همشهری آنلاین_ رابعه تیموری: کاروانسراهای دوقلو و شاه عباسی سال‌ها است درسکوتی سنگین و غریبانه فرو رفته‌اند و از بروبیای گذشته خود هیچ نشانی ندارند. کاروانسرای شاه عباسی این اقبال را داشته که ازدسترس معتادان و افراد بی‌خانمان دور بماند و روزهای کهنسالی‌اش را با عزتی بیشتر از کاروانسرای دوقلو سرکند، اما کاروانسرای دوقلو در سده پنجم عمرش به طالعی تلخ دچار شده و حال و روزش به یک بنای تاریخی ۵۰۰ ساله شباهتی ندارد. گزارش زیر شرح بازدید ما از این کاروانسراهای تاریخی شهرری و شرایط کنونی آنها است:
بازارچه قدیمی خلوت است و کاسبانی که چشم به راه مشتری نشسته‌اند، با کج خلقی بروبیای خیابان حرم را تماشا می‌کنند. کاروانسرای دوقلو درضلع غربی چهارسوق میانی بازار قرار گرفته است. درگاهی طاق ضربی کاروانسرا بلند است و آجرهای ۳ سانتی سقف و دیواره‌های درگاهی، زیرلایه ضخیمی از دود و چرک پنهان شده‌اند. نه در و قفل و کلونی دارد و نه دربان و نگهبانی که دلیل آمدن ما را پرس‌وجو کند. حیاط بزرگ و مربعی کاروانسرا پر ازبوته‌های خاری است که از سال‌ها پیش به حال خود رها شده‌اند و چندان نمانده که کف خاکی حیاط را کاملاً بپوشانند. اطراف تک درخت کهنسال و تشنه وسط حیاط خنزر و پنزرهای فراوانی ریخته شده و به هر جا سر می‌چرخانی، زباله‌ها و لوازم اضافی تلنبارشده حجره‌داران بازار نگاهت را پر می‌کند. دوده و خاکستر به جا مانده از شب‌نشینی معتادان و افراد بی‌خانمان تا سقف حجره‌های کاروانسرا بالا رفته‌اند و درهای کوتاه و آهنی انبارهای آن زنگ زده و زهوار دررفته‌اند. حجره‌هایی که در طبقات فوقانی کاروانسرا قرار گرفته‌اند، تنها نشانه‌هایی هستند که از معماری اصیل و ایرانی کاروانسرا بر جا مانده‌اند و هنوز پنجره‌های هلالی و دیوارهای آجرچین‌شان رنگ و رخی دارند.
- کاروانسرا بارها دچار حریق شد
تک و توک حجره‌هایی را که کاسبان بازار به‌عنوان کارگاه یا انبار وسایل خود استفاده می‌کنند، درهای آهنی نو و رنگ نخورده‌ای دارند که چند قفل بر روی آنها زده‌اند. نیمه یا قل کوچک‌تر کاروانسرای دوقلو، در انتهای یک مغازه میوه‌فروشی قرار گرفته است. این نیمه هم حال و روز خوشی ندارد و به یک حیاط خاکی پر از بوته‌های خار و ردیفی از بیغوله‌های کهنه و فرسوده خلاصه می‌شود. «علی‌اکبر رجبی» در میوه‌فروشی مشرف به کاروانسرا مشغول کسب است. او می‌گوید: «حجره‌های کاروانسرا محل زندگی کارتن‌خوابان و افراد بی‌خانمان شده‌اند. شب‌ها معتادان در اینجا موادمخدر مصرف می‌کنند و بارها در کاروانسرا حریق و آتش‌سوزی اتفاق افتاده، ولی هیچ یک از مسئولان به شرایط کاروانسرا رسیدگی نمی‌کنند و آن را به حال خود رها کرده‌اند.»به ثمر نرسیدن قول و وعده‌های فراوان مسئولان برای سروسامان دادن اوضاع کاروانسرای دوقلو، کاسبان بازارچه را از پیگیری مشکلات این بنای ۵۰۰ ساله خسته و مأیوس کرده است. «کریم اولیایی» در همسایگی کاروانسرا کاسبی می‌کند. او می‌گوید: «این کاروانسرا از ۲۰ سال پیش بلاتکلیف است. سالی چند بار مسئولان مختلف از اینجا بازدید می‌کنند و قول می‌دهند مشکلات را حل کنند، ولی هیچ اتفاقی نمی‌افتد. این بنای باستانی در حال تخریب و ویرانی است و هیچ‌کس به ارزش تاریخی آن توجه نمی‌کند.» اولیایی نگران به خطر افتادن اموال کاسبانی است که انبار وسایل آنها در کاروانسرای دوقلو قرار گرفته است. او می‌گوید: «این شرایط موجب ناامنی بازار شده و ممکن است انبارها و مغازه‌های بازاریان مورد سرقت یا حریق قرار بگیرند.»
