همشهری آنلاین - حمیدرضا بوجاریان: با شیوع ویروس کرونا در جهان، کمتر کسی فکر می‌کرد این بیماری بتواند اثرات مخرب اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی از خود برجای بگذارد. بسیاری، ویروس را تنها یک بیماری گذرا مانند بسیاری دیگر از پاندمی‌های شیوع یافته در نسل بشر به‌حساب آوردند که خیلی زود، رفتنی است. اما کم‌کم، ویروس تاجدار اما سرکش کرونا، نشان داد به این زودی‌ها قصد مهار شدن ندارد. با بالا رفتن آمار ابتلا و مرگ‌های ناشی از بیماری، دولت‌ها قوانین سفت و سختی را برای جلوگیری از شیوع این بیماری بدون واکسن اتخاذ کردند؛ تدابیری که خسارت‌های سنگینی در پی داشت؛ هم برای دولت‌ها و هم ملت‌ها. مردم در بسیاری از کشورها تاب تحمل این خسارت‌ها را ندارند. این را سازمان بهداشت جهانی می‌گوید و از این وضعیت ابراز نگرانی می‌کند. این سازمان اعلام کرده است که نگرانی جدی درباره شیوع آسیب‌های اجتماعی در دوره پساکرونا دارد و از دولت‌ها خواسته است دراین باره فکر اساسی کنند. خودکشی از مهم‌ترین این آسیب‌هاست. در ایران هم این نگرانی جدی است. اما چه اقداماتی برای پیشگیری از آسیب‌های روحی و روانی در دوره پساکرونا انجام شده است؟
- بیکاری تا ۵برابر احتمال خودکشی را افزایش می‌دهد
سیدکاظم ملکوتی، رئیس انجمن علمی پیشگیری از خودکشی در این‌باره می‌گوید:«روش کنترل - پیش‌بینی برای کاهش خودکشی در جامعه کاملاً روشن است. الزاماتی در این حوزه وجود دارد که در صورت توجه به آنها می‌توان نگرانی‌هایی که درباره شتاب گرفتن آمار خودکشی در ایران در دوره پساکرونا وجود دارد را به حداقل رساند». وی اضافه کرد:«مطالعات نشان می‌دهد ۷۰درصد افرادی که قصد خودکشی دارند، قصد و نیت خود را به شکل‌های مختلف به دوستان، اطرافیان و همکاران خود اطلاع می‌دهند. متأسفانه در غالب این موارد، به‌دلیل نبود آموزش‌های اجتماعی، اطرافیان موضوع را جدی نمی‌گیرند و حساسیتی نسبت به موضوع ندارند». ملکوتی، با بیان اینکه در دوره پساکرونا، باید نسبت به هرگونه تغییر رفتارهای فردی و روانی در افراد، حساس بود اظهار داشت: «تغییر رفتارها در دوره پس از کرونا را نباید عادی‌نمایی کرد بلکه باید نسبت به دلایل بروز آن حساس بود و درصورت نیاز با فرد درباره چرایی آن صحبت کرد. در موارد بسیاری، این حساسیت می‌تواند منجر به بیان تمایلات روانی فرد و در نتیجه جلوگیری از بروز خودکشی شود».
رئیس انجمن علمی پیشگیری از خودکشی به نقش دروازه‌بانان اطلاعات مانند پدر و مادر، اولیای مدرسه و دانشگاه در کاهش آسیب‌هایی مانند خودکشی در جامعه اشاره کرد و افزود: «مدیران مدارس، معلمان، استادان دانشگاه و پدر و مادر از جمله کسانی هستند که می‌توانند به کاهش آسیب‌های ناشی از خودکشی در جوانان کمک کنند. این افراد باید آموزش ببینند که با دیدن نشانه‌های خطر، چگونه با فرد برخورد و با رفتاری منطقی به‌گونه‌ای عمل کنند که فرد از چنین تمایلی فاصله بگیرد». وی با بیان اینکه خجالت، ننگ دانستن و ترس از بیان کلمه خودکشی در جامعه، معضلی است که سبب انکار پدیده خودکشی شده است، افزود: «سازمان بهداشت جهانی، سال گذشته را سال پیشگیری از خودکشی نامگذاری کرد اما در ایران، روزی را به همین مناسبت، روز نشاط نامگذاری کردند. تا زمانی که چنین نگاهی به پدیده خودکشی میان مردم و مسئولان وجود دارد و خودکشی را آسیب اجتماعی ندانیم نمی‌توانیم برای مقابله با آن در دوره پساکرونا کار جدی انجام دهیم». وی اضافه کرد: «پنهانکاری از وقوع خودکشی، موضوعی است که هم از سوی مردم و هم از سوی مسئولان و متولیان به آن دامن می‌زند. باید به مردم یاد داده شود که با این پدیده چگونه برخورد کنند. این یاد دادن نیازمند انسجام در برنامه‌ها و کمک همه ابزارهای اطلاع‌رسانی در این حوزه است». ملکوتی با تأکید بر اینکه بیکاری، مولود کروناست و می‌تواند محرکی جدی برای شیوع خودکشی در جامعه شود، افزود: «بیکاری تا ۵برابر احتمال خودکشی در افراد را بالا می‌برد. از سوی دیگر، مشکلات ناشی از مسائل اقتصادی نیز می‌تواند این درصد را افزایش دهد. با وجود اینکه مراکز بهداشتی و روانشناسی برای پیشگیری از آسیب‌های روانی در کشور کم نداریم اما، ۶۰درصد مردم به‌دلیل ترس از انگ روانی بودن به این مراکز مراجعه نمی‌کنند. باید خجالت مردم و ترس از انگ‌های اجتماعی بین مردم از بین برود تا بتوانیم در مقابل موج آسیب‌های اجتماعی ناشی از کرونا مقاومت کنیم».
