همشهری آنلاین_ زینب زینال‌زاده: وجود این حجم جمعیت سبب شده مدیریت شهری نگاه ویژه‌ای به این بخش از تهران داشته باشد. پیاده‌راه شدن مسیر اصلی تردد شهروندان که خیابان ۱۵ خرداد است، مهم‌ترین‌کاری بود که سال‌های قبل انجام شده است. نصب صندلی و استقرار مخازن زباله پارکی، دورچین شدن باغچه‌ها، یکسان‌سازی تابلوها، نصب تابلوهای هدایت مسیر و نظافت مستمر، کارهایی هستند که با هدف ایجاد رفاه بیشتر شهروندان در محدوده بازار انجام شده‌اند. در کنار اقدامات خوب مدیریت شهری، موضوعی که هنوز به‌عنوان یک معضل یا چالش همچنان وجود دارد، نبود سرویس بهداشتی است.
این روزها داخل بوستان‌ها و در برخی از معابر عمومی مانند زیر پل حافظ مقابل دانشگاه امیرکبیر، سرویس بهداشتی عمومی وجود دارد. تصور اینکه در بازار تهران چنین امکانی در دسترس مراجعه‌کنندگان نیست، قدری غیرممکن و تعجب‌آور است. بازار تهران با این تعداد جمعیت خریدار و کاسب و رهگذر چطور سرویس بهداشتی عمومی ندارد؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش وضعیت را به‌صورت میدانی بررسی می‌کنیم.
حوالی ظهر است که به بازار بزرگ تهران می‌رسم. هوا به شدت گرم است اما بازار خلوت نیست. زن و مرد، کوچک و بزرگ، پیر و جوان، همه و همه آمده‌اند. برخی مشغول خریدند و عده‌ای روی صندلی‌ها نشسته‌اند و غذا می‌خورند. تعدادی هم زیر سایه درختان نشسته‌اند و رهگذران را نظاره می‌کنند. خلاصه بازار مثل همیشه شلوغ است و خبری هم از رعایت پروتکل‌های ستاد مقابله با کرونا نیست. سراغ کرونا نمی‌رویم و سوژه خودم را که همان یافتن سرویس بهداشتی است دنبال می‌کنم.
- بازار رضا
از کنار چند حجره می‌گذرم و سراغ یکی از مغازه‌داران می‌روم و نشانی سرویس بهداشتی را می‌گیرم. با نشانی که می‌دهد وارد بازار رضا می‌شوم. بازار پنج طبقه با حدود ۶۰۰ واحد تجاری. از نگهبان مقابل در سؤال می‌کنم: «ببخشید سرویس بهداشتی کجاست؟ » با دست نشانم می‌دهد که سرویس بهداشتی طبقه آخر است. دکمه آسانسور را فشار می‌دهم و خودم را به طبقه آخر می‌رسانم اما بازهم نشانی از سرویس بهداشتی نیست. سراغ یکی از مغازه‌داران می‌روم و او می‌گوید که باید از انتهای سالن به طبقه بالا بروم. ۲۰ پله بالا می‌روم و به سرویس بهداشتی می‌رسم. ۶ چشمه ویژه آقایان و ۶ چشمه هم ویژه خانم‌ها. سرویس بهداشتی فرنگی هم وجود ندارد. سرویس‌های تمیزند و موقع خروج هم آقایی کنار میز نشسته و کسانی که از سرویس استفاده می‌کنند به دلخواهشان پولی روی میز می‌گذارند. خودم را به آسانسور می‌رسانم. خراب شده است. سمت راه‌پله می‌روم و در یک نگاه و با یک حساب سرانگشتی بیشتر از ۵۰ پله را باید تا پایین طی کنم. کمی مکث می‌کنم و شرایط را در ذهنم مرور می‌کنم. سرویس بهداشتی برای افراد توان‌یاب و سالمندان اصلاً قابل دسترس نیست و بچه‌ها هم به سختی می‌توانند از پله‌ها بالا و پایین بروند. این سرویس بهداشتی هرچند عمومی است اما بیشتر در اختیار خود کاسبان است و نمی‌تواند جوابگوی همه کسانی باشد که به بازار مراجعه می‌کنند.
