همشهری محله_ حسن حسن زاده: جایی که رستوران‌ها، خانه‌ها و بناهای عمدتاً کهنسال در نزدیک‌ترین فاصله ممکن با بستر رودخانه، ساخته و طغیان‌گاه و بیگاه رودخانه، به نگرانی همیشگی اهالی تبدیل شده است. در حاشیه روددره‌های درکه، دارآباد، دربند و... صدها خانه و نیز شماری از رستوران‌های غیرمجاز در حریم رودخانه وجود دارد و جریان آب در برخی نقاط با از بین بردن دیوارهای سنگ چین و حتی پی خانه‌های قدیمی می‌تواند زمینه‌ساز حوادث ناگوار شود. سری به حاشیه روددره درکه زدیم و در گفت‌وگو با شورایاران، اهالی و مسئولان شهرداری، اقدامات انجام شده برای جلوگیری از وقوع سیلاب‌های مهیب و قوانین و ضوابط مقابله با برخی ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم روددره‌ها را بررسی کردیم.
- زندگی در حاشیه روددره
برای دسترسی به حاشیه روددره درکه، خانه‌ها و ساختمان‌هایی که حاشیه رودخانه بنا شده‌اند از شیب تند انتهای خیابان شهید میراسماعیلی می‌گذریم و مسیر کوهنوردی گردشگران را که با یک تابلوی زرد مشخص شده در پیش می‌گیریم. در ابتدای مسیر کوهنوردی، جاده آسفالت پیش‌روی ما جای خود را به جاده خاکی می‌دهد. از این نقطه از مسیر که اهالی به آن باغ امامی می‌گویند، امکان تردد خودرو وجود ندارد. برای دسترسی به حاشیه رودخانه، مسیر خاکی سرازیری را که از دوراهی مقابل باغ امامی و در امتداد یک دیوار سنگ چین می‌گذرد پشت سر می‌گذاریم. از باغ‌راه زیبایی که پیش‌روی‌ما قرار دارد، خانه‌های پایین‌دست که درحاشیه رودخانه و در لابه‌لای درختان انبوه بنا شده‌اند خودنمایی می‌کنند. بناهایی که گاهی قدمت برخی از آنها به بیش از ۷ دهه می‌رسد و البته جایگزین خانه‌های قدیمی‌تر پیش از خود شده‌اند. «مجید شفیع‌زاده» عضو شورایاری محله درکه که در این گزارش همراهی‌مان می‌کند از قدمت خانه‌ها و بناهای حاشیه روددره درکه می‌گوید: «در حاشیه روددره درکه بیش از هزار پلاک مسکونی وجود دارد. چون هسته اولیه محله درکه به رسم همه‌آبادی‌های قدیمی در حاشیه رودخانه شکل گرفت. ساکنان اولیه درکه با ایجادبند یا همان لکبندگاه در مسیر رودخانه، از آب رودخانه درکه برای آبیاری باغ‌ها و چرخش سنگ آسیاب‌های قدیمی استفاده می‌کردند. آسیاب‌هایی مثل گل تنگه، سید علی آقا، دوکمرون و... قدمت زندگی در حاشیه روددره درکه به چند قرن می‌رسد و چند نسل از ساکنان امروزی درکه در همین محدوده زندگی کرده‌اند.»
- تغییر مسیر سیلاب با دیوار سنگ چین
اگرچه در اثر سیلاب‌های گذشته، دیگر از آسیاب‌های قدیمی که در بستر رودخانه وجود داشتند اثری باقی نمانده و برخی از خانه‌ها و ساختمان‌های قدیمی حاشیه رودخانه هم تخریب شده‌اند اما زندگی در حاشیه روددره درکه و در خانه‌های باصفای کنار رودخانه جریان دارد. با وجود این به دلیل نزدیکی خانه‌ها و ساختمان‌ها به بستر رودخانه، خطر سیلاب همواره در کمین بناهای حاشیه رودخانه است. اما یکی از مخاطراتی که خانه‌های حاشیه روددره را تهدید می‌کند، خطر جاری شدن سیلاب از ارتفاعات بالادست است. پیش از دسترسی به حاشیه رودخانه، شفیع‌زاده دیوار سنگ چین نونواری را که در امتداد باغ امامی ساخته شده نشان می‌دهد و می‌گوید: «جاری شدن سیلاب از ارتفاعات بالادست یکی از خطراتی است که همواره در کمین خانه‌های حاشیه رودخانه است. به‌عنوان مثال فروردین امسال پس از بارش‌های متوالی، سیلاب از همین نقطه به سمت پایین دست، جاری و پس از بستن این مسیر وارد خانه‌های حاشیه رودخانه شد. پس از این حادثه، شورایاری محله با هماهنگی شهرداری، این دیوار سنگ چین را در امتداد باغ امامی بنا کرد که در صورت وقوع سیلاب، مسیر سیل را تغییر می‌دهد.» در ارتفاعات بالاتر درکه هم دیوار سنگ چین دیگری در امتداد جاده خاکی بالادست بنا شده تا راه سیلاب را به مسیرهای کم‌خطر و دور از خانه‌های مسکونی حاشیه روددره تغییر دهد.
- سیل پی خانه‌ها را تخریب کرد
خطراتی که خانه‌های حاشیه رودخانه را تهدید می‌کند تنها به زمان وقوع سیلاب‌های کوچک و بزرگ محدود نمی‌شود. ریزش سنگ چین و پی ساختمان‌ها در اثر گردش آب رودخانه در یک نقطه یکی از خطراتی است که باعث بروز حوادث متعدد شده. با گذر از محدوده سرپل بالا به کوچه شهید موسوی مطلق می‌رسیم. ردیف خانه‌های قدیمی که در این باغ‌راه زیبا ساخته شده، منظره‌ای دیدنی پیش‌روی گردشگران و رهگذران قرار داده است. اما در پس این زیبایی دلفریب، خانه‌های کهنسال حاشیه رودخانه توسط جریان آب پایین دست تهدید می‌شود. «سید هادی طاهری شمیرانی» مالک ساختمان پلاک ۴۲ می‌گوید: «پس از سیل مهیب سال ۱۳۶۶ و خرابی‌هایی که به بار آورد، در حاشیه رودخانه دیوار سنگ چین ساخته شد تا استحکام پی خانه‌ها حفظ شود. اما ۹ ماه پیش در اثر جمع شدن آب رودخانه و شکل‌گیری گرداب، بخشی از سنگ چین و حتی پی ساختمان ما تخریب شد که به همت شورایاری توانستیم این خرابی خطرناک را ترمیم کنیم. جریان آب حتی در دیوار سنگ چین باغ روبه‌روی خانه ما یک حفره ۴ متری ایجاد کرد که در نهایت باعث ریزش و تخریب بخشی از باغ شد. چاره کار ایجاد بسترسازی مناسب در رودخانه است که از وقوع حوادث ناگوار جلوگیری شود.»
- بسترسازی رودخانه
مسیر خاکی که اهالی درکه به آن «پی آب» می‌گویند ما را به پایین دست محله و حاشیه رودخانه می‌رساند. در حاشیه روددره