همشهری آنلاین_ حسن حسن‌زاده: در محدوده تپه دوقلو یا تپه آبک از محله گلابدره، اکنون پیدا کردن آلونک‌های بدون سند ۲۵مترمربعی که در دل بافت درهم‌تنیده و کوچه‌های پلکانی جا خوش کرده‌اند کار دشواری نیست. اگرچه این بخش از گلابدره چند سالی است که از محدوده حریم منطقه خارج شده اما محروم بودن از ساده‌ترین امکانات و تأسیسات شهری، زندگی را برای حاشیه‌نشینان دشوار کرده است. آلونک‌هایی که یک‌شبه در دل کوچه‌های پلکانی ظاهر می‌شوند، خانه‌های بدون سند، معابر غیرقابل دسترسی برای خودروهای امدادی و نبود شبکه فاضلاب شهری تنها گوشه‌ای از مشکلاتی است که گریبان حاشیه‌نشینان را گرفته است. در گفت‌وگو با اهالی، شورایاران، کارشناسان شهری و مسئول حریم منطقه یک، مشکلات حاشیه‌نشینان و برنامه‌های مدیریت شهری را برای حل این مشکلات بررسی کرده‌ایم.
- دردسرهای املاک قولنامه‌ای
از خیابان دهکده که به سمت بالادست محله گلابدره می‌رویم، کوچه‌ها باریک‌تر و خانه‌های قد و نیم قد اطراف به هم نزدیک‌تر می‌شوند. در انتهای خیابان دهکده با گذر از یک معبر پلکانی به کوچه‌های تنگ و ترش بالادست می‌رسیم. جایی که خانه‌های فرسوده روی شیب تپه‌های سنگی بنا شده و گاهی سقف یک خانه می‌شود حیاط خانه همسایه و حتی معبری برای دسترسی به کوچه‌های دیگر. اینجا حاشیه محله گلابدره است که اهالی به آن تپه آبک و به بخشی از آن تپه سنگ دوقلو هم می‌گویند. محدوده‌ای که در حاشیه محله گلابدره قرار گرفته و چند دهه‌ای از شروع ساخت‌وساز در آن می‌گذرد. با وجود مشکلات بسیاری که حریم‌نشینی و زندگی در خانه‌های فرسوده برای ساکنان این محدوده ایجاد کرده اما نوسازی و تعریض معابر در این محدوده با مانعی بزرگ روبه روست. شمار زیادی از خانه‌های ساخته شده در تپه آبک و تپه سنگ‌دوقلو قولنامه‌ای است و همین مسئله به سنگ بنای مشکلات فراوان برای حاشیه‌نشینان تبدیل شده. «میرمحمد ابوالقاسمی» دبیر شورایاری گلابدره به گوشه‌ای از مشکلات این املاک و تاریخچه ساخت‌وسازها در این محدوده اشاره می‌کند: «در دهه سال‌های پایانی دهه ۵۰ در محدوده تپه سنگ‌دوقلوی گلابدره چیزی جز تپه‌های سنگی دیده نمی‌شد. تپه سنگ دوقلو در بالادست محله که از روزگار گذشته به یادگار باقی مانده و البته امروز دورتادور آن، خانه‌ها و آپارتمان‌های فرسوده دیده می‌شود، یادگاری از همان روزهاست. در آن سال‌ها اقوام مختلفی از نقاط مختلف کشور به این محدوده مهاجرت کردند و روی همین تپه‌های سنگی که خارج از محدوده بود خانه ساختند. در گذشته شمار خانه‌های این محدوده به تعداد انگشتان یک دست بود اما حالا بیش از ۵۰۰ خانوار در این کوچه‌ها زندگی می‌کنند. این خانه‌ها سند رسمی ندارد و سال‌ها پیش در املاک خارج از محدوده شهری ساخته شده است.»
