همه روزه هزاران نوزاد در ایران متولد می‌شوند و خون بندناف یا «خون جفتی» آنها که منبع سرشار از سلول‌های بنیادی و ثروت عظیم برای درمان بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج است، به‌عنوان یک زباله بیولوژیک دور ریخته می‌شود. این در حالی است که سلول‌های موجود در این خون دور‌ریز، بسیار پرتوان و نامیرا هستند و با تزریق و جایگزینی آنها در مناطقی از بدن که به‌صورت جدی آسیب دیده‌اند، بهبودی کامل ایجاد می‌کنند.
در همین راستا، در ایران بانک خون بندناف چند سالی است که توسط پژوهشکده رویان با هدف تامین سلول‌های بنیادی فعالیت خود را آغاز کرده است. والدینی که در انتظار تولد نوزاد هستند، با مراجعه به این بانک و تشکیل پرونده می‌توانند محتوای خون بندناف و جفت را نگهداری کنند.
البته هم اکنون آنچه در ایران به‌عنوان بانک خون بندناف فعالیت دارد، بانک خون بندناف خصوصی است که والدین صرفا برای فرزندان خود اقدام به نگهداری خون بندناف می‌کنند و امکان مصرف برای سایرین وجود ندارد. در کنار این بانک، بانک خون بند ناف عمومی هم تاسیس شده‌بود ولی به تازگی، به‌دلیل تخصیص نیافتن اعتبار، فعالیتش کاملا متوقف شده است.
دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بند ناف پژوهشکده رویان و عضو هیات علمی پژوهشکده رویان، وابسته به جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در رابطه با علت تعطیلی بانک خون بندناف عمومی و همچنین فواید نگهداری خون بند ناف در این گفت‌وگو بیشتر توضیح می‌دهد. وی معتقد است نبود بانک خون بند ناف عمومی در حالی که با ایجاد آن بسیاری از بیماری‌ها قابل درمان می‌شوند، به معنای از دست دادن بهترین منبع سلول‌های بنیادی است که در آینده‌ای نزدیک منجر به انقلابی در علم پزشکی خواهد شد.
- آقای دکتر، بانک خون همان کارکرد بانک در حوزه اقتصاد را برای محصولات خونی دارد؟
اجازه بدهید مقدمه کوتاهی در مورد نحوه شکل‌گیری بانک‌های خون در دنیا بگویم. بانک خون یک پدیده نوین در عرصه خدمات پزشکی است. در دنیا هم از سال 1992 این بانک‌ها شکل گرفتند. علتش هم این بود که به‌دنبال مطالعه روی سلول‌های بنیادی و همچنین موفقیتی که در درمان یک نوع کم‌خونی مادرزادی به‌وسیله این سلول‌ها در سال1988 در کشور فرانسه ایجاد شد، محققان به این فکر افتادند از یکی از منابع سلول‌های بنیادی برای درمان خیلی از بیماری‌ها استفاده کنند. از همان زمان بود که بانک‌های خون بند ناف به 2 شکل عمومی و خصوصی شکل گرفتند.
- و فرق اساسی این 2 بانک در چیست؟
در بانک خصوصی هر خانواده‌ای در آستانه تولد فرزند نمونه خون بند ناف را برای خودش ذخیره و نگهداری می‌کند. ولی در بانک‌های عمومی این نمونه‌ها به بانک اهدا می‌شوند و این بانک است که سلول‌های ذخیره شده را به خانواده‌های نیازمند می‌دهد. مثل سازمان انتقال خون. در این سازمان هم کسی که خون اهدا می‌کند، دیگر مالک آن نیست و این سازمان است که آن را به هر کسی که نیازمند است، می‌دهد.