- بازار طلافروشان
مسیر را برای یافتن سرویس بهداشتی در بازار تهران، سپری می‌کنم. تابلوی بازار طلافروشان نظرم را جلب می‌کند. با خودم می‌اندیشم که این بازار حتماً سرویس بهداشتی خوب و مناسبی دارد. داخل می‌شوم و از پله‌ها پایین می‌روم. برای یافتن تابلوی سرویس بهداشتی همه جا حتی به‌سراها سرک می‌کشم اما چیزی نمی‌یابم. از پیرمردی که داخل مغازه کوچکش نشسته می‌خواهم نشانی یک سرویس بهداشتی را به من بدهد. سمت راست جایی که وارد بازار طلافروشان شده‌ام، راه پله‌ای قرار دارد که روی دیوار نوشته خروج اما پیر مرد می‌گوید: «سرویس بهداشتی همانجاست. » از پله‌ها بالا می‌روم و با نوشته‌ای مواجه می‌شوم: «قابل توجه مراجعان محترم، سرویس‌های بهداشتی متعلق به کاسبان پاساژ می‌باشد. از کاسبان محترم خواهشمند است با کلیدهایی که در دسترس دارند مراجعه نمایند. در غیراین صورت به علت ورود افراد متفرقه به دلالان‌ها معذور می‌باشیم. » همین نوشته تکلیف را مشخص می‌کند و از پاساژ خارج می‌شوم.
- مسجد
هرچه بیشتر جست‌وجو می‌کنم، کمتر می‌یابم. ناامید نمی‌شوم و به راهم ادامه می‌دهم. اینبار سراغ فروشنده خانمی می‌روم و می‌گویم: «ببخشید سرویس بهداشتی بازار کجاست؟ » نگاهی می‌کند و می‌گوید: «بازار سرویس بهداشتی ندارد. » اینبار من چشمانم را به نشانه تعجب درشت می‌کنم و می‌گویم: «مگر می‌شود!؟ » خنده‌ای می‌کند و می‌گوید: «حالا که شده! » بعد می‌گوید: «یکی از مشکلات اصلی بازار نبود سرویس بهداشتی است. اینجا علاوه بر خریداران، کاسبان هم به سرویس بهداشتی احتیاج دارند اما هر بار مدیران شهری نبود فضای مناسب را بهانه می‌کنند. اکثر کاسبان چون آشنا هستند از سرویس بهداشتی مساجد و امامزاده‌ها استفاده می‌کنند اما سرویس بهداشتی برخی مساجد فقط وقت اذان باز می‌شوند. » با نشانی که می‌دهد سراغ مسجد می‌روم و با درهای بسته مواجه می‌شوم.
- بازار خلیج فارس
بازار بازارچه کوچکی است که وقتی از پله‌هایش پایین می‌روید، به غرفه‌های کوچکی می‌رسید که همگی وسایل مورد نیاز ساخت بدلیجات می‌فروشند. تعداد کمی خریدار در بازار حضور دارند و سر فروشنده‌ها خلوت است. گشتی در بازار می‌زنم و مانند مشتری‌ها برای دقایقی مقابل غرفه‌ها می‌ایستم و انواع محصولات عرضه شده را زیر و رو می‌کنم. هراز گاهی از فروشنده قیمت می‌گیرم. کم‌کم به انتهای راهرو می‌رسم و از فروشنده پیری نشانی سرویس بهداشتی را می‌گیریم و با اشاره دست او سرویس بهداشتی را می‌یابم اما عمومی نیست و جز کسبه، کسی حق استفاده از آن را ندارد. پله‌ها را در پیش می‌گیرم و خودم را به پیاده‌راه بازار می‌رسانم.
