همشهری آنلاین-حسن حسن زاده: در روزگار گذشته سنت حسنه وقف بهانه‌ای بود که زمینه ساخت و تجهیز این مراکز و ارائه خدمات به شهروندان را فراهم می‌کرد. در حال و هوای کرونایی این روزها سراغ یکی از مراکز درمانی وقفی در محله تجریش رفته و ماجرای این نوع موقوفات را در تاریخ معاصر تهران در گفت وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناسی بررسی کرده ایم.
نخستین موقوفات درمانی تهران
اگرچه از دیرباز سنت وقف در توسعه اقتصادی و حل بسیاری از مشکلات فرهنگی و اجتماعی تأثیر بسزایی داشت اما رد پای واقفان در ساخت و تجهیز مراکز درمانی هم بسیار پررنگ بود. زمانی درباره نخستین موقوفات درمانی تهران می‌گوید:« سنت وقف از دوره صفویه بسیار مورد توجه قرار گرفت. در این دوره و به ویژه در دوره قاجار که تهران به پایتختی رسید موقوفاتی مانند مساجد، آب انبارها، کاروانسراها و... توسط واقفان در تهران و اطراف آن وقف حل مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شد. اما از دوره ناصرالدین‌شاه قاجار که بیمارستان و مرکز درمانی به شکل امروزی آن مطرح و 2بیمارستان هم در این دوره ساخته شد به تدریج شاهد فعالیت واقفان در حوزه درمانی هستیم. نخستین بیمارستان وقفی تهران بیمارستان وزیری در محله شیخ هادی است که توسط میرزا عیسی خان وزیر ساخته شد. میرزا عیسی خان، در دوره شیوع وبا وقتی برای مقابله با این بیماری واگیردار کنار مردم مانده بود، درگذشت. پس از فوت او شیخ هادی نجم آبادی براساس وصیت میرزا عیسی خان نخستین بیمارستان وقفی تهران را از اموال او بنا کرد.» زمانی درباره دیگر مراکز درمانی وقفی تهران قدیم توضیح می‌دهد:« پس از نخستین مرکز درمانی وقفی به تدریج واقفان دیگری هم در حوزه سلامت پای کار آمدند. بیمارستان نجمیه که توسط نجم‌السلطنه مادر دکتر مصدق در محله شیخ‌هادی بنا شد، بیمارستان مفرح از موقوفات مرحوم مفرح در محله یاخچی آباد، بیمارستان فیروزآبادی از موقوفات آیت‌الله فیروزآبادی در شهر ری و... از دیگر موقوفات معروف تهران قدیم هستند.»
یادگار صبار
هنگام شیوع بیماری‌های واگیردار هم ردپای سنت حسنه وقف در خدمت‌رسانی به مردم و کمک به روند درمان بیماری دیده می‌شود. سردر قدیمی ساختمان انستیتو پاستور شمیران که اکنون در دل ازدحام کوچه‌های تجریش خودنمایی می‌کند به عنوان یکی از مراکز تابعه انستیتو پاستور تهران یادگاری از همین سنت حسنه در تهران قدیم است. زمانی می‌گوید:« مرکز انستیتو پاستور که این روزها به یکی مهمترین مراکز تشخیص و انجام آزمایش‌های بیماری کرونا تبدیل شده است سال 1299 در زمان سلطنت احمدشاه قاجار برای مقابله با بیماری‌های واگیردار بنا شد. 4 سال بعد عبدالحسین فرمانفرما از رجال نامدار دوره قاجار که نام و نشانش در گوشه و کنار تهران دیده می‌شود، زمین و ساختمانی را به انستیتو پاستور تهران وقف می‌کند. پس از انجام این وقف، سال 1304 انستیتو پاستور به ساختمان فعلی این مرکز در محدوده منطقه 11 امروزی نقل مکان می‌کند.» پس از این تصمیم خیرخواهانه عبدالحسین فرمانفرما بود که به تدریج افراد دیگری هم زمین‌ها و ساختمان‌هایی را در نقاط مختلف کشور با هدف مبارزه با بیماری‌های واگیردار به انستیتو پاستور وقف کردند. این میان دکتر «صبار فرمانفرماییان» یکی از فرزندان عبدالحسین فرمانفرما هم زمین و ساختمانی را در تجریش به عنوان یکی دیگر از موقوفات انستیتو پاستور به یادگار پدرش اضافه می‌کند. زمانی می‌گوید:« در گذشته جنگل‌های انبوه شمال کشور محل مناسبی برای پشه مالاریا و انتقال این بیماری واگیردار بود. پس از ساخت مسیرهای دسترسی به شمال کشور در دوره پهلوی اول مثل جاده چالوس و... شیوع این بیماری بیش از پیش دامنگیر شد. اما در این دوره دکتر صبار فرمانفرما که مدرک دکترای پزشکی‌اش را از سوئیس و فرانسه گرفته بود مأمور مبارزه با بیماری مالاریا شد و تلاش‌های بسیاری هم برای ریشه کن کردن این بیماری انجام داد.»
یکی از 8 مالاریاشناس برتر جهان
اکنون مرکز خدماتی بهداشتی انستیتو پاستور شمیران در خیابان شریعتی به عنوان یکی از یادگارهای موقوفه دکتر صبار فرمانفرماییان به مراجعه کنندگان خدمات درمانی و بهداشتی ارائه می‌دهد. زمانی می‌گوید:« دکتر صبار فرمانفرماییان یک سال پیش از فوتش، سال 1384 خانه شخصی خود در جنوب میدان قدس را وقف انستیتو پاستور کرد. دکتر فرمانفرماییان که از سال 1350 تا 1356 رییس مرکز انستیتو پاستور ایران بود بعد از 28 مرداد 1332 در سازمان بهداشت جهانی استخدام شد و در کشورهای آفریقایی و جنوب شرقی آسیا هم تلاش‌های موفقیت آمیز بسیاری برای مقابله با مالاریا انجام داد. دکتر فرمانفرماییان به سبب همین تلاش‌ها به عنوان یکی از 8 مالاریا شناس برتر جهان انتخاب و معرفی شد.» اکنون در مرکز وقفی که از این پزشک حاذق در شمیران به جا مانده است خدماتی مثل صدور گواهی بین‌المللی برای مسافران و دانشجویانی که قصد سفر به خارج از کشور را دارند و نیز خدمات واکسیناسیون بیماری‌های مسری برای همه گروه‌های سنی ارائه می‌شود. این روزها که ویروس واگیردار کرونا خاطرات تلخ شیوع بیماری‌های واگیردار گذشته را زنده کرده است، سنت حسنه وقف برای ساخت مرکز درمانی بیش از گذشته اهمیت پیدا می‌کند. زمانی می‌گوید:« اکنون پس از گذشت حدود یک قرن از وقف مرکز انستیو پاستور، این مرکز در تشخیص و انجام آزمایشات بیماری کرونا مورد استفاده قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد کنار ترویج سنت حسنه وقف در مدرسه‌سازی و فعالیت‌های خیریه هنوز هم لازم است حضور واقفان در حوزه ساخت مراکز درمانی پررنگ‌تر شود.»