صدای قل قل قلیان‌ها بالا گرفت. به صورتی که گویی هر کس باید با حداکثر سر و صدا دود توتون و زغال را بالا کشیده و در ریه‌‌های خود بفرستد. بعد نوبت چای بود... بعد از پرخوری چای و شربت‌ها دوباره نوبت به قلیان رسید.
لازم نیست حتما از قدیمی‌ترها بشنوید، جوان هم که باشید، قلیان باز در خاطرتان، پای ثابت تفریح های سنتی ایرانی محسوب می شود. بی آنکه زمانه بشناسد و پیر و جوان. یا حتی از انگ سیاه دود و دم و دخانیات و اعتیاد، نصیبی برده باشد!
با این حال، موافقت ها و مخالفت های پیاپی در طول تاریخ، قلیان را مرتب به روی میز و زیر میز قهوه خانه ها کشانده است. این روزها اما تب قلیان تند است. بعد از کش و قوس های فراوان، چند ساله، چند روز پیش عرضه قلیان در ایران دوباره آزاد اعلام شد!
جاذبه گردشگری
کمتر از دو ماه پیش بود که علایی رئیس اتحادیه قهوه خانه داران تهران برای جلوگیری از بیکاری فعالان این حرفه درخواست توقف برخورد با قهوه‌خانه‌ها را مطرح کرد.
او اعلام کرد در صورت ادامه روند تعطیلی قهوه‌خانه‌ها، بیش از دو میلیون نفر در کشور به طور مستقیم و غیر مستقیم بیکار می‌شوند و تنباکو فروشان، ذغال فروشان و سایر رشته‌های وابسته به صنف قهوه‌خانه‌داران از جمله صنوفی هستند که در اثر ممنوعیت قلیان، در بحران شغلی به سر می برند.
به گفته او، در تمام دنیا مراکزی برای انجام این امور وجود دارد و در ایران هم قهوه‌خانه‌ها بهترین مکان برای عرضه قلیان هستند.
اما مخالفان منع استعمال قلیان فقط صنف قهوه خانه دار نبودند. طرفداران میراث فرهنگی و گردشگری هم که اعتقاد دارند قلیان یکی از جاذبه های گردشگری ایران محسوب می شود، به حمایت از جبهه طرفدار قلیان برخاستند.
در نهایت، در پی همین درخواست ها رئیس جمهور به مسئولان امر دستور داد تا با کمی اغماض و سهل گیری، قوانین مربوط به قلیان را تعدیل کنند تا نه جماعت قهوه خانه چی بیکار بمانند و نه جاذبه های گردشگری کشور محدود شود.
نتیجه جلسات مختلف بحث و تبادل نظر درباره قلیان به آنجا ختم شد که با ابلاغیه تازه ای در مورد قلیان، پای دود دوباره به قهوه خانه های شهر باز شد.
وزیر کشور در ابلاغیه ای خطاب به فرمانده نیروی انتظامی و استانداران سراسر کشور، ارائه قلیان به مشتریان در قهوه خانه های دارای پروانه اشتغال را مجاز اعلام کرد. این در حالی است که پور محمدی استثنایی هم در این عرضه قائل شده است.
بر اساس ابلاغ وزیر کشور، با نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی استفاده از توتون های اسانس دار ممنوع اعلام شد که علت این اقدام، خطرات شدید بهداشتی این نوع توتون ها عنوان شده است.
وزارت بهداشت اعلام کرد تنباکویی که در قلیان مصرف می‌شود، از نامرغوب ترین انواع تنباکو است. این تنباکو به دلیل نامرغوب بودن قابل استفاده در سیگار نیست.
به همین دلیل آن را با 15 یا 16 نوع ماده شیمیایی و اسانس میوه ترکیب می کنند تا طعم نامطبوع آن مشخص نشود. سپس آن را به اسم توتون میوه ای می فروشند. این امر بیماری زایی دود قلیان را چند برابر می کند.
ممنوعیت های پیاپی
ممنوعیت استفاده از قلیان، روند پر پیچ و خمی داشته است. در سال 71 جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، ممنوعیت استعمال قلیان را به هیات وزیران، ریاست جمهوری و مجلس ارائه داد که از این سال تا سال 76 مصوبه مجموعه هیات دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفت و براساس آن استعمال سیگار و مواد دخانی در اماکن عمومی ممنوع اعلام شد. با این حال، ورق چندبار برگشت و قلیان دوباره بر میزهای قهوه خانه ها جا خوش کرد.
در سال ۱۳۸۳ باز مصرف قلیان در اماکن عمومی کشور ممنوع شد. ولی این ممنوعیت ادامه نداشت و در سال ۱۳۸۴ با اصلاح تبصره ماده۱ آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی، قهوه خانه ها و رستوران های سنتی مجاز به عرضه سیگار و مواد دخانی شدند. اما به فاصله کمتر از یک سال، ورق باز هم برگشت! قلیان ها دوباره شکسته شدند!
در همین مدت، هربار زمزمه های آزاد شدن مصرف قلیان به گوش می رسید، وزارت بهداشت به اشکال مختلف سعی در مقابله با این ایده ها می کرد.
چندی پیش دکتر سید مؤید علویان، معاون سلامت وزارت بهداشت، در این باره اعلام کرد: "اگر چه درباره عرضه قلیان در قهوه خانه ها برخی حرف ها زده می شود که حذف قلیان از این اماکن آن را به خانه ها می برد یا گردشگری موافق عرضه قلیان در قهوه خانه ها است، اما باید بگویم که برخورد با مظاهر استعمال دخانیات در کشور حکم قانونی است و وزارت بهداشت به هیچ وجه اجازه نمی دهد با این حرف های غیر کارشناسی به سلامت مردم ضربه بخورد."