- اثری ملی انبار بازاریان است
کاروانسرای شاه عباسی چند متری از بازار قدیمی فاصله دارد. این بنا با کاروانسرای دوقلو هم قدمت و همسن و سال است، ولی بخت بلندتری داشته و هنوز به‌عنوان نمونه فاخری از معماری اصیل ایرانی در اواسط راسته شمالی خیابان حرم دلربایی می‌کند. اینجا هم از گردشگر و بازدیدکننده خبری نیست و بر در محراب مانند کاروانسرا قفل و کلونی زده شده که کلید آن نزد یکی از کاسبان قدیمی خیابان به امانت گذاشته شده است. تعدادی از حجره‌های این کاروانسرا هم به‌عنوان انبار وسایل بازاریان استفاده می‌شود و ثبت‌نام اثر در فهرست آثار ملی هم نتوانسته وظیفه انبارداری را از دوش این بنای کهن بردارد. در طرح مرمت کاروانسرا که ۳ سال پیش انجام شده، مصالح امروزی به کار رفته، ولی این نونواری فقط در سنگفرش حیاط پاکیزه کاروانسرا و سنگ‌های مرمرین روی پله‌ها نمایان است و ایوان‌ها و حجره‌ها، دالان‌ها و طاق و رف‌های بنا، هویت معماری اثر را به خوبی حفظ کرده‌اند. در این کاروانسرا که از ۴ ایوان تشکیل شده، سقف بارانداز و حجره‌ها ضربی هستند و ردیف‌های آجری سقف و دیوارها به مهارت و زیبایی کنار هم چیده شده‌اند. درختان باغچه‌های کاروان شاه عباسی پرعمر نیستند و برگ و بار سرزنده و سیراب‌شان از مراقبت باغبانی مهربان خبر می‌دهد.
- رئیس اداره میراث فرهنگی شهرری / اعتبار ۲ میلیارد تومانی به کاروانسراها تخصیص داده نشد
درانعکاس خبری تهرانگردی «احمد مسجدجامعی» در اواخر سال ۹۳ خبر اختصاص اعتبار ۲۰ میلیارد ریالی مدیریت شهری تهران برای مرمت کاروانسراهای دوقلو و شاه عباسی منتشر شد که امید به ساماندهی واحیای ظرفیت تاریخی و گردشگری این بناهای تاریخی را زنده کرد، ولی «امیر مسیب‌رحیم‌زاده» رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرری در گفت‌وگو با همشهری محله از تخصیص نیافتن این اعتبار و رفع نشدن سدهای مسیر ساماندهی این بناها خبر می‌دهد. شرح گفت‌وگوی ما با رحیم‌زاده را بخوانید:
کاروانسرای شاه عباسی به‌رغم آنکه در فهرست آثار ملی ثبت شده، هنوز به‌عنوان انبار بازاریان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این امر به هویت تاریخی بنا آسیب نمی‌زند؟
این کاروانسرا در سال ۹۶ با اعتبار تخصیصی اداره نوسازی شهرداری تهران مرمت شدو پس از مرمت بنا، نظارت اداره میراث فرهنگی بر شرایط نگهداری آن بیشتر شد. موضوعی که هنوز حل نشده، تعیین کاربری برای حجره‌های کاروانسرا است که یکی از آنها به‌عنوان کارگاه خیاطی و ۲ـ ۳ حجره به‌عنوان انبار کالای بازاریان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. ما در پی توافقی هستیم که ضمن حفظ هویت تاریخی بنا، منافع بهره‌بردار تأمین شود.
کاروانسرای دوقلو شرایط نابسامانی دارد و در معرض تخریب و نابودی است. چرا برای احیای این بنا اقدامی نشده است؟
بخشی از بودجه ۷۰۰ میلیون ریالی تخصیصی مدیریت شهری برای کف‌سازی ضلع شمالی و جنوبی این کاروانسرا صرف شد. بخشی از کاروانسرای دوقلو جزو موقوفه‌های آیت‌الله کنی است و در مالکیت اداره اوقاف قرار دارد. تعدادخرده مالکان شخصی ملک هم زیاد است و فراوانی شمار مالکان کاروانسرای دوقلو و کمبود بودجه باعث شد نتوانیم برای احیا و ساماندهی این اثر اقدام مؤثری انجام دهیم.
با وجوداختصاص ۲۰ میلیارد ریال به مرمت این آثار، مشکل کمبود بودجه وجود دارد؟
این بودجه ازسوی مدیریت شهری تهران به مرمت بناها تخصیص داده شد، ولی که صرف کف‌سازی ضلع‌شمالی و جنوبی کاروانسرا شد. فقط ۷۰ میلیون تومان برای این امر اختصاص پیدا کرد.
- نگاهی به تاریخچه کاروانسراهای شهرری/ چاپارخانه‌ها کاروانسرا شدند
کاروانسراهای آجری شهرری همان چاپارخانه‌های توسعه‌یافته دوران هخامنشیان هستند که برای استراحت و تجدید قوای پیک‌ها و قاصدان حکومت ساخته شدند. شکل و شمایل این چاپارخانه‌ها در دوره سلجوقیان تغییرات زیادی کرد و به محلی برای اتراق کاروانیان تبدیل شدند. کاروانسراهای تاریخی شهرری دردوران حکومت سلسله ایلخانیان پررونق بودند، اما پس از روی کارآمدن حکومت چوپانیان، تجارت و بازرگانی ایران باستان رو به افول گذاشت و این کاروانسراها تا آغاز دوره صفویه بروبیایی نداشتند. دوران صفویه را می‌توان دوره رونق کاروانسراهای ملک ری دانست. در این دوران شاه عباس اول برای شکوفایی تجارت ابریشم در ایران اقدامات زیادی انجام داد که احیای کاروانسراها از جمله آنها بود. اوکاروانسراهای دوقلو و شاه عباسی را مرمت و بازسازی کرد و در معماری بنای آنها امکاناتی مانند حیاط بزرگ، ایوان‌های پهلو به پهلو، انبار کالا و اصطبل تیمار اسب‌ها و شترها قرار داد تا زائران حضرت شاه عبدالعظیم(ع) و بازرگانان جاده ابریشم در آن جا اتراق واستراحت کنند. وجود این کاروانسراها در رونق بازارهای ملک ری نقش بسزایی داشته است.