- زندگی در اتاقک‌های ناایمن
قدم زدن در کوچه‌های کم‌عرضی که به‌صورت مارپیچ و با شیب تند به یکدیگر وصل می‌شوند در نگاه اول ما را با مهم‌ترین مشکلات حاشیه‌نشینان روبه‌رو می‌کند. بسیاری از املاکی که طی چند دهه اخیر به‌صورت غیراصولی و ناایمن ساخته شده‌اند از املاک ریزدانه محسوب می‌شود که چندین خانوار در آن زندگی می‌کنند. آلونک‌هایی که به‌صورت غیراصولی در بالاترین طبقه خانه یک‌شبه سر برآورده یا خانه‌های فرسوده‌ای که انگار به سوی کوچه سر خم کرده‌اند، پرتکرارترین تصویرهایی هستند که در پسکوچه‌های باریک این محدوده به چشم می‌خورند. در یکی از کوچه‌ـ‌های تنگ و ترش محله به ساختمانی می‌رسیم که روی شیب تند بنا شده و نمای بیرونی آن به ظاهر یک ساختمان ۲ طبقه را نشان می‌دهد. اما تعداد زنگ‌های روی در گویای زندگی دشوار ساکنان این ساختمان فرسوده است. در این ساختمان قریب به ۲۰ خانوار در اتاق‌های کوچک زندگی می‌کنند؛ نمونه‌ای تمام‌عیار از مشکلاتی که حاشیه‌نشینان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. «حمیدرضا دودانگه» کارشناس امور شهری و مدیر سابق دفتر نوسازی محله‌های منطقه یک از تلاش‌های انجام شده برای شناسایی معضلات حاشیه‌نشینان می‌گوید: «حاشیه‌نشینی ساکنان این بخش از محله گلابدره را از بسیاری خدمات رفاهی محروم کرده است. همچنین از آنجایی که بسیاری از این خانه‌ها سند رسمی ندارند و قولنامه‌ای و تصرفی هستند، ساخت‌وسازهای غیرمجاز بسیاری در این محدوده انجام شده است. اکنون مهم‌ترین مشکل ما درباره حریم‌نشینان، کمبود اطلاعات دقیق از معضلات و مشکلات آنهاست. هرچند خوشبختانه مدتی است که وزارت کشور براساس منویات رهبر معظم انقلاب مبنی بر توجه به مشکلات حاشیه‌نشینان، فعالیت‌هایی برای بررسی دقیق مشکلات حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی این محدوده انجام می‌دهد تا با شناخت دقیق مشکلات، راهکارهای درستی برای حل معضلات مختلف اندیشیده شود.» دودانگه به یکی از معضلات فراگیر در این محدوده گلابدره اشاره می‌کند: «یکی از معضلاتی که رابطه مستقیم با ساخت‌وسازهای غیراصولی و ناایمن دارد، ساخته شدن آلونک‌هایی است که هنگام وقوع حوادثی مثل زلزله بسیار خطرآفرین است. همچنین این آلونک‌ها، زمینه را برای گسترش پدیده خانه‌های مجردی و معضلات اجتماعی و فرهنگی آن مهیا می‌کند.»
- در محاصره زباله‌ها
حاشیه‌نشینی مشکلات دیگری هم برای اهالی ایجاد کرده است. با گذر از مقابل مسجد قدیمی محله که به خانه‌های قد و نیم قد اطراف تکیه کرده است به بن‌بست سپهر می‌رسیم. این بن‌بست آخرین کوچه محله است. خانه‌های انتهای کوچه تکیه‌گاهی ندارند و پشت‌سرشان دره‌ای پردار و درخت خودنمایی می‌کند. انتهای دره و در لابه‌لای درختان قدبرافراشته، کیسه‌های پر از زباله منظره زشتی به این محدوده که از چند دهه پیش تفرجگاه اهالی گلابدره بود، داده است. معابر کم‌عرض و کوچه‌های پلکانی، دسترسی خودروهای جمع‌آوری زباله به این حریم گلابدره را غیرممکن و دفع زباله‌های خانگی را دشوار کرده است. «امیر بذری» یکی از ساکنان بن‌بست سپهر می‌گوید: «یکی از معضلات همیشگی ما انباشت زباله در کوچه‌ها و طبیعت اطراف است. از آنجایی که خودروهای جمع‌آوری زباله نمی‌توانند وارد این محدوده شوند، همسایه‌ها مجبورند برای دسترسی به نزدیک‌ترین سطل زباله در پایین دست محله، مسافت زیادی را روی شیب تند این کوچه‌ها طی کنند. متأسفانه برخی هم کیسه‌های زباله را در کوچه رها می‌کنند.» دبیر شورایاری گلابدره از حضورگاه و بیگاه پاکبان‌های شهرداری برای جمع‌آوری زباله می‌گوید: «از آنجایی که امکان ورود خودروهای جمع‌آوری زباله به تپه سنگ‌دوقلو وجود ندارد، پاکبان‌های شهرداری گاهی با چرخ‌دستی‌های کوچک زباله‌ها را به پایین دست محله انتقال می‌دهند. هرچند با توجه به تعداد خانوارهای ساکن در محدوده تپه سنگ دوقلو، زحمات آنها هم به جایی نمی‌رسد.»
