در مدت چند سال این رسم تبدیل به آشوب و بعد از آن کشمکش میان پلیس و برخی جوانان شد، سرانجام پلیس پس از چند سال تجربه در سال‌های 84-83 موفق شد جمعیت را متفرق کند و مانع تجمع در خیابان‌ها شود ولی صداهای ناهنجاری که از اول اسفندماه در گوشه و کنار شهر شنیده می‌شود اعلام می‌کند که چهارشنبه سوری هنوز مهار نشده است و می‌تواند بازهم تبدیل به «چهارشنبه سوزی» شود.
فردین علیخواه، پژوهشگر و مدرس دانشگاه در پژوهشی با نام « آسیب‌شناسی اجرای مراسم چهارشنبه‌سوری» ابعاد مختلف این پدیده را ارزیابی کرده است. این پژوهش نتیجه گفت‌وگو با حدود 1000جوان از نقاط مختلف در شهر تهران و مشاهده رفتار آنها در شب چهارشنبه سوری است.
وی که پیش از این تحقیقاتی در زمینه مصرف موسیقی در میان جوانان، نظارت اجتماعی و نقش رسانه‌ها و همینطور مسئله ماهواره‌ها در ایران را به انجام رسانده است اعتقاد دارد اجرای چهارشنبه سوری در شکل فعلی برآمده از هیجانات نهفته جوانان است.
- چرا چهارشنبه سوری دوباره پررنگ شده است، آن هم در حالی که دیگر رسوم در حال تضعیف و نابودی هستند؟
مسئله این است که چهارشنبه سوری نوعی سنت قدیمی بوده است ولی هم اکنون به دلیل برخی تغییر شکل‌ها و تقلیل‌گرایی صورت گرفته و در آن به نظر نگران کننده و تهدیدکننده نظم اجتماعی است وگرنه براساس پژوهش‌های ما چیزی در حدود چهار پنجم جوانان می‌پذیرند که این مراسم نوعی سنت قدیمی است. تقلیل‌گرایی یعنی یک پدیده ضعیف شده باشد ولی چهارشنبه سوری الان بسیار گسترده شده است.
اگر چهارشنبه سوری فعلی را با چهارشنبه سوری گذشته‌ها مقایسه کنیم متوجه خواهیم شد که باوجود دیدگاه ظاهری این سنت نحیف شده است. چهارشنبه سوری که نسل‌های قبلی از ما تجربه می‌کردند خیلی متنوع‌تر و گسترده‌تر بود، بخش‌های مختلف چهارشنبه سوری که به نوعی مقدمه نوروز به شمار می‌رفت یکی از همان مراسم‌هایی بود که در پاسخ سؤال اول گفتم و هنوز هم می‌توان گوشه‌هایی از این سنت‌ها را احیا کرد.
- ما سنتی داشتیم که ناگهان به صورت یک پدیده نگران کننده و مخل نظم عمومی درآمد. چطور این اتفاق افتاد؟
چند عامل در این رشد ناگهانی نقش داشتند یکی ورود لوازم آتش‌بازی جدید بود که ترقه‌بازی را بسیار زیاد کرد ولی اضافه شدن ابزار و وسایل نمی‌تواند به تنهایی چنین تاثیری بگذارد و احتیاج به زمینه‌های دیگری دارد. عامل بعدی شبکه‌های ماهواره‌ای بودند. گردانندگان این شبکه‌ها بعضا به دنبال آن بودند که از چهارشنبه سوری نوعی سوء‌استفاده سیاسی هم بکنند و آن را مثلا یک نوع اعتراض مردمی جلوه دهند ولی در واقع عوامل فرهنگی دیگری باعث وضعیت فعلی شدند.
- مد چهارشنبه سوری از کجا شروع شد؟
از شمال شهر. اما الان که پلیس جنوب شهر بیشتر درگیر آشوب است.
الان بله ولی توجه کنید که در جامعه ما همیشه کفش‌های مربوط به شادی و تفریح از قشر مرفه شروع می‌شود. به طور کلی مردم چگونه شاد بودن را از طبقه مرفه شهر تقلید می‌کنند. دیگران از آنها الگو می‌گیرند و چون هیجان انباشته شده دارند به‌تدریج در میان تمام طبقه‌ها پذیرفته می‌شود و همه‌جا را می‌گیرد.
ما به این حرکات رفتار توده‌ای و رفتار جمعی در انبوه خلق می‌گوییم. یعنی تابعیت از موج حاکم بر جمع. نوعی رفتار جمعی که در این‌گونه موقعیت‌ها شکل می‌گیرد و تابع فکر و هدایت یک فرد مشخص نیست.
- یعنی کسی برای شب چهارشنبه‌سوری برنامه‌ریزی نمی‌کند؟
تحقیقات ما نشان می‌دهد این برنامه‌ریزی فقط در حد خرید و جمع‌آوری مواد محترقه است و کمتر از نصف جوانان بر سر ترقه انداختن با هم مسابقه می‌دهند و حدود یک پنجم صرفاً تماشا و تشویق می‌کنند.
