همشهری‌آنلاین: صاحب‌نظران معتقدند که سازهای بادی از اولین آلات موسیقی مورد استفاده بشر بودند و انسان‌های اولیه با دمیدن در اشیایی مانند شاخ حیوانات، لوله‌های نباتی، صدف‌های دریایی و … صداهایی را تولید می‌کردند.
دونای چنان‌که از نامش پیداست، نای مضاعف است. فارابی از این ساز با نام‌های «دیانی» و «دوآهنگ» یاد می‌کند. در کتاب «فرهنگ سازها» آمده که دیانی به مرور زمان به «دویانی» و «دونی» و «نی جفتی» تغییر نام داده‌است. در گذشته این ساز با نام «چنجیق» یا «موسیکار خطایی» شناخته می‌شد.
دونای را در مناطق کردنشین با نام دوزله می‌شناسند، چرا که مردمان این مناطق دوزبانه این ساز را از ساقه گیاهی به نام «زله» که شبیه نی است و در کنار رودخانه‌ها می‌روید، می‌سازند.
شکل ساز
این ساز از دو لوله مسی (یا نئی) که به موازات هم بسته و محکم شده‌اند، تشکیل شده‌است. بعضی از دوزله‌ها از جنس پرِ دال (نوعی پرنده شبیه به عقاب) یا استخوان قلم پرندگان دیگر ساخته می‌شود. هر کدام از لوله‌ها دارای قمیشی یک زبانه و مستقل از یکدیگر هستند.
قمیش یا زبانه قطعه‌ای که در بعضی از سازهای بادی مانند سرنا، ابوا، فاگوت، کلارینت و ساکسوفون بکار می‌رود و آلت اصلی تولید صدا در این‌گونه سازهاست.
این قطعه از ساقهٔ گیاه قمیش یا مواد مصنوعی ساخته می‌شود و زبانه سازهای قابل کوک نیز فلزی است.
در طول هر لوله شش سوراخ وجود دارد. سوراخ‌ها در طول دو لوله در کنار هم قرار می‌گیرند و انتهای پایینی لوله‌ها باز است. دوزله در طول‌های مختلفی ساخته می‌شود که کوچک‌ترین آن حدود ۲۲ سانتی‌متر است و قطری حدود ۲ سانتی‌متر دارد.
آثار تاریخی
در آثار به جامانده از ایران باستان، نقشی از یک نوازنده آشوری به یادگار مانده که سرگرم نواختن دونایی شبیه دونای مصری و یونانی است. همچنین در کنار قبر یکی از فراعنه مصر باستان دو زن نوازنده مربوط به هجده قرن قبل از میلاد مسیح که یکی از آنها درحال نوازندگی دونی است، دیده می‌شوند.
در جام‌های نقره‌ای به جا مانده از دوران ساسانیان نیز نقش سازی به نام «ارغنون» که به شیوه «نی‌ابنان» نواخته می‌شود، دیده می‌شود.
در سده پنجم هجری، سازی به نام «مرصول» در مصر رواج داشته که احتمالاً همان دونای بوده‌است.
دونای در دوران پس از اسلام مقبولیتی فراوان یافت و آن را باقطعات طلا و نقره و منگوله‌های گلابتون تزیین می‌کردند.
«ابن خردادبه» اولین فردی بوده که از این ساز نامی به میان آورده است. از وی نقل شده که ایرانیان نی را با عود و دونای را با تنبور می‌نواخته‌اند. فارابی در کتاب «موسیقی کبیر» از نظر چسبیده یا جدا بودن نی‌ها، انواع مختلفی از این ساز را با نام‌های «مزمار مزدوج»، «مزمارین»، «مزمار المثنی»، «دونای بادیانی» و «مقرونه» معرفی کرده است.
«زماره» و «مورلی» در هندوستان، «ارقول» در مصر، «زمر» درتونس و مراکش، «تسامبونا» در یونان، «ستاره» در پاکستان «مزامیر» در ازبکستان و «کش‌نای» در ترکیه سازهای شبیه دوزله هستند که با تفاوت‌هایی در طول و شکل کاربرد دارند.
در برخی از انواع دونای تنها یکی از لوله‌ها سوراخ دارد و لوله دیگر فقط صدای ثابت تولید می‌کند که به این لوله «زیادات» می‌گویند. «نی‌ابنان» اسکاتلندی‌ها نیز از همین نوع است.
دونای در استان‌های ایران
دونای در نواحی مختلف ایران در اندازه و اشکال مختلفی دیده می‌شود که قدیمی‌ترین شکل آن را می‌توان در نواحی کردستان و آذربایجان غربی مشاهده کرد.
این ساز درنواحی مختلف ایران به نام‌های دونی(بلوچستان)، دونای، جفتی، دوآهنگ و دوزله(هرمزگان، کرمانشاه، کردستان و ایلام) و قشمه (خراسان) شناخته می‌شود.
در خراسان قشمه در سه نوع پنج سوراخ، شش سوراخ و هفت سوراخ وجود دارد که هیچ‌کدام سوراخ پشتی ندارند.
از نوازندگان زبردست این ساز می‌توان به «علی آبشوری»، «رمضان عزیزی» و «خان محمد» در خراسان، «قنبر راستگو» در هرمزگان و «مراد نهاوندی» و «علیدوست فلاحتی» در ایلام اشاره کرد.