- آتش‌سوزی تهدید جدی برای حاشیه‌نشینان
ایستگاه ۵ آتش‌نشانی فاصله چندانی با منازل مسکونی بالادست محله گلابدره ندارد اما به دلیل محدودیت‌های معابر این بخش از محله، خودروهای آتش‌نشانی یا هر خودرو امدادی دیگر نمی‌تواند به صحنه حادثه نزدیک شود. «رضا ترابی گودرزی» مدیر سرای محله گلابدره می‌گوید: «خوشبختانه ایستگاه ۵ آتش‌نشانی در نزدیکی محله قرار گرفته اما به دلیل پلکانی بودن کوچه‌های بالادست محله، هیچ خودرو امدادی نمی‌تواند به صحنه حادثه برسد. در این سال‌ها حادثه کم نداشتیم که آتش‌نشان‌ها مجبور شده‌اند با استفاده از شیلنگ‌های آتش‌نشانی و به کارگیری روش‌های دیگر که زمان و انرژی بیشتری از آنها گرفته‌است، آتش را خاموش کنند. هرچند در برخی نقاط امکان اطفای حریق با شیلنگ آتش‌نشانی هم وجود ندارد.» «کریم فرهادی» یکی از ساکنان محله می‌گوید: «اثاث‌کشی در محدوده تپه سنگ دوقلو یا همان تپه آبک کار طاقت‌فرسایی است. هیچ خودرویی نمی‌تواند وارد کوچه‌ها شود و به‌ویژه مستأجران مجبورند در سخت‌ترین شرایط ممکن اثاثیه را به خانه جدید حمل کنند. به همه این مشکلات، مشقت‌های جابه‌جایی بیماران و افراد معلول را هم اضافه کنید.»
- دردسر همیشگی در کوچه‌های محله
کافی‌است چند دقیقه‌ای در کوچه‌های بالادست محله قدم بزنیم تا با معضل بزرگ دیگری که علاوه بر ساکنان تپه سنگ دوقلو گریبان اهالی پایین‌دست محله را هم گرفته‌است روبه‌رو شویم. در همه ساعات شبانه‌روز، تقاطع خیابان‌های کوهستان و زبردست و بیشتر خیابان‌های محله در تسخیر خودروهایی است که در حاشیه خیابان، حتی مقابل ورودی پارکینگ خانه‌ها و هر نقطه نامناسب دیگری پارک کرده‌اند. خانه‌های‌های فرسوده بالادست پارکینگ ندارند و از آن مهم‌تر امکان ورود خودرو به معابر آن بخش از محله هم وجود ندارد. «کریم نورایی» یکی از اهالی محله می‌گوید: «در ساعت‌های پررفت و آمد، پیدا کردن جای پارک در خیابان‌های محله کار آسانی نیست. در بالادست محله بیش از ۵۰۰ خانه فرسوده داریم که به دلیل پلکانی بودن معابر، مالکان آنها مجبورند در خیابان‌های اطراف جایی برای پارک کردن پیدا کنند.» مدیر محله گلابدره از نزاع همیشگی برای جای پارک می‌گوید: «تنها پارکینگ عمومی محله پاسخگوی نیاز اهالی نیست. در نتیجه روزی نیست که شاهد درگیری رانندگان سر جای پارک نباشیم. اگر راهکار مناسبی برای حل مشکلات حریم‌نشینان و در نتیجه نوسازی و بازگشایی معابر کم‌عرض محله فراهم شود، این مشکل هم تا حد زیادی رفع خواهد شد.»
- فاضلاب خانه‌ها به کوچه می‌ریزد
حاشیه‌نشینی، معضلات دیگری هم برای ساکنان شمالی‌ترین نقطه گلابدره داشته است. با گذر از خیابان دهکده، مسیر کوچه‌های پلکانی بالادست را در پیش می‌گیریم. در کوچه نسترن، باریکه آبی روی شیب تند کوچه جاری شده و با گذر از معبر پلکانی به پایین‌دست محله راه باز می‌کند. خانه‌های این محدوده از گلابدره انشعاب فاضلاب ندارند و هرکدام از اهالی با حفر چاهک در حیاط خانه، فاضلاب خانگی را دفع می‌کند. این میان، آب‌های مصرفی خانه هم به سوی کوچه رها می‌شود و مشکل دیگری به مجموعه مشکلات اهالی اضافه می‌کند. اما مشکل فاضلاب این خانه‌های فرسوده که چند دهه پیش به‌صورت پلکانی روی شیب تند تپه‌های سنگی بنا شده‌اند به همین‌جا ختم نمی‌شود. ابوالقاسمی می‌گوید: «چاه فاضلاب این خانه‌ها خیلی زود پر می‌شود و با توجه به توانایی مالی ضعیف اهالی، خیلی‌ها امکان تخلیه زود به زود چاه را ندارند. در نتیجه فاضلاب خانه‌های بالا به خانه‌های پایین‌تر، نفود و سقف و دیوار طبله می‌کند و متأسفانه زمینه‌ساز درگیری میان همسایه‌ها می‌شود.» مشکل فاضلاب در روزهای گرم تابستان، پیامدهای نامطبوع دیگری هم دارد. «محمدرضا ترابی گودرزی» از معتمدان محله گلابدره می‌گوید: «گرم شدن هوا و تابش مستقیم آفتاب به جوی آب کوچه‌ها باعث انتشار بوی بد فاضلاب در معابر این محدوده از محله می‌شود.»