- طرح بتا و خنثی‌سازی تلاش‌ها
رئیس انجمن علمی پیشگیری از خودکشی با بیان اینکه، تلاش‌های خوبی برای جلوگیری از شیوع خودکشی در وزارت علوم در حال اجراست که آموزش‌های ارائه شده در این طرح می‌تواند در دوران پساکرونا از سوی دانشجویان به نفع مردم استفاده شود، گفت: «وزارت علوم، کارگاه‌های ویژه همیاران سلامت روان را در سال‌های اخیر در دانشگاه‌ها به مرحله اجرا درآورده است. این کارگاه‌ها جزوات و روش‌های علمی و آموزشی مدونی برای ارائه به دانشجویان دارد. در دوران پساکرونا، با استفاده از آموزش‌هایی که به دانشجویان داده شده است می‌توان افرادی را که قصد خودکشی دارند به گفت‌وگو ترغیب کرد و آنها را برای استفاده از خدمات مشاوره به مشاوران ارجاع داد». وی ادامه داد:«با وجود اینکه انجمن‌های علمی و آموزشی در طرح بتا دانشگاه‌ها مشارکت دارند اما، برخی مراکز دیگر در دانشگاه‌ها به خنثی کردن دوره‌های آموزشی ارائه شده در این پروژه اقدام کرده و عملاً مانع کارایی آن می‌شوند».
- خوب و بد جنبه‌های روانی کرونا
دکتر حمید پورشریفی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی هم معتقد است، نگاه به آسیب‌های اجتماعی دوره پساکرونا دو وجه دارد که باید هر یک از آنها را در جای خود بررسی کرد؛«اینکه بگوییم اوضاع بدتر می‌شود و دامنه آسیب‌های اجتماعی خیلی بالا می‌رود یا موضوع را جدی نگیریم و از کنار آن به سادگی عبور کنیم، دو تله‌ای است که باید به آن توجه کرد». آنطور که پورشریفی می‌گوید، کرونا می‌تواند بر افرادی که استعداد اختلالات روانی دارند اثر منفی داشته باشد؛«کرونا اثرات روانی در مدل استرس - آسیب دارد. در این مدل، استرس می‌تواند افرادی را که دچار اختلالات روانشناختی هستند، تحریک کند. از این بابت احتمال اینکه کرونا افرادی را که مستعد بیماری‌های روانی بوده‌اند دچار تنش کند، افزایش داده است». او حرفش را اینطور ادامه می‌دهد:«از منظر دیگر، دوران کرونا برای برخی افراد حکم واکسن را داشته است. افراد یاد گرفته‌اند با یک استرس جدی زندگی کنند. این مسئله می‌تواند برای برخی افراد ارزش محافظت‌کننده در برابر تنش‌های روانی نیز داشته باشد». این استاد دانشگاه، معتقد است، کم‌توجهی به موضوع کرونا و اثرات آن بر روح و روان افراد می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد؛ «هرگونه نگاه آبرویی به مسئله خودکشی و پرهیز از گفت‌وگو درباره آن به بهانه جلوگیری از سیاه‌نمایی سبب می‌شود که به موضوع خودکشی آنطور که باید و شاید پرداخته نشود. پیشگیری از خودکشی وظیفه‌ای همگانی است و همه باید برای تحقق آن تلاش کنند».
