همشهری آنلاین – محمد بلبلی: این ساز که اصالتی آفریقایی دارد از راه دریا وارد بنادر جنوبی ایران شد و امروزه جزو سازهای اصلی موسیقی این منطقه به شمار می‌رود.
دمام در موسیقی نواحی استان‌های خوزستان، هرمزگان و بوشهر کاربرد دارد، اما بیش از همه با فرهنگ و موسیقی بوشهری عجین است.
این ساز را بیشتر با سازهایی مثل سنج، بوق، نی‌انبان و نی جفتی استفاده می‌کنند.
تاریخچه و انواع ساز دمام
بر طبق نگاره‌ها و اسناد تاریخی، دمام قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد. با توجه به شیوه طناب‌پیچی دمام که به شکل حرف لاتین Y بوده آن را شبیه به سازهای کوبه‌ای آفریقا و هندی دانسته‌اند. نام دمام گرفته از صدای این ساز است.
دمام‌های بوشهر در سه اندازه متفاوت ساخته می‌شوند و در واقع سه کارکرد مختلف نیز دارند.
نوع اول: دمام معمولی است که تعدادشان در گروه معمولا چهار عدد است.
نوع دوم: دمام غمبر است که از دمام معمولی بزرگ‌تر ساخته می‌شود. در کنار چهار ساز دمام معمولی از دو ساز دمام غمبر استفاده می‌شود.
نوع سوم: دمام اشکون، از دو نوع قبلی کوچک‌تر است و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری ساز دمام
بدنه دمام به شکل استوانه‌ای‌ست که از چوب یکپارچه یا ترکه‌ای یا از فلز ساخته می‌شود و بر دو طرف آن پوست بز کشیده می‌شود.
پوست را به وسیله «چمبره» به ساز متصل می‌کنند. چمبره طوقه‌هایی‌ست که از جنس نی خیزران یا بامبو ساخته می‌شود. هر دمام چهار چمبره دارد که در میان سازهای کوبه‌ای پوستی متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است، زیرا همه طبل‌های دوطرفه معمولا دارای دو طوقه هستند، اما ساز دمام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقه‌ها همراه با پوست در دو طرف این ساز با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می‌شوند.
تکنیک‌های اجرایی ساز دمام
چوب یا گرز دمام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار می‌گیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته می‌شود. دست‌های راست و چپ در ایجاد تقارن‌های متریک و ریتمیک مکمل یکدیگر هستند و نوعی مکالمه ریتمیک را به وجود می‌آورند.
این مکالمه در دمام معمولی ساده‌تر است و به ترتیب در دمام غمبر و اِشکون پیچیده‌تر می‌شود. صدای برخورد گرز دمام به پوست سمت راست قوی، پرحجم و بم است و صدای برخورد کف و انگشت‌های دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است.
دمام‌های غمبر از نظر تکمیل جریان ریتم، واسطه‌ای میان دمام‌های معمولی و دمام اِشکون هستند.
دمام‌های معمولی پایه‌های اصلی جریان ریتم را ایجاد می‌کنند و دمام‌های غمبر این پایه‌ها را به ساختمان ریتمیک تبدیل می‌کنند و دمام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک می‌پردازد، بنابراین نقش دمام اشکون از سایر دمام‌ها مهم‌تر است.
موارد و نوع استفاده از ساز دمام
یکی از شاخص‌ترین موارد استفاده دمام در مراسم سوگواری ماه محرم است که به صورت گروه‌های دمام و سنج و بوق اجرا می‌شود.
از دمام در مراسم یزله و همراه با نی‌انبان و نی جفتی نیز استفاده می‌شود.
همچنین در زمانی که لنج تازه ساخته‌شده‌ای را بخواهند راهی دریا کنند، دمام می‌نوازند.
در زمان‌های گذشته وقتی می‌خواستند بار لنج‌های بزرگ را به ساحل منتقل کنند، بعضی از این کشتی‌های بزرگ بادبانی که توانایی پهلو گرفتن را نداشتند، بالاجبار در لنگرگاه، لنگر می‌انداختند و توسط قایق‌های کوچکی که به «تشاله» معروف بودند، تخلیه می‌شدند. جاشوهای سوار بر تشاله که سیاه‌پوستان آفریقایی بودند در هنگام پاروزدن نوایی را که به آن "نیمه" می‌گویند، همراه نواختن دمام می‌خواندند.
در مراسم «زار» نیز از دمام استفاده می‌شود. این مراسم سوغات آفریقایی‌هاست و در بوشهر نیز با یک حالت بومی- مذهبی به اجرا در می‌آید و کاربرد درمانی دارد.
«دم دم سحری» نیز از جمله مراسمی است که در اجرای آن از دمام استفاده می‌شود. این مراسم برای بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه مبارک رمضان به اجرا در می‌آید.
هنگامی که کشتی‌ها را برای استراحت یا برداشتن آب متوقف می‌کردند، در این حالت نیز جاشوها با دمام‌زدن پیاده می‌شدند. در این خصوص ناخدا «حاج حسین بزن» از بندرگاه بوشهر می‌گوید: «هرگاه کشتی‌ها برای برداشتن آب یا استراحت به بندر می‌رسیدند، ملاحان با دمام پیاده می‌شدند و همین‌طور در هنگام سوار شدن، البته منظور ساز دمام است نه سنج و دمام».
«سبالو» مراسمی است که در گذشته نه چندان دور در بوشهر اجرا می‌شده و نوازندگان آن را سیاهان تشکیل می‌دادند و به آنها سبالوها می‌گفتند. سبالوها مراسمی ویژه داشتند که در بعضی برنامه‌های مهم یا عروسی‌ها هنرنمایی می‌کردند.