- راه نوسازی هموارمی‌شود
محدوده تپه سنگ دوقلو یا همان تپه آبک از محله گلابدره سال‌ها در محدوده حریم منطقه یک قرار داشت که نتیجه آن رشد بافت فرسوده و ساخت‌وساز بی‌رویه سکونتگاه‌های غیرمجاز و ناایمن بود. «سیدابوالحسن موسوی» مسئول حریم منطقه یک درباره تصرفات انجام شده در این محدوده و مشکلات این روزهای حاشیه‌نشینان گلابدره می‌گوید: «پیش از آنکه نخستین طرح جامع تهران در سال ۱۳۴۹ تصویب شود در محدوده تپه سنگ دوقلو سابق یا تپه آبک، شماری از کارگران شهرداری در تپه‌های سنگی و زمین‌های کوهستانی و صعب‌العبور آن منطقه که خارج از محدوده شهری و در حریم منطقه قرار داشت ساکن شدند. به تدریج و با مهاجرت اقوام مختلف، ساخت سکونتگاه‌ها و آلونک‌های ناایمن و غیرمجاز در این محدوده رشد پیدا کرد. در نتیجه امروز این محدوده از حاشیه شهر پر از املاک ریزدانه، فرسوده و ناپایدار شده که از کمترین امکانات و تأسیسات شهری هم بی‌بهره‌است.» اما براساس دومین طرح جامع تهران که بعد از سال ۱۳۸۶ به تصویب شورای عالی شهرسازی رسید، محدوده سنگ دوقلو و تپه آبک از محله گلابدره از محدوده حریم خارج شد و در محدوده خدمات شهری شهرداری تهران قرار گرفت تا امکان خدمت‌رسانی به ساکنان آن و در نتیجه نوسازی بافت ناایمن فراهم شود. اکنون محدوده تپه آبک براساس طرح‌های تفصیلی و نقشه‌های پهنه‌بندی محدوده در پهنه بافت فرسوده و ناپایدار قرار گرفته و همین موضوع می‌تواند گامی مهم برای حل مشکلات حاشیه‌نشینان باشد.
موسوی می‌گوید: «هدف مدیریت شهری از این کار، ارائه خدمات شهری به شهروندان این محدوده بود. طی چند سال اخیر مهندسان مشاور منتخب شهرداری منطقه در چند نوبت برای ساماندهی و رفع مشکلات، طرح‌های مطالعاتی انجام دادند که البته هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. متأسفانه بافت فرسوده، وجود معابر پلکانی، شمار زیاد املاک ریزدانه و سکونتگاه‌های ناایمن فراوان، کار را برای مدیریت شهری بسیار دشوار کرده است.» یکی از بزرگ‌ترین موانعی که در سال‌های اخیر باعث رشد بافت فرسوده و سکونتگاه‌های ناایمن در تپه سنگ دوقلو شده، سند نداشتن املاک این محدوده است. مشکلی که با مساعدت مدیریت شهری و قرار گرفتن این بخش از گلابدره در بافت فرسوده، گام‌های مؤثری برای حل آن برداشته شده است. موسوی ادامه می‌دهد: «مدیریت شهری با قرار دادن تپه آبک در بافت فرسوده و ناپایدار، راه را برای نوسازی خانه‌های ناایمن هموار کرده است. اکنون ساکنان این محدوده که سند رسمی ندارند می‌توانند با مراجعه به اداره ثبت شمیران، براساس مواد ۱۴۷ و ۱۴۸ و طی روال قانونی تقاضای صدور سند کنند. بر همین اساس طی چند سال اخیر شماری از ساکنان تپه آبک پس از دریافت سند با طی روال قانونی و اداری در شهرداری، پروانه ساخت، دریافت و اقدام به نوسازی کرده‌اند.»