌های بالای ۲ هزار متر منطقه ۵ توسط قنات‌ها تأمین می‌شود.
۶۲ رشته قنات در منطقه ۵ فاقد اطلاعات است.
۹۱۰ لیتر در ثانیه نیاز آبی منطقه ۵ تخمین زده شده است که نصف این نیاز آبی توسط قنات‌ها تأمین می‌شود.