- با این شرایط چرا بانک عمومی خون بندناف در کشور ما تعطیل شده است؟
طی سال‌های گذشته به‌دنبال پیگیری‌های ما، سازمان برنامه و بودجه، بودجه‌ای را برای راه‌اندازی بانک عمومی خون بند ناف مصوب کرد. چون بانک‌های عمومی به‌علت هزینه‌بر بودن در همه جای دنیا توسط دولت‌ها راه‌اندازی و اداره می‌شوند.
براساس اعتبار در نظر گرفته شده این بانک در ایران به بهره‌برداری رسید و تجهیزاتش نیز آماده شدند. ما بنا داشتیم در دهه فجر فعالیت این بانک را آغاز کنیم که این اتفاق افتاد و حتی یک تعداد نمونه خون هم جمع‌آوری کردیم. علاوه بر این قرار بر این بود که اعتبار مربوط به نگهداری خون بند ناف و اقدامات لازم برای این کار را داشته باشیم که متأسفانه این اتفاق نیفتاد.
این در حالی است که اگر بخواهیم حداقل 5 هزار نمونه خون بند ناف نگه‌داریم، احتیاج به 2 میلیارد تومان هزینه داریم. این هزینه اصلا از عهده پژوهشکده رویان که یک مرکز خصوصی است، بر نمی‌آید.
- خب ،چرا با وجود مهیا بودن همه شرایط این اعتبار اختصاص داده نشد؟
علتش برای ما هم روشن نیست. شاید به این دلیل که مسئولان هنوز نمی‌دانند اهمیت سلول‌های بنیادی خون بند ناف تا چه حد است.
با این حال ما امیدواریم که بانک عمومی دوباره آغاز به کار کند چرا که در همه جای دنیا این بانک‌ها فعالیت دارند. حتی کشورهایی که در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی پیشرفت خاصی نکردند، این کار را جزء اولویت‌های خود قرار دادند. به‌دلیل اینکه معتقدند اگر زمانی تحقیقات در زمینه سلول‌های بنیادی به نتیجه رسید، دیگر نیازی نباشد که به فکر منابع تامین سلول‌های بنیادی باشند.
- حالا چرا خون بند ناف؟ مگر منبع تامین سلول‌های بنیادی فقط در خون بند ناف خلاصه شده است؟
ببینید، برای تامین سلول‌های بنیادی 3 تا منبع وجود دارد؛ سلول‌های جنینی که البته به خاطر مسائل اخلاقی نمی‌توان از این سلول‌ها استفاده کرد. چون لازم است برای دست یافتن به این سلول‌ها یک جنین 5روزه از بین برود. دومین منبع هم در بالغین است. امروزه مشخص شده که ما در همه ارگان‌های بدن سلول‌بنیادی اولیه را داریم که مهم‌ترینش مغز استخوان است.
- استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان که سابقه بیشتری نسبت به استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف دارد. اینطور نیست؟
بله ،همینطور است. اگر از تاسیس بانک‌های خون بند ناف 15 تا 16 سال است که می‌گذرد، از پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان بیش از 50 سال می‌گذرد. منتها سلول‌های بنیادی مغز استخوان ویژگی‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارند. یعنی اینطور نیست که توانایی تبدیل شدن به همه سلول‌ها را داشته باشند. از طرفی بدست آوردن این سلول‌ها بسیار سخت است یعنی یا باید از جناق فرد یا از استخوان لگن گرفته شود. در خیلی از مواقع نیز این کار احتیاج به بیهوشی دارد. تازه بعد از گرفتن نمونه باید مشخص شود که آیا این سلول‌ها با بدن فرد گیرنده تطابق دارد یا نه.