- آیا آنها اطلاعی از سنت قدیمی چهارشنبه‌سوری دارند؟
در جامعه شانسی از چند نهاد انتظار می‌رود که اطلاعات و آموزش‌ها را به نسل‌ها انتقال دهند مانند مدرسه، رسانه‌ها و خانواده. نمونه‌های مطالعه شده از مسئولان مدرسه آموخته بودند که ممکن است در چهارشنبه‌سوری به‌دلیل خرابکاری بازداشت شوند.
ر کتاب‌های درسی هم چیزی در مورد چهارشنبه‌سوری نخوانده بودند. از نماد بعدی یعنی رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون فقط سر و صورت سوخته و آتش گرفته جوانان دیگر را دیده بودند. در خانواده از افراد مسن چیزی درباره سنت‌های قدیمی نشنیده بودند ولی والدین به آنها گفته بودند که اگر دستگیر شوید ما برای آزاد کردنتان کاری نمی‌کنیم. این هم از نهاد سوم.
- پس جوان‌ها و نوجوان‌ها ارتباط زیادی با سنت‌ها نداشته‌اند؟
بیشتر آنها چیزی درمورد آواز «زردی من از تو سرخی تو از من» را نمی‌دانستند کمتر از نصف آنها در خانواده درمورد چهارشنبه‌سوری صحبت کرده بودند و همین صحبت‌ها با موضوع مواد محترقه بود. چهار پنجم خانواده‌ها با ایجاد سر و صدا مخالف بودند و به اعضا اجازه تولید صدای ناهنجار در محیط خانواده را نمی‌‌دادند.
- راه‌حل منطقی برای رفع خطرات چهارشنبه‌سوری چیست؟
توزیع مواد آتش‌بازی غیرخطرناک و اجرای برنامه‌های شاد محلی که جایگزین رفتارهای آسیب‌رسان شود را پیشنهاد کردند.
- یعنی دولت به آتش‌بازی کمک کند؟
بله در کشورهای توسعه یافته هیجان جوانان را حذف نمی‌کنند بلکه در مواردی سعی دارند به‌طور تصنعی زمینه‌هایی ایجاد کنند تا هیجانات انباشته نشود. مراسم آب پاشیدن و گوجه‌پرت کردن و... یا سرگرمی‌های دیگری که از طرف دولت‌ها و یا سازمان‌های مردمی بزرگ ایجاد می‌شود برای تخلیه مدیریت شده انرژی جوان‌ها است تا از هیجانات عمومی و خرابکاری خودداری شود ولی متأسفانه ما سیاست‌هایی اتخاذ می‌کنیم که همین رسم‌های موجود هم به تدریج کم‌رنگ شود.
- در نبود چنین رسم و سنت‌هایی آیا مسأله حل خواهد شد؟
خیر، رسم‌های جدید جای آنها را می‌گیرند. الان با توجه به پدیده جهانی شدن و ابزارهای رسانه‌ای آن رفتارها و عادات در میان جوامع قبلی سریع منتقل می‌شود. مثلاً بین جوانان ایرانی نیاز به موعودی برای هدیه دادن بین دوستان وجود داشت. از آغاز دهه هفتاد جامعه ایران تمایل به پدیده‌هایی دارد که میزان شادی را بیشتر کند و اگر آنها را پیدا نکند نمونه مشابهی را از خارج وارد می‌کند و یا حتی می‌سازد پس بهتر است از آیین‌های خودمان حمایت کنیم.
- یعنی باید از چهارشنبه‌سوری حمایت کنیم؟
بله. چون اگر آن را حذف کنیم بلافاصله عناصر بیگانه جای آن را می‌گیرند. در مقابل جریان جهانی شدن، کشورها مواضع مختلفی گرفتند. یک گروه دیواری دور خودشان کشیدند تا عناصر وارد نشوند که نتیجه‌ای نداشت.
- ولی افراد زیادی هستند که این جوان‌ها را مجرم می‌دانند.
من فکر می‌کنم نباید به این‌سادگی در مورد افراد قضاوت کرد. در مورد یک پدیده فرهنگی اجتماعی نتیجه‌گیری حقوقی مشکل است. همین الان هم در مورد بسیاری از پدیده‌های اجتماعی میان مدیران فرهنگی کشور اختلاف‌نظر وجود دارد.
من می‌توانم بگویم عمده جوان‌هایی که در شب چهارشنبه‌سوری به خیابان می‌آیند با انگیزه خرابکاری نیامده‌اند. آنها به دنبال این هستند که در یک فضای عمومی هیجانات شاد‌طلبانه خود را بروز دهند. می‌شود گفت نیاز به شادی و نیاز به هیجان را نمی‌توان از جوانان حذف کرد.