- بازار سرویس‌های بهداشتی بیشتری می‌خواهد
احداث سرویس بهداشتی عمومی در بازار تهران مطالبه دیروز و امروز شهروندان نیست. بلکه به گفته «میکائیل سعید» دبیر کارگروه سلامت و محیط‌زیست و نماینده شورایاران منطقه ۱۲، نخستین بار این مطالبه ۶ سال پیش یعنی سال ۹۲ مطرح شد. او می‌گوید: «نامه‌ای تنظیم و در آن ذکر کردیم که اولویت بازار بزرگ تهران، سرویس بهداشتی عمومی است و از مدیران شهری خواستیم هرچه سریع‌تر به این موضوع رسیدگی و زمینه احداث سرویس بهداشتی در بازار تهران را فراهم کنند. » سعید در ادامه به راهکارهای ارائه شده اشاره و عنوان می‌کند: «مدیران شهری، نبود فضای مناسب را بهانه کردند و در پاسخ به مطالبه شهروندان گفتند که سرویس‌های بهداشتی موجود در مسجد منطقه، در اختیار مردم است و می‌توانند از آنها استفاده کنند. »
دبیر کارگروه سلامت و محیط‌زیست ادامه می‌دهد: «روزانه بیش از یک میلیون نفر در بازار تهران تردد می‌کنند. بنابراین نکته اول این است که سرویس‌های بهداشتی موجود قطعاً پاسخگوی حجم مراجعه‌کنندگان به بازار تهران نیست و نکته دوم این که خیلی از شهروندان اطلاعی از این موضوع ندارند و از این بابت دچار مشکل می‌شوند. »
میکائیل سعید به نامناسب بودن این راهکار اشاره و عنوان می‌کند: «این راهکار صرفاً سلب مسئولیت بود و خود مدیران شهری هم می‌دانند که چنین چیزی نمی‌تواند مشکل کمبود سرویس بهداشتی بازار تهران را رفع کند. بنابراین بازهم پیگیری کردیم و ۲ سال قبل سرویس بهداشتی سیار احداث شد اما به دلیل نگهداشت نادرست در گذر زمان تخریب و جمع‌آوری شد. » او به برخی از موارد ناهنجار در پستوهای بازار هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «اقشار مختلف به بازار می‌آیند و نبود سرویس بهداشتی قطعاً یک معضل بزرگ است. معضلی که کرامت انسانی شهروندان را زیر سؤال می‌برد و به اجبار دست به کارهایی می‌زنند که حتی صحبت کردن در موردش درست نیست. به هر حال بوی تعفن و مشاهده کیسه و بطری‌های پر از ادرار همه بیانگر این است که سرویس بهداشتی عمومی سال‌ها پیش باید احداث می‌شد. »
- احداث ۱۵ چشمه سرویس بهداشتی تا پایان سال
احداث سرویس بهداشتی مطالبه کاسبان بازار و خریدارانی است که به بازار تهران مراجعه می‌کنند. ساخت چشمه‌های سرویس بهداشتی به عهده شهرداری است و این کار به معاونت خدمات شهری و محیط‌زیست واگذار شده است. بنابراین سراغ «محمدرضا ندرلو» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه ۱۲ می‌رویم و از او درباره نبود سرویس بهداشتی در بازار تهران و برنامه‌ای که مدیریت شهری برای رفع این مشکل دارد، می‌پرسیم.
«یکی از معضلات و یا شاید بهتر است بگویم مهم‌ترین معضلی که در بازار وجود دارد، نبود سرویس بهداشتی است. » معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهردار منطقه صحبت‌هایش را با این جمله شروع می‌کند و در ادامه می‌گوید: «اعتراض مردم مبنی بر نبود سرویس بهداشتی عمومی در بازار تهران، بحق است و قبول داریم در سال‌های اخیر بنا به دلایلی از جمله نبود فضای مناسب نتوانستیم این کمبود را رفع کنیم. »
- کسبه: شهرداری کوتاهی می‌کند