- در مقایسه با این منابع، خون بند ناف چه برتری‌هایی دارد؟
جفت و بند ناف اندام ارتباطی بین مادر و جنین در دوران بارداری است. یعنی مواد غذایی را از مادر به جنین منتقل می‌کند. اندامی که بلافاصله بعد از تولد از جفت جدا شده و دور انداخته می‌شود. ولی امروزه ثابت شده که همین بند ناف نزدیک به 100 سی‌سی خون دارد که مملو از سلول‌های بنیادی است. این سلول‌ها هم ویژگی‌های خاصی دارند؛ یکی به‌دلیل اینکه در مرحله اولیه تکامل هستند و سیستم ایمنی هنوز این سلول‌ها را نشناخته؛ طبیعتا شانس پس‌زدنشان هم کمتر از موارد دیگر است. علاوه بر این سلول‌های بنیادی خون بند ناف خیلی بیشتر از سلول‌های مغز استخوان است.
- حجم این سلول‌ها چطور؟ یعنی حجم این سلول‌ها به اندازه‌ای هست که بتوان چندین بار از آنها استفاده کرد؟
این یکی از معایب این سلول‌های بنیادی بند ناف است. یعنی این سلول‌ها کم است. به‌طوری که فقط یک بار قابلیت استفاده دارد. پس اگر احیانا این سلول‌ها بخواهند برای پیوند مورد استفاده قرار گیرند، ولی حجم خون کم باشد، دیگر نمی‌توان از آنها برای پیوند استفاده کرد. منتها مغز استخوان این طور نیست. یعنی اگر کم باشد، باز هم می‌توان سلول‌های آن را از دهنده دوباره گرفت.
- پس احتمال پس زدن در پیوند مغز استخوان بیشتر است.
بله، مهم‌ترین محدودیت در بحث پیوند مغز استخوان روی احتمال رد پیوند است. ببینید، سیستم ایمنی در بالغین کاملا شکل گرفته یعنی شناسنامه سلول در فرد بالغ کامل شده است. پس برای پیوند، شناسنامه‌های سلولی در فرد گیرنده و دهنده باید کاملا با هم تطابق داشته باشند.
ولی در بند ناف اینطور نیست. در بند ناف اگر هم تطابق سلولی وجود نداشته باشد، به‌دلیل اینکه سلول‌های بنیادی هنوز به بلوغ نهایی نرسیده‌اند، احتمال موفقیت پیوند بیشتر است. با این حال هنوز با توجه به اینکه تجربه استفاده از سلول‌های بنیادی خون بندناف جدیدتر از سابقه پیوند مغز استخوان است، کسانی که در کار پیوند هستند، پیوند مغز استخوان را ترجیح می‌دهند.
- بانک خون بند ناف طبق چه استانداردهایی فعالیت می‌کند؟
از زمانی که بانک‌های خون بند ناف شروع به شکل‌گیری کردند، شبکه‌ای تحت عنوان شبکه نت کورد تاسیس شد هم برای اینکه استفاده از خون بند ناف را ترویج دهد و هم استانداردهایی را تعیین کند که هر بانک خونی موظف به اجرای آنها باشد.
- یا ما به این شبکه وصل هستیم؟
الان 20 تا 25 بانک به نت کورد وصل هستند ولی ما شامل آنها نمی‌شویم.
- با این حال حتما یکسری از استانداردها برای ما هم تعریف شده که حتما باید اجرا شوند. به این قوانین اشاره می‌کنید؟
ما یک سیستم کنترل کیفی داریم. یعنی قبل از اینکه اصلا خون بند ناف وارد بانک شود، ما باید حتما از سلامت مادر مطمئن شویم. به این صورت که در ماه‌های آخر بارداری و 4 هفته مانده به زمان زایمان، مادر به بانک مراجعه می‌کند.
او باید یک سری آزمایشات ویروسی و همچنین آزمایش ایدز و هپاتیت را قبل از بستن قرارداد با بانک انجام دهد. ما تا از سلامت مادر مطمئن نشویم، قطعا نمونه را فریز نخواهیم کرد. این قدم اول است.
