همشهری آنلاین_ بهاره خسروی: اختراعات و سبک زندگی فرنگی ها همیشه برای شاه خوش‌مشرب ایرانی، ناصرالدین شاه، جذاب بود. یکی از این اختراعات جذاب برای این پادشاه ایرانی تلفن بود.
سر و کله تلفن، 11 یا 12 سال بعد از اختراع «الکساندر گراهام‌بل» و تکمیل آن توسط آقای ادیسون در ایران پیدا شد. ناصرالدین شاه در یادداشت‌های شخصی خود در شرح وقایع سال 1264 خورشیدی به تلفن اشاره می‌کند که سوغات سفر معین‌الملک (سفیر ایران در عثمانی) بود و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره با باغ سپهسالار استفاده می‌شد. این تماس در واقع نخستین تماس تلفنی در ایران هم محسوب می‌شده است.
اما رشته سیم‌های تلفن در سال 1265 نخستین بار در مسیر تهران و شهرری به طول 7/8 کیلومتر توسط بوآتال بلژیکی که امتیاز راه‌آهن ری را داشت در پایتخت جا خوش کرد تا به وسیله آن ارتباط تلفنی بین دو ایستگاه ماشین دودی تهران و شهرری برقرار شود. کمی بعد این رشته سیم‌ها تا کامرانیه در شمیران و عمارت وزارت جنگ در تهران و مقر ییلاقی شاه قاجار در سلطنت‌آباد و عمارت سلطنتی تهران کشیده شدند. هرچند پای تلفن در دوره ناصرالدین شاه به تهران باز شد، اما استفاده همگانی و اعطای نخستین امتیاز تلفن در دوره مظفرالدین شاه انجام شد.
محرم سال 1282خورشیدی امتیاز تلفن ایران به مدت 60 سال به داماد ناصرالدین شاه «دوست‌محمدخان معیرالممالک» واگذار شد تا در طول 3 سال در تهران و 10 سال در سایر شهرهای ایران تلفن را با هزینه شخصی راه‌اندازی کند.
معیرالممالک مدیریت شرکتی را که برای ساخت شبکه تلفن راه‌اندازی کرده بود به ارباب کیخسروی زرتشتی که چندین دوره نماینده زرتشتیان مجلس شورای ملی بود، واگذار می‌کند؛ فردی که در واقع بنیانگذار شبکه تلفن در ایران محسوب می‌شود.
ارباب کیخسرو سال 1302 در روزهایی که رضاخان تازه بر سکوی قدرت نشسته بود، قراردادی سه ساله برای ساخت خطوط زیرزمینی تلفن با شرکت‌های زیمنس وهالسکه بست. کمی بعد در آبان 1305 مرکز تلفن اکباتان با 2300 رشته کابل راه‌اندازی شد. سال 1309 وزارت پست و تلگراف لایحه‌ای برای راه‌اندازی شبکه تلفن در سراسر کشور تصویب کرد و یک سال بعد دولت با قرض و قوله و وام از بانک ملی به مبلغ یک میلیون تومان سهام شرکت تلفن را خرید و امور مربوط به تلفن زیر نظر وزارت پست و تلگراف رفت. از اتفاقات روزهای نخست حضور تلفن در میان مردم آشنا نبودن با نحوه کار با آن بود. خیلی‌ها حتی کلمه تلفن را هم به درستی نمی‌توانستند تلفظ کنند و به آن تلیفون می‌گفتند. به همین بهانه شرکت تلفن برای آشنایی مردم با چگونگی کار تلفن خودکار، در روزنامه آگهی آموزشی کار با تلفن را درج کرد و حتی پیش از افتتاح این شبکه، دستگاه مخصوصی نیز برای آموزش مردم در شرکت نصب کرد.
- کلام سعدی در پیام مورس
«منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت» نخستین کلامی بود که از طریق خطوط تلگرافی اختراع مورس از مدرسه دارالفنون به کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه مخابره شد. این پیام در 27 اسفند سال ۱۲۳۶ توسط «عباسعلی‌خان دنبلی» نخستین کسی که در ایران زبان مورس را آموخت و عنوان نخستین تلگرافچی را به خود اختصاص داد، مخابره شد. به قول «دایی جان ناپلئون» کتاب «ایرج پزشکزاد» کار، کار انگلیس بود که تلگراف بعد از 10 سال گشت‌وگذار در کشورهای اروپایی به ایران هم پا گذاشت. هرچند در این میان علاقه ناصرالدین شاه به کشف دنیای تازه و استفاده از ابزار و تکنولوژی روز دنیا برای ورود تلگراف به ایران بی‌تأثیر نبوده است.