به انتهای بازار نزدیک می‌شوم اما اثری از سرویس بهداشتی نیست. در مسیر برگشت تصمیم می‌گیرم با کاسبان در مورد نبود سرویس بهداشتی صحبت کنم. وارد روسری‌فروشی می‌شوم. بانوی جوان مشغول مرتب کردن روسری‌هاست. خودم را معرفی می‌کنم و می‌پرسم: «آیا امکان دارد بازار تهران بدون سرویس بهداشتی باشد؟ » نگاهی می‌کند و می‌گوید: «من و همسرم با هم در مغازه کار می‌کنیم. از ساعت ۹ صبح می‌آییم و ساعت حدود ۱۷ هم می‌بندیم. خیلی‌ها مثل ما هستند. در این مدت زمان طولانی حداقل یک‌بار نیاز به سرویس بهداشتی هست. گاهی اوقات از سرویس بهداشتی مسجدجامع استفاده می‌کنیم و گاهی روزها هم به صحن امامزاده می‌رویم. اکثر کاسبان از سرویس بهداشتی مسجدجامع استفاده می‌کنند اما سرویس بهداشتی عمومی حتماً برای بازار لازم و ضروری است. » اکثر کاسبان این درخواست را دارند. امید، پسر دستفروش، هم می‌گوید: «نبود سرویس بهداشتی در بازار یک معضل بزرگ است. استفاده از سرویس‌های بهداشتی مسجدجامع و امامزاده‌ها برای کاسبان راحت‌تر است. چراکه مغازه را می‌بندند و می‌روند اما ما دستفروشان نمی‌توانیم بساطمان را رها کنیم و مسافت طولانی طی کنیم تا خودمان را به مسجدجامع برسانیم. شهرداری این همه مالیات می‌گیرد و همه جا هزینه می‌کند چرا سرویس بهداشتی در بازار تهران احداث نمی‌کند؟ »
- خریداران: خیّران پای کار بیایند
از هر قشر و سنی برای خرید به بازار تهران می‌آیند. حتی برخی خریداران شهرستانی هستند. در میان خریداران، گردشگران خارجی هم هستند. خلاصه زن و مرد، پیر و جوان، برای خرید بازار تهران را انتخاب می‌کنند. همه جا مملو از جمعیت است. در آن میان کودک خردسالی روی زمین نشسته و گریه کنان به مادرشان می‌فهماند نیاز به سرویس بهداشتی دارد. مادر او را به آرامش دعوت می‌کند و می‌گوید: «الان می‌رسیم. » از مادر سؤال می‌کنم: «مگر این نزدیکی‌ها سرویس بهداشتی وجود دارد؟ » تعجب می‌کند و با خنده می‌گوید: «مجبورم سرگرمش کنم تا سرویس بهداشتی پیدا کنم. »
وقتی می‌گویم سرویس بهداشتی عمومی نیست و باید از سرویس مساجد یا امامزاده استفاده کند، می‌گوید: «باورم نمی‌شود بازار تهران سرویس بهداشتی ندارد. » با این حرف متوجه می‌شوم ساکن تهران نیست. او در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «از تبریز آمده‌ایم. در بازار تبریز چنین مشکلی وجود ندارد. به هر حال کسانی که برای خرید به بازار می‌آیند حتی اگر مدت زمان کوتاهی هم باشند، نیاز به سرویس بهداشتی دارند. چرا مسئولان شهرداری تاکنون تدابیری برای این موضوع اتخاذ نکرده‌اند؟ » رهگذران دیگر متوجه صحبت‌هایمان می‌شوند و یکی از آن میان با صدای بلند می‌گوید: «بازار تهران با این همه حاجی بازاری و آدم خیر لنگ سرویس بهداشتی است!؟ کار خیر که فقط ساختن مسجد و مدرسه نیست. یکی از خیّران همین بازار و تیمچه‌ها همت کند و شهرداری هم پای کار باشد، مشکل سرویس بهداشتی قابل حل است. »
استفاده از سرویس بهداشتی مساجد با انعقاد تفاهمنامه امکان‌پذیر شده است. «محمدرضاندرلو» این موضوع را مطرح می‌کند و می‌گوید: «براساس تفاهمنامه منعقد شده میان شهرداری منطقه و هیئت امنای مساجد، تخلیه فاضلاب مساجد به عهده شهرداری است و در قبال متولیان مساجد هم اجازه می‌دهند مردم از سرویس بهداشتی استفاده کنند. » او ادامه می‌دهد: «این کار مشکلاتی داشت و گویا برای مردم هم رضایتبخش نبود. بنابراین مقرر شده است رفع این مشکل با احداث سرویس‌های بهداشتی عمومی برای همیشه حل شود. » ندرلو درباره تأخیر در احداث سرویس‌های بهداشتی هم می‌گوید: «بازار تهران موقعیت خاصی دارد و پیدا کردن فضای مناسب کار مشکلی است. بعد از سال‌ها و پس از کلی مطالعه و بررسی با همکاری برخی از خیّران بازار موفق شدیم جانمایی درستی در احداث سرویس‌های بهداشتی انجام دهیم و امسال این کار عملیاتی می‌شود. »