- اگر خون مادر آلوده باشد قراردادی بسته نمی‌شود؟
دقیقا، اما اگر مادر مشکلی نداشته باشد که در 90 درصد موارد هم همین است، مشکلی در بستن قرارداد نداریم. یکی از امتیازات ما هم این است که نمونه‌های خون ما در دنیا از سالم‌ترین نمونه‌ها در دنیاست. آمار این آلودگی‌ها در دنیا نزدیک به 8 درصد گزارش شده ولی آمار ما زیر 3 درصد است.
- حتی درصورت منفی بودن تست مادر، آیا اطمینانی از آلوده نبودن خون جنین وجود دارد؟
به هیچ وجه، درست است که از آزمایش مادر که مطمئن شدیم، نمونه را آماده فریز می‌کنیم، منتها همان نمونه‌ای که از خون بند ناف می‌گیریم را هم تست می‌کنیم. چون در خیلی از موارد تست مادر منفی است. منتها خصوصا در بیماری‌های ویروسی ممکن است مادر در مرحله‌ای باشد که این ویروس خودش را نشان نمی‌دهد، ولی خون جنین آلوده است. این نمونه‌ها را ما در تانک‌های قرنطینه نگهداری می‌کنیم. چون اگر قرار باشد که به بانک جهانی نت کورد وصل شویم، قطعا باید استانداردهای آنها را رعایت کنیم.
- آلودگی حین خون‌گیری چطور؟ احتمال این نوع آلودگی چقدر است؟
این نکته بسیار مهمی است. آلودگی حین خون‌گیری به این دلایل ایجاد می‌شود که ممکن است بند ناف ضد‌عفونی نشود. ما هم متأسفانه از این موارد داشتیم.
- می‌توان این مشکل را به عدم‌آموزش و تبحر خون‌گیر‌ها نسبت داد؟
بله، آلودگی در مواردی اتفاق افتاده که یا نیروها آموزش ندیدند یا زایمان زودرس بوده و شرایط اورژانسی به وجود آمده است. در این شرایط دقت از پرسنل گرفته شده و نمونه خون هم آلوده می‌شود. البته میزان این آلودگی‌ها به زیر یک درصد رسیده ولی باید صفر شود.
- به فرایند خون‌گیری هم اشاره می‌کنید؟
اگر خانواده در تهران باشد، ما با آنها هماهنگ می‌کنیم که برایشان خون‌گیر می‌فرستیم. منتها هنگامی که قرارداد بسته شد، کیت خون‌گیری را به خانواده تحویل می‌دهیم.
این کیت شامل یک کیسه و 2تا یخ خشک و ملزومات مورد نیاز برای خون‌گیری است. همه اینها داخل فلاسک به خانواده تحویل داده می‌شود. هنگام زایمان هم این کیت باید همراه مادر باشد. بلافاصله با خون‌گیر هم تماس گرفته می‌شود که برای انجام خون‌گیری در اتاق عمل حاضر شود.
- خون‌گیر، کادر پرستاری است یا اینکه پزشک متخصص زنان این کار را انجام می‌دهد؟
خون‌گیر ماماست ولی در خیلی از موارد هم پزشک متخصص زنان این کار را می‌کند. نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که خون‌گیری دغدغه خیلی از مادران است. چون فکر می‌کنند کودک ممکن است با این کار دچار کم‌خونی شود. در حالی‌که این اتفاق هیچ صدمه‌ای به مادر و کودک وارد نمی‌کند یعنی بعد از اینکه جفت از مادر خارج شد، به جای اینکه بند ناف را داخل زباله‌ها بیندازند خون آن را داخل کیسه می‌ریزند، ماده ضد‌انعقاد به آن اضافه می‌کنند و آن را داخل همان فلاسک می‌گذارند.
- و چقدر زمان لازم است که نمونه به بانک رسانده شود؟
نمونه بلافاصله باید به بانک بیاید. در تهران ما در این زمینه مشکلی نداریم ولی در شهرستان‌ها حداکثر طی 24 ساعت چه از راه زمینی و یا از راه هوایی این نمونه باید جابه‌جا شود.