برای معرفی تلگراف و پیشرفت دنیا به واسطه این وسیله مدرن ارتباطی روزنامه وقایع اتفاقیه در سال 1235 نقش مهی داشت. در هر شماره از این نشریه به موضوع گسترش اخبار جهان به واسطه تلگراف و پیشرفت ارتباط دنیای فرنگ پرداخته می‌شد. در این گزارش‌ها از سیم و دستگاه تلگراف با عنوان‌هایی مانند چرخ الماس، چرخ آتشی، سیم آهن، راه سیم آهن، چرخ صاعقه و سیم صاعقه اسم می‌بردند.
ایران، به‌عنوان بهترین مسیر ارتباطی با هندوستان، همیشه مورد توجه دولت بریتانیا بود. شورش هند در سال 1857 (1236خورشیدی) میلادی باعث شد دولت بریتانیا به فکر راهی برای ارتباط تلگرافی مستقیم با هندوستان بیفتد و راه‌حل آن کشور ایران و عبور خطوط تلگرافی از آن بود؛ موضوعی که باعث شد مسیر خطوط تلگرافی ایران از دارالخلافه به سمت معادلات سیاسی بین‌المللی تغییر مسیر دهد.
روند رشد و حرکت خطوط تلگرافی در ایران تا اوایل سلطنت احمدشاه ادامه داشت. در این ایام تعداد مراکز تلگراف در کشور به 15 مرکز رسید و وزارت پست و تلگراف و تلفن تشکیل شد. برای سر و سامان دادن به هزینه‌ها و تعرفه‌های ارسال پیام‌های تلگرافی در دوران وزارت «اسدالله میرزا شهاب‌الدوله» لایحه‌ای به مجلس شورای ملی تحت عنوان قانون تعرفه‌های تلگرافی ارائه شد؛ لایحه‌ای که در سی‌ام خرداد 1290 خورشیدی در مجلس تصویب شد و مطابق آن هرکسی تلگراف ارسال می‌کرد باید هزینه ارسال آن را می‌پرداخت و فقط تلگراف‌های سلطنتی از پرداخت هزینه معاف شدند.
این روال ادامه داشت تا اینکه رضا خان بر مسند قدرت نشست و اوضاع به کل تغییر کرد. در سال 1305 روزهایی که ایران در مسیر توسعه قدم برمی‌داشت، تلگراف بی‌سیم با اعتبار یک میلیون و دویست هزار تومان به ایران وارد شد.
- چارپاخانه، نخستین تشکیلات پستی دنیا
اگر در تاریخ پیدایش نخستین تشکیلات نظامند دنیا یک جست‌وجوی ساده کنیم، نام چاپارخانه‌های ایران باستان در زمینه پست و ارسال مرسولات پستی پیشگام است. در واقع ایرانی‌ها نخستین ملتی بودند که تشکیلات منظم پستی با عنوان «چاپار» در زمان هخامنشیان داشتند. چارپاخانه‌ها به دلیل در دست داشتن زمام امور ارتباطی یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین تشکیلات اداری ایرانیان محسوب می‌شدند.
این روند با تغییر سبک زندگی و مجهز شدن به ابزارهای جدید تغییراتی کرد تا وقتی این چارپارخانه‌ها تبدیل به پستخانه شدند. در واقع تا قبل از دستور ناصرالدین شاه برای تأسیس وزارت پست تا سال 1258 خورشیدی تشکیلات پستی ایران به‌صورت اداره بود. ایران در سال ۱۲۶۴ تعداد ۷ خط اصلی و 5 خط فرعی پستی داشت. با تأسیس اتحادیه پست جهانی ایران به دلیل تجربیات و سابقه طولانی که در زمینه امور پستی داشت، یکی از نخستین کشورهایی بود که به عضویت این اتحادیه درآمد.
تا اینکه بالاخره در سال ۱۲۸۸ اداره تلگراف به وصال اداره پست رسید و وزارت پست و تلگراف تشکیل شد. در اواخر سال ۱۳۰۸ هم دولت با خرید سهام شرکت تلفن، وزارت پست و تلگراف و تلفن را ایجاد کرد که موجب تحولی عظیم در صنعت پست شد.