از سوی دیگر، کنترل مرزها به ویژه مرزهای شرقی ایران هیچ‌گاه صددرصد نبوده که البته این موضوع دربیشتر کشورهای جهان وجود دارد، بنابراین نمی‌توان کنترل مرز را تنها راه حل جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز به کشور دانست. شرایط ژئوپولیتیکی ایران به گونه‌ای است که در 30 سال گذشته، به صورت متوالی با بحران مهاجرت، پناهندگی و آوارگی مواجه بوده است.
در این میان باید محدودیت‌هایی را در داخل کشور برای استخدام مهاجران غیرقانونی در نظر گرفت تا از تمایل این افراد برای اقامت در کشور کاسته شود. بر اساس قانون مصوب ۱۳۱۰ خورشیدی، دولت می‌تواند تا 5 سال مهاجران را در اردوگاه‌ها نگه دارد و در سایر موارد مانند تردد، اقامت و اقدام به فعالیت غیرمجاز اقتصادی، قوانین مشخص وجود دارد؛ از جمله جریمه نقدی و مجازات زندان که اگر این قوانین عملی شود، می‌توان انتظار داشت تا حد زیادی بحران مهاجرت حل شود.
کشور ما 3 دهه است که به‌طور مشخص از پناهجویان جنگ‌زده افغانستان حمایت و نگهداری می‌‌کند؛ به‌طوری که هم‌اکنون دست‌کم ۲۲۰ هزار دانش‌آموز و 4 هزار و ۷۰۰ نفر دانشجوی افغان در ایران درس می‌خوانند.
هرچند ایران ، یکی از کشورهایی است که بیشترین آمار مهاجرت را به خود اختصاص داده، اما حدود 11درصد پناهندگان کل دنیا را نیز در خود جای داده است که تعداد بسیاری از آنان به شکل غیرقانونی در کشور اقامت دارند.
محمدتقی قائمی، مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور می‌گوید: مهاجران غیرمجاز باید هزینه حضور غیرقانونی خود را بپردازند و ما در تلاشیم تا قوانین بازدارنده را به‌طور جدی درباره اتباع خارجی غیرمجاز در کشور اجرا کنیم که از این دست می‌توان به اجرای طرح آمایش سوم اشاره کرد. او از جزئیات اقدامات ایران برای اجرای برنامه جدید پس از اجرای طرح آمایش سوم چیزی نگفت.
بن‌بست
در گفت‌وگوهایی که مقامات دولت ایران با دولت و سفیر افغانستان داشتند، دولتمردان افغانی تاکید کردند که از مهاجران غیرقانونی افغان هیچ حمایتی نمی‌کنند. از سوی دیگر، قانون این اجازه را به وزارت کشور داده که مهاجران غیرمجاز را تا 5 سال در اردوگاه‌ها، بدون نیاز به حکم قضائی نگهداری کند؛ اما اگر محاکمه در دادگاه‌ها صورت گیرد، مجازات‌هایی چون زندان، جریمه نقدی و طرد از کشور در انتظار این افراد خواهد بود.
مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور با طرح این پرسش که کمک‌های سازمان‌های بین‌المللی درباره اتباع خارجی تاچه حد نزدیک به هزینه‌های انجام شده از سوی ایران برای این افراد است؟می‌گوید: اگر روزانه 2دلار یارانه برای هر نفر در بخش‌های حمل‌ونقل، آموزش، خدمات شهری، بهداشت و غیره هزینه شود، روزی 5 میلیون دلار برای این اتباع هزینه می‌شود.
مصطفی پورمحمدی، وزیر کشور هم، به‌تازگی در همایش «مهاجرت غیرمتعارف» با انتقاد از نهادهایی که مسئول کنترل مرزها یا «اقدامات پیشگیرانه» هستند به ویژه درباره افغانستان گفت: نهادهای بین المللی در این کشور به تعهدات خود عمل نکرده‌اند و از طرفی دیگر نهادها و مجامع بین‌المللی برای مدیریت و ساماندهی این افراد کمک‌های معدود و اندکی در اختیار ایران قرار می‌دهند.
او گفت که بیشترین خواسته سازمان‌های بین‌المللی که اتفاقا نماینده کشورهای اروپایی هم هستند، این است که ایران تلاش کند تا از این کشور مهاجری به کشورهایشان نرود اماهیچ نوع کمک اساسی به ایران در این زمینه نمی‌کنند.