- شما الان از همه شهرها نمونه خون را می‌پذیرید؟
بله، از همه شهرها. نحوه عضویت شهرستانی‌ها هم به این صورت است که خانواده‌ها به‌صورت تلفنی تماس می‌گیرند و با ما قرارداد می‌بندند. ما هم پکیج آماده شده را با پست برایشان می‌فرستیم.
- پس نیازی به حضور فیزیکی خانواده‌های شهرستانی نیست.
نه.
- و هزینه‌ای که برای نگهداری نمونه باید توسط خانواده‌ها پرداخت شود چقدر است؟
هزینه‌ای که خانواده‌ها باید برای سال اول بپردازند، 550 هزار تومان است و برای سال‌های بعد هر سال 100 هزار تومان.
- تعهد شما در این قرارداد برای نگه‌داشتن خون بند ناف چقدر است؟
ما تعهد می‌کنیم که خون بند ناف را تا 20سال نگه داریم. به این صورت که ابتدا نمونه را وزن می‌کنیم که حداقل 50 تا 60سی‌سی باشد. در غیراین صورت به اطلاع خانواده می‌رسانیم که حجم خون کم بوده و قابل فریز کردن نیست.
البته هزینه آزمایش‌ها از هزینه‌های پرداختی توسط خانواده‌ها در این شرایط کسر شده و باقی هزینه به آنها بازگردانده می‌شود. ولی اگر ببینیم حجم خون خوب است و 100 میلیون سلول دارد، یعنی سلول‌های زنده آن بیش از 95 درصد است، آن را وارد پروسه فریز می‌کنیم.
- خب، اصلا چرا 20 سال؟ این مدت نگهداری از این سلول‌ها آنها را از بین نمی‌برد؟
نه ببینید، چون از تاسیس بانک‌های خون بند ناف در دنیا 15 سال می‌گذرد، دیده شده نمونه‌هایی که از آن زمان فریز شدند، الان سالمند و نت کورد مشخص کرده که این نمونه‌ها حتی اگر 30 سال دیگر هم فریز باشند قابل استفاده هستند. چون ما این نمونه‌ها را داخل تانک‌‌هایی در منهای 196 درجه فریز می‌کنیم. از نظر علمی هم ثابت شده اگر انجماد در این دما انجام شد حیات سلولی متوقف می‌شود بنابراین هیچ محدودیتی از نظر زمانی نداریم.
در بانک‌های خصوصی که امکان استفاده عمومی از این نمونه‌ها وجود ندارد.
چرا، درست است که می‌‌گوییم فقط بستگان درجه یک کودکی که خون بند نافش در بانک خصوصی نگهداری می‌شود، می‌توانند درصورت نیاز آن را پیوند بزنند ولی در این بانک‌ها هم درصورت داوطلب بودن خانواده‌ها برای اهدا یا فروش، می‌توان این نمونه‌ها را به عموم بیماران پیوند زد. ولی ناگفته نماند که مشکل اساسی الان کمبود مراکز پیوند است.
- چطور؟
ما یک مرکز پیوند بیشتر نداریم. یعنی ممکن است فردی را برای پیوند آماده کنیم و همه شرایط هم مهیا باشد ولی این فرد تا مثلا در لیست پیوند بیمارستان شریعتی قرار گیرد، ممکن است چند ماه بگذرد و بیماری‌اش عود کند اگر زمان لازم هم از دست برود دیگر نمی‌شود کاری کرد. در حالی که در دنیا اغلب بانک‌های خون یا مرکز پیوند دارند و یا در کنار مرکز پیوند هستند.
- و چشم‌انداز این پیوند‌ها به چه شکل است؟
ما در آینده امیدواریم بتوانیم برای درمان سکته‌های قلبی و مغزی، پارکینسون، ام اس، اختلالات کبدی و دیابت نیز از این سلول‌ها استفاده کنیم.