همشهری آنلاین: سرنا که در بیشتر نواحی ایران به «ساز» مشهور است، نوعی ساز بادی یا هواصدا با زبانۀ دولایه و لولۀ صوتی منفرد است که در شکل‌ها و اندازه‌های گوناگون در همۀ نواحی ایران جز ترکمن‌صحرا متداول است. ساختار کلی بدنۀ سرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه‌اند، اما سرناهای مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سرناهای نواحی دیگر کوچک‌ترند. دهانۀ شیپوری‌شان تنگ‌تر است، دوشاخه یا انبرک ندارند و وسعت صوتی‌شان بیشتر است.
اجزای سرنا عبارتند از: بدنۀ استوانه‌ای چوبی با دهانۀ شیپوری محدود، میل زبانه و لب‌گیر. روی لولۀ صوتی سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانۀ شیپوری ایجاد شده‌است. روی سوراخ بغل انگشت‌گذاری نمی‌شود. سرنای مناطق شرقی دوشاخه یا انبرک ندارد و میل آن مستقیماً در دهانۀ بالایی بدنه قرار دارد. انبرک لوله‌ای چوبی است که دو شاخه یا دو زبانۀ انبرمانند دارد و در قسمت بالایی و داخل لولۀ صوتی قرار می‌گیرد و میل بر روی آن سوار می‌شود. انبرک در سرناهای ایران –جز نواحی شرقی- تاثیری تعیین‌کننده در جنس و رنگ صدا دارد. این میل یک لولۀ برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می‌شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد. زبانه از جنس نی است. لب‌گیر شیء گردی است از جنس چوب، فلز، صدف، پلاستیک یا استخوان که وسط آن سوراخ است و میل از وسطش عبور می‌کند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می‌شود.
تکنیک اجرایی همۀ سرناها در نواحی ایران با هم مشابه است. سرنای نواحی شرقی بنا به ساختار ویژه‌اش، محدودۀ صوتی‌ای گسترده‌تر و زیرتر دارد. در این سرنا با استفاده از تکنیک نفس‌برگردان می‌دمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. صداها تا حدودی سیال‌اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ‌ها تغییر می‌کنند. اما در سرنای نواحی غربی مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طور کلی، ناحیۀ زاگرس محدودۀ صوتی محدودتر و بم‌تر است و در ضمن، صداها نسبی‌اند و بر اساس فواصل مقام‌های مختلف متغیرند.
سرنای شرق ایران در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود و ساز همراهی‌کننده‌اش دهل است. رپرتوار سرنا در این ناحیه شامل مقام‌های بازی و رقص از جمله مراحل مختلف چوب‌بازی است.
سرنای نواحی غربی هم همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در مراسم چًمًری که اختصاص به سوگواری دارد، نواخته می‌شود. البته در میان عشایر این ناحیه در قدیم، از سرنا برای اعلام و بیدارباش ایل هم استفاده می‌شده است.
رپرتوار سرنای نواحی زاگرس شامل آهنگ‌های رقص از جمله گًریان، فًتاپاشایی، چپی، و سه‌جار و مقام‌های رایج هم ساروخانی، جًنگه‌را، جلوشاهی، خان‌امیری، سوارسوار و سحری است.
منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: ۱۳۹۶