این در حالی است که در سال ۲۰۰۸، سازمان‌ملل بودجه ۱۲ میلیون و ۳۰۰ هزار دلاری را برای یک سال اتباع خارجی به ایران پرداخت کرده است. آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که هم‌اکنون 3 میلیون تبعه خارجی در ایران زندگی می‌کنند که از این تعداد، یک میلیون نفر به شکل قانونی در ایران اقامت دارند و 2 میلیون نفر مجاز به اقامت در کشور نیستند که 90 درصد آنان را اتباع افغانستان تشکیل می‌دهند.
پورمحمدی همچنین افزود که با وجود ادعاهای فراوان از طرف کشورهای خارجی حاضر در منطقه برای سازماندهی این افراد، مشکل همچنان ادامه دارد و با وجود سخت گیری در مرزها، هجوم بسیاری از مهاجران افغان به ایران متوقف نشده است.
قائمی درباره مهاجران افغان می‌گوید: «دولت ایران بارها اعلام کرده که حاضر است در داخل خاک افغانستان، اردوگاه‌هایی را برپا یا در نقطه صفر مرزی، امکاناتی را برای این اتباع فراهم کند، اما تاکنون از سوی سازمان‌های بین‌المللی هیچ استقبالی از این طرح‌ها صورت نگرفته است.» این مقام مسئول در وزارت کشور ادامه می‌دهد: «کشورهای دیگر از جمله پاکستان، افغان‌های مهاجر را محدود به اردوگاه‌ها کرده‌اند و این در حالی است که در کشور ما، این افراد به داخل شهرها و در جامعه وارد شده‌اند و این، مهم‌ترین دلیلی است که، افغان‌ها ترجیح می‌دهند وارد ایران شوند.»
ازدواج بد فرجام
به تعبیر تحلیلگران و کارشناسان اجتماعی اقتصادی و فرهنگی علاوه بر تغییر در فرهنگ کار ایران و ایجاد هزینه‌های سرسام‌آور برای کشور بروز بسیاری از ناهنجاری‌های رفتاری و اخلاقی، از دیگر مصادیق تاثیر نامطلوب اقامت غیرقانونی اتباع خارجی است.
حدود ۲۰ هزار زن ایرانی با اتباع خارجی ازدواج کرده‌اند. اداره اتباع خارجی وزارت کشور ایران در تازه‌ترین برآورد خود، آمار ثبت شده زنانی را که با اتباع افغان ازدواج کرده اند، ۱۶ هزار و ۸۷۰ تن اعلام کرد. این در حالی است که تنها ۲ هزار زن ایرانی با اتباع سایر کشورها وصلت کرده‌اند.
اتباع افغانستان، عراق، بنگلادش، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج، به‌ترتیب بیشترین ازدواج را با زنان ایرانی دارند.
قوانین مدنی ایران، ازدواج زنان مسلمان با مردان غیرمسلمان را ممنوع کرده است. علاوه بر این، ازدواج زن مسلمان ایرانی با مرد مسلمان خارجی نیز منوط به اجازه دولت ایران است، در غیراین صورت مرد خارجی مشمول 3سال حبس تادیبی می‌شود.
موضوع ازدواج مهاجران غیرقانونی با زنان ایرانی آنجایی بحث‌برانگیزتر می‌شود که فرزندان حاصل این ازدواج‌ها دارای هویت و تابعیت مشخصی نیستند و در آینده و سنین بزرگسالی با شرایط نامساعد و بحرانی روبه‌رو می‌شوند.
اظهار نظرهای رسمی مقامات ایرانی درباره مهاجران به ویژه مهاجران همسایه جنوبی ما ( افغانستان )کمی پس از آن اعلام می‌شود که مقامات پاکستان نیز به تازگی در تصمیمی گفته‌اند که این کشور در نظر دارد حدود 2 میلیون و 400 هزار پناهجوی افغان ساکن این کشور را تا پایان سال 2009 میلادی به افغانستان بازگرداند.
بازگشت بی‌سرانجام
اقدام پاکستان از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل مورد انتقاد قرار گرفته و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل از اسلام‌آباد می‌خواهد در برنامه بازگرداندن ده‌ها‌هزار پناهجوی افغان ساکن در آن کشور تجدیدنظر کند.
کیلیان کلاینشمیدت، معاون سرپرست دفتر نمایندگی کمیساریای عالی در اسلام‌آباد- پایتخت پاکستان- گفته است که دولت پاکستان در نظر دارد حدود 2 میلیون و 400 هزار پناهجوی افغان ساکن این کشور را تا پایان سال 2009 به افغانستان بازگرداند و این برنامه را مورد انتقاد قرار داده است.
آقای کلاینشمیدت گفته است که نمی توان با انسان‌ها مانند کالا رفتار کرد. بنابراین هدف دولت پاکستان برای بازگرداندن تمامی پناهجویان افغان را نمی‌توان عملی دانست.
پاکستان تاکید دارد که می‌خواهد شرایط بازگشت داوطلبانه پناهجویان افغان را فراهم کند و موضوع اخراج آنان از پاکستان مطرح نیست.
در عین حال، کمیساریای عالی پناهندگان گفته است که بیشتر پناهجویان افغان که در پاکستان ثبت‌نام کرده‌اند مایل به بازگشت به کشور خود نیستند.
به گفته این مقام کمیساریای عالی پناهندگان، درصورت اجرای این برنامه، بسیاری از اخراج شدگان دوباره با استفاده از سهولت رفت‌وآمد مرزی، به پاکستان باز خواهند گشت.
بسیاری از آوارگان افغان پس از اشغال کشورشان ازسوی اتحاد جماهیر شوروی در دهه 80 میلادی، از افغانستان گریختند و به ایران، پاکستان و کشورهای دیگر پناهنده شدند.
کمبود امکانات، از جمله زمین کشاورزی و نا امنی ناشی از ادامه عملیات شورشیان طالبان و تروریست‌های وابسته به سازمان القاعده از عواملی است که مانع از آن می‌شود پناهجویان افغان به بازگشت به کشور خود تمایلی داشته باشند.
فراریان اجتماعی
پناهجویانی که به دلایل گوناگون ترک وطن کرده‌اند، با مشکلات بی‌شماری روبه‌رو هستند. این در حالی است که درک عمومی از مفهوم «پناهنده» بیشتر درباره کسانی دلالت دارد که به سبب جنگ یا درگیری‌های قومی و گروهی ترک وطن کرده‌اند، ولی آیا پناهندگان اجتماعی هم می‌توانند به‌عنوان پناهنده به یاری جامعه جهانی امیدوار باشند؟
به نظر می‌رسد کشورهای جهان هرکدام تعریفی جداگانه از مفهوم «پناهنده» ارائه می‌دهند، ولی همه این تعاریف در مجموع باید به قرارداد بین‌المللی پناهندگی تکیه داشته باشد. شرط اصلی‌ای که برای پذیرش یک پناهنده گذاشته می‌شود، این است که پناهنده در کشور خودش یا جانش در خطر باشد یا امکان یک زندگی انسانی و دست‌کم شرایط یک زندگی استاندارد که با قوانین حقوق بشری هم سازگار باشد را نداشته باشد. این در شرایطی است که اگر پناهجویی بگوید که به دلایل اقتصادی یا مسائل خانوادگی یا به دلایل شخصی می‌خواهد پناهنده شود، کمتر کشوری وی را می‌پذیرد.
با این حال پرونده هر پناهنده باید به شیوه جداگانه بررسی و مطابق با شرایط کشورمطالعه شود. می‌دانیم که در کشورهایی مانند افغانستان به خاطر سال‌ها جنگ و درگیری‌های داخلی کسانی هم هستند که به دلیل تسویه‌حساب‌های شخصی قصد انتقام گیری از کس دیگری را دارند و به این صورت جان کس دیگری را در خطر و تهدید قرار می‌دهند. از این‌رو بازگرداندن تعدادی از پناهندگان غیر مجاز افغان از ایران در یک سال گذشته اظهار نظرهای متفاوت و گاه متضاد رسمی و غیررسمی را در بین مقامات سیاسی دو کشور و فعالان حقوق بشر در پی داشته است.
مقامات ایرانی معتقدند که در زمینه اتباع افغان اطلاعات بسیاری داشته و اقداماتی که در مورد خروج اتباع غیرمجاز صورت گرفته براساس مطالعات کارشناسانه انجام شده است. از سال 2001 میلادی و سرنگونی حکومت طالبان، صد‌ها هزار مهاجر افغان که در کشورهای مختلف از جمله ایران و پاکستان سکونت داشتند به کشور خود بازگشته اند اما هنوز میلیون‌ها پناهجوی افغانی در خارج از مرزهای افغانستان زندگی می‌کنند. در هرحال ایران مدت‌هاست که تحت تاثیر پدیده مهاجرت بی‌رویه قرار دارد.