همشهری آنلاین: «شایعه» پدیده‌ای اجتماعی و روانی است که به بیان مسائل پوچ و بی‌اساس و نشر و گسترش آنها می‌انجامد. وقتی که شایعات به حریم خصوصی انسان‌ها مربوط شود، اهمیت و ریسک بالایی می‌یابد و نشر آن برای اکثریت مردم جالب و جذاب خواهد بود. فضای مجازی جزئی تفکیک‌ناپذیر از دنیای امروز است و فراگیری آن در میان مردم باعث شده که بسیاری از اخبار، ارتباطات خانوادگی و اجتماعی و حتی خریدها از این طریق انجام شود. با این وجود، متأسفانه در کشور ما به دلیل نبود آموزش صحیح و اصولی، گاهی اوقات اطلاعاتی در این فضا رد و بدل می‌شود که مبنای بسیاری از رفتارها و داوری‌های ما قرار می‌گیرد؛ بدون اینکه درستی یا نادرستی آنها راستی‌آزمایی شود. عده‌ای نیز با هدف جمع‌آوری دنبال‌کننده بیشتر در صفحات مجازی اقدام به نشر اخبار و آمارهای نادرست می‌کنند که تنها نتیجه آن ترویج فضای ناامنی و بی‌اعتمادی در جامعه است.
امروزه با بحرانی به نام بیماری کووید۱۹ مواجه هستیم و در این زمینه اخبار ضد و نقیض بسیاری را در شبکه‌های مجازی به نقل از افراد مختلف شاهد هستیم. فرهنگسازی خانواده‌ها در راستای باور نکردن هر نوشته، تصویر یا فیلم در فضای مجازی، بدون دلیل موجه و منطقی، سبب نجات جامعه از افتادن به دام دروغ‌ها و اطلاعات و اخبار بی‌پایه و اساس است.
شایعه به‌طور معمول در واقعیت و در زندگی افراد وجود دارد و از طرق مختلف افراد در جامعه اقدام به انتشار آن می‌کنند، اما فضای مجازی ویژگی‌ها و خصوصیاتی دارد که اگر ما خبری را به دروغ منتشر کنیم، امکان نشر آن توسط افراد دیگر هم وجود دارد و این کار زنجیره‌وار ادامه پیدا می‌کند و انتها هم نخواهد داشت.
در فضای مجازی هویت و شخصیت افراد در بیشتر مواقع غیرواقعی است و افراد با توجه به هویت جعلی که وجود خارجی ندارد، صفحه‌ای را ایجاد و به راحتی هر مطلب یا تصویر و فیلم دروغین را منتشر کرده و مسئولیت و تعهدی هم در خصوص نشر این اخبار و اطلاعات نمی‌پذیرند.
با توجه به اینکه شایعات ذهن افراد را درگیر می‌کند، می‌توان گفت بهترین راه برای تأمین امنیت کاربران و اینکه آماج حمله آمار، اطلاعات و اخبار دروغ قرار نگیرند، افزایش سواد رسانه‌ای است. سواد رسانه‌ای باعث بالابردن آگاهی کاربران در مواجهه با اخبار و اطلاعاتی می‌شود که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود و به آنها فرصت می‌دهد که قبل از هرگونه واکنش، به جمع‌آوری دلیل و مدرک پرداخته و بدون دلیل متن یا خبری را بازنشر نکنند.
به تناسب اهمیت موضوع بازار شایعه و اخبار کذب نیز رواج بیشتری خواهد داشت. کرونا بیماری همه‌گیری است که گریبانگیر جوامع مختلف شده، بنابراین سوژه مناسبی است برای شایعه‌پراکنان و افرادی که از آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند. مشاهده شده که در این شرایط برخی افراد با سوءاستفاده از عواطف و احساسات مردم از آنها مطالبه کمک می‌کنند و حتی به کاربران فضای مجازی شماره حساب می‌دهند تا برایشان پول واریزکنند، بنابراین قبل از هر اقدامی دانش خود را در این حوزه با استفاده از منابع مختلف افزایش دهید و هر چیزی را به راحتی نپذیرید. امام علی(ع) در نامه۶۹ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «هرچه را شنیدی، برای مردم بازگو مکن که همین برای دروغگویی تو کافی است.»
انتشار اخبار رسمی و غیررسمی درباره ویروس کرونا در فضای مجازی جو روانی و نگران‌کننده‌ای را برای مردم پدید آورده است. گسترش شایعات به قدری ترس و دلهره را به جان افراد انداخته که هرکسی حاضر است بدترین بیماری‌ها را بگیرد، اما به ویروس کرونا مبتلا نشود و متأسفانه این برداشت محصول ناآگاهی و نداشتن سواد رسانه‌ای است که هر شنیده و دیده‌ای را مبنای واقعیت قرار داده و خود را درگیر ترس و وحشت و نگرانی می‌کند.
در شرایط کنونی بیشتر از همیشه نیاز است فضای مجازی محیطی امن و سالم را برای مخاطبان به وجود آورد تا آرامش روانی در جامعه حکمفرما شود. ابتدا باید گفت که درباره هر خبری که می‌شنویم کمی بدبین باشیم، شک کنیم و از خود بپرسیم: «آیا واقعاً این اتفاق افتاده است.»
برای شناسایی اخبار جعلی و شایعات بی‌پایه و اساس به این موارد توجه کنیم:
# به سرخط توجه کنیم: اگر سرخط خبر باورناپذیر و تعجب برانگیز بود، احتمال دهید که خبر جعلی باشد.
# منبع خبر: اگر خبر از جایی به دست شما رسیده که برایتان نامشخص و ناآشناست، درباره آن اطلاعات بیشتری کسب کنید.
# سایت‌های وابسته به گروه‌های معاند و بیگانه: مثل رسانه‌های زنجیره‌ای اخبار جعلی را به‌طور هماهنگ تولید و پخش می‌کنند.
# فرمت‌های ناشناخته: بیشتر اخبار ساختگی خطاهای املایی و گرامری دارند و فرمت ظاهری‌شان هم غیرعادی و غیرمعمولی است.
# پیوست و مستندات اخبار: اخبار و گزارش‌های جعلی معمولاً با اسناد و مدارک صوتی و تصویری دستکاری شده همراه هستند. می‌توانید عکس یا فیلم را در اینترنت جست‌وجو کنید تا درستی آن را بیابید.
# تاریخ‌های درج شده در اخبار: در مطالب جعلی ممکن است زمان رخدادها دستکاری شده باشد.
# نام نویسنده مطلب: مطالبی که در آنها هیچ منبعی درج نشده یا بدون نام نویسنده است، می‌تواند نشانه ساختگی بودن آن باشد.
باید توجه داشت که شایعات رایج در فضای مجازی مختص مکان یا کشور خاصی نیستند. در هر نقطه‌ای از جهان که مردم به وسایل ارتباط‌جمعی و شبکه‌های اجتماعی دسترسی داشته باشند، به سادگی در هر لحظه و زمانی می‌توان اخبار نادرست و جعلی را منتشر کرده و جنگ روانی و اجتماعی میان کاربران به راه انداخت و با ایجاد فضایی موهوم و ناامن تنش و نگرانی را به وجود آورد.
فضای مجازی هم خوب است، هم بد. تنها با استفاده درست می‌توان فرصتی برای شکوفایی و رشد فکری افراد و منبعی برای اطلاع‌رسانی صحیح ایجاد کرد. این امر محقق نمی‌شود مگر با آموزش و بالابردن سواد رسانه‌ای شهروندان.