- وضعیت خودکشی در ایران؛ نرمال
بسیاری نگران شیوع آسیب‌های اجتماعی و در رأس آن خودکشی در کشور هستند. آنطور که از اظهارنظرها درباره آمار خودکشی در ایران برمی‌آید، آمار افرادی که دست به‌خودکشی می‌زنند بالاست. پورشریفی اما، چنین اعتقادی ندارد و معتقد است در این حوزه ایران در وضعیت بهتری نسبت به متوسط جهانی قرار دارد؛«وضعیت خودکشی در ایران، نسبت به جهان وضعیت مثبت‌تری دارد. یعنی تعداد افرادی که در ایران دست به‌خودکشی می‌زنند در مقایسه با آمارهای جهانی نرخ نزدیک به متوسط را دارد. بنابراین اگر درباره افزایش نرخ خودکشی در دوره پساکرونا صحبت می‌شود، این افزایش متناسب با افزایش نرخ جهانی است و نباید ایران را از جهان جدا بدانیم».
- راه‌های پیشگیری از خودکشی
پورشریفی، پیشگیری از خودکشی در افرادی که مستعد دست زدن به این اقدام هستند را نیازمند توجه به برخی ظرافت‌ها و شکستن برخی خطوط قرمز می‌داند که از ابتدا هم ایجاد آن درست نبوده است؛«برای پیشگیری از خودکشی لازم است همه ما در مورد این موضوع به‌راحتی صحبت کنیم. باید درباره افکار خودکشی در افراد صحبت کرد و به کسانی که چنین افکاری دارند فرصت داد تا در مورد دیدگاه‌های خود درباره خودکشی حرف بزنند. هرگونه تابوسازی، بیمارانگاری و برچسب‌های منفی زدن به افکار خودکشی باعث می‌شود نتوانیم به این مسئله به شکل جدی ورود کنیم». او معتقد است، دانشگاه‌ها بهترین مکان برای بیان این افکار و اندیشه‌هاست اما چنین فضایی در دانشگاه‌ها برای تبادل اندیشه، ایجاد نشده است؛«در برخی موارد دیده می‌شود حتی سخنرانی درباره خودکشی در دانشگاه‌ها ممنوع است. متأسفانه در برخی زمان‌ها از واژه خودکشی استفاده نشده و به جای آن از واژه‌های دیگری استفاده می‌شود. مسئولان باید این را بدانند که صحبت کردن در مورد افکار خودکشی و عوامل ایجادکننده آن نه‌تنها احتمال خودکشی را افزایش نمی‌دهد بلکه می‌تواند مانعی برای وقوع آن باشد». او ادامه می‌دهد:«باید خودکشی را با افکار خودکشی متمایز کنیم.عادی‌سازی افکار خودکشی باید اتفاق بیفتد اما اقدام به‌خودکشی را نباید عادی‌سازی کرد». او معتقد است، تفکر خودکشی ممکن است در افراد زیادی وجود داشته باشد اما، این تفکر را نباید ناشی از بیماری روانی دانست؛«اینکه برخی افراد در برخی شرایط افکار خودکشی پیدا می‌کنند را نباید به ضعف یا بیماری آنها تعبیر کرد. باید به افراد گفته شود که داشتن افکار خودکشی موضوع عجیبی نیست. پنهان کردن آن می‌تواند به افزایش امکان عمل به‌خودکشی منجر شود و از این رو، باید درباره این افکار با یکدیگر صحبت کنیم.»
- وخیم شدن حال بهداشت روان
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌بهزیستی و توانبخشی، به مقایسه وضعیت روانی دوران قبل از کرونا و پس از آن اشاره می‌کند و معتقد است، وضعیت بهداشت روان جامعه وخیم‌تر از دوره قبل از کرونا شده است؛«وضع بهداشت روان قبل از کرونا منفی بود. این وضع اکنون در دوره پساکرونا به‌مراتب حال بدتر و وخیم‌تری پیدا کرده است.خبر بدتر این است که کرونا می‌تواند به‌عنوان محرکی جدی، حس خودکشی در افراد را بالا ببرد. اما خبر خوب این است که خودکشی تنها و تنها با یک عامل اتفاق نمی‌افتد. افرادی که دچار مشکل مالی می‌شوند، در صورتی که مهارت و ظرفیت حل مسئله را داشته باشند می‌توانند از این دوران به سلامت عبور کنند. افرادی که چنین مهارتی ندارند و زمینه‌های اختلال روانی در آنها از قبل وجود داشته است باید تحت نظر روانشناسان قرار بگیرند که این امکان در شرایط موجود با بودجه‌های کمی که به حوزه سلامت روان در کشور اختصاص می‌یابد، وجود ندارد».
- برای اجرای طرح‌های مقابله با عوارض روانی کرونا دیر شده است
با وجود اذعان کارشناسان و متخصصان درباره عوارض جدی روانی دوران پساکرونا، تاکنون اقدام عملی از سوی مسئولان وزارت بهداشت برای اتخاذ تدابیری برای جلوگیری از ایجاد تنش روانی بعد از دوره شیوع بیماری انجام نشده است. به گفته رئیس سازمان نظام روانشناسی، این سازمان تحلیل‌های خود را درباره عوارض روانی دوران پس از کرونا به مسئولان ارائه کرده است: «اواخر فروردین‌ماه سال‌جاری، سازمان نظام روانشناسی هشدارهای لازم درباره تأثیر منفی کرونا بر مسائل روانی مردم را در قالب نامه‌ای به رئیس‌جمهور اعلام کرد. در این نامه درخواست کردیم که ستاد ویژه‌ای برای مسائل روانشناختی و عوارض روانی دوران پساکرونا در کشور ایجاد شود». وی ادامه داد: «رئیس‌جمهور اردیبهشت‌ماه این نامه را به وزارت بهداشت ارجاع کرد و خواستار تشکیل ستاد ویژه‌ای با مسئولیت سازمان نظام روانشناسی و عضویت دستگاه‌ها و ارگان‌های مرتبط شد اما، از آن زمان تاکنون خبری از تشکیل ستاد نیست. اگر همین امروز ستاد تشکیل شود هم دیر است». محمد حاتمی با تأکید بر اینکه دوره کرونا دوره‌ای کوتاه اما دوران پس از کرونا دوره‌ای طولانی را شامل می‌شود خاطرنشان کرد: «دوره پساکرونا طولانی است و شرایط خاصی را برای مقابله با عوارض روانی ناشی از آن می‌طلبد.
در این دوره باید برای این عوارض که خودکشی، دیگرکشی، خشم، افسردگی، دیگر آزاری، اختلال سوگ، پرخاشگری را شامل می‌شود برنامه و تدابیر لازم اندیشیده شود. مردم در دوره پساکرونا، کم‌کم متوجه خسارت‌های اقتصادی، فرسودگی شغلی، مشکلات جسمی و مانند آن می‌شوند. افراد در چنین شرایطی ممکن است رفتارهای تهاجمی روانی از خود بروز دهند که اگر برای آن برنامه نداشته باشیم، می‌تواند به مشکلات جدی منجر شود». رئیس سازمان نظام روانشناسی با تأکید بر اینکه ستاد مقابله با عوارض روانی دوره پساکرونا پس از تشکیل، باید فعالیت‌هایی اجتماع محور را در دستور کار خود قرار دهد تا عوارض منفی روانی این دوره را مدیریت کند، خاطرنشان کرد: «برای برطرف کردن چالش‌های روانی در این دوره، نیازمند غربالگری ملی روانی افراد براساس طبقات اجتماعی هستیم. در این غربالگری افراد بهبود یافته از بیماری، افرادی که یک یا چند عضو خانواده خود را بر اثر بیماری از دست داده‌اند یا افرادی که متحمل خسارت‌های اقتصادی شده و در نهایت افرادی که در دوره قرنطینه دچار مشکلات روانی و خانوادگی شده‌اند باید شناسایی و برای آنها پرونده‌های روانی الکترونیک تشکیل شود». حاتمی اضافه کرد: «در طرح ملی غربالگری هم مسائل فردی افراد و هم مسائل اجتماعی و خانوادگی آنها ارزیابی می‌شود تا مقدار اثر کرونا بر روح و روان افراد مشخص شود. دراین صورت، می‌توان افراد مستعد بروز رفتارهایی مانند خودکشی و... را به‌موقع شناسایی و برای کنترل آنها اقدام کرد».
سازمان بهداشت جهانی، سال گذشته را سال پیشگیری از خودکشی نامگذاری کرد اما در ایران، روزی را به همین مناسبت روز نشاط نامگذاری کردند. تا زمانی که سال پیشگیری از خودکشی
چنین نگاهی به پدیده خودکشی میان مردم و مسئولان وجود دارد و خودکشی را آسیب اجتماعی ندانیم نمی‌توانیم برای مقابله با آن در دوره پساکرونا کار جدی انجام دهیم
- آمارخودکشی در ایران
خودکشی در ایران، نسبت به جهان وضعیت مثبت‌تری دارد. یعنی تعداد افرادی که در ایران دست به‌خودکشی می‌زنند در مقایسه با آمارهای جهانی نرخ نزدیک به متوسط را دارد. بنابراین اگر درباره افزایش نرخ خودکشی در دوره پساکرونا صحبت می‌شود، این افزایش متناسب با افزایش نرخ جهانی است و نباید ایران را از جهان جدا بدانیم