این در حالی است که در بسیاری کشورها از جمله فرانسه، آمریکا و ایتالیا هم استعمال مواد دخانی در تفریحگاه های شهر ممنوع است.
به اعتقاد علویان: "قلیان در قهوه خانه های سنتی برای خارجی ها و گردشگرها هم جذابیت دارد و موجب جذب گردشگران خارجی است و این وظیفه سازمان گردشگری است که برای حفظ این موقعیت از صنف قهوه خانه داران دفاع کند. البته دولت این اصلاح را بنا به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تصویب کرد."
دلیل این همه مخالفت وزارت بهداشت هم در مضرات تنباکو ریشه دارد. شهرام کاظمی، کارشناس بهداشت در این باره می گوید: "قلیان یکی از واگیردارترین ابزار استعمال دخانیات است و بیماری های نظیر هپاتیت از طریق دهان به دهان شدن قسمت دهنی قلیان از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و با تعویض سر قلیان از مضرات آن چندان کاسته نمی‌شود.
میکروب‌های قلیان از طریق لوله وارد ریه مصرف‌کننده می‌رود و ترشحات دهانی که قابل رویت نیستند تمام نی مصرف‌کننده را فرا می‌گیرند. بنابراین با تعویض قلیان میکروب های موجود در نی قلیان به مصرف‌کننده بعدی می‌رسد."
او ادامه می دهد: "به هر ترتیب، صرف نظر از ابعاد اجتماعی و اقتصادی، از نظر بهداشتی و پزشکی عرضه قلیان در اماکن عمومی، رستوران های سنتی، کافی شاپ ها و مراکز تفریحی علاوه بر اینکه مضرات جسمانی زیادی برای استفاده‌کنندگان آن به دنبال دارد، فضای مراکز تفریحی و بوستان های سطح شهر را هم آلوده می کند."
این در حالی است که از نگاه وزارت بهداشت هم آزاد شدن استعمال قلیان، اتفاقی است که از چند جنبه برای سلامتی افراد و جامعه ضرر دارد.
یکی از کارشناسان وزارت بهداشت در این باره می گوید: "علاوه بر این که قلیان به سلامت فرد مصرف کننده آسیب می رساند، از دو جنبه دیگر بهداشتی هم آسیب رسان است و مخالف قانون. یکی از جنبه تبلیغاتی که دارد و دیگری به دلیل استنشاق تحمیلی دود به دیگران. بنابراین وزارت بهداشت همچنان موضع مخالفت خود را در مورد استعمال قلیان حفظ خواهد کرد."
خاطرات یک انگلیسی در خوزستان در قرن 19 میلادی- ماه‌نامه دوران- شماره 23
تاریخ قطعی ورود تنباکو به ایران را نمی توان تعیین کرد. ولی بی شک توتون و تنباکو همراه با دست اندازی پرتغالی ها به خلیج فارس وارد ایران شده است.
اما طرز استفاده ایرانیان از توتون و تنباکو متناسب با ذوق و سلیقه خود ایرانیان بوده است. وسیله هایی که اروپاییان برای دود کردن توتون به کار می بردند، پیپ های کوچک فلزی یا سفالی بود. ولی در ایران این پیپ ها تبدیل شدند به چپق های دسته بلندی با اشکال مختلف.
علاوه بر چیق که تقلیدی از پیپ فرنگی بود، ایرانیان وسیله دیگری برای دود کردن تنباکو اختراع کردند و اسم آن را گذاشتند قلیان که تغییر شکل یافته کلمه غلیان به معنی جوش و خروش است. اروپایی ها اما از این وسیله ابتکاری و جدید ایرانیان اطلاعی نداشتند. بنابراین تاورنیه و شاردن مطالبی را برای معرفی این وسیله به رشته تحریر در آوردند.
تاورنیه درباره علاقه ایرانیان به قلیان می نویسد: "ایرانیان چنان به تنباکو عادت کرده اند که محال است بتوانند از آن صرف نظر کنند. در ماه رمضان اول چیزی که برای افطار حاضر می کنند قلیان است و بعضی ها قرار دارند که استعمال این میزان دود برایشان مضر است، اما می گویند چه کنیم عادت شده است."
در زمان سلطنت شاه عباس کشیدن چپق و قلیان متداول بود ولی شخص شاه عباس از دود قلیان تنفر داشت و در موارد متعدد کوشید که مردمان کشورش را از کشیدن قلیان منع کند، اما هرگز موفق نشد.
نفرت شاه عباس از قلیان تا حدی بود که وقتی فهمید سربازانش در گرجستان پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می کنند، قلیان را ممنوع کرد و تاجرانی را که توتون و تنباکو را به اردوی او آورده بودند، با همان تنباکو یک جا سوزاند! سزای سربازان قلیان کش هم کمتر از تنباکو فروش نبود! شاه عباس بینی و لبان سربازانی را که قلیان می کشیدند، برید.
اما طالع قلیان را با نابسامانی نوشته اند انگار! در تاریخ ایران هم قلیان هیچ وقت با موضع گیری مشخصی رو به رو نبوده است. با وجودی که شاه عباس مخالف سر سخت قلیان بود، شاه صفی، جانشین شاه عباس نه تنها با کشیدن قلیان مخالفتی نداشت، بلکه خود او هم چپق می‌کشید.
تا این که کشیدن قلیان در زمان سلسله صفویه در میان مردم و همچنین پادشاهان صفوی به حداکثر رسید. در ابتدا چپق در میان بعضی پادشاهان مانند شاه صفی رونق به خصوصی داشت اما به تدریج از مقام و منزلت آن کاسته شد. با این حال، قلیان هنوز هم محبوبیت خود را به طور کامل از دست نداده است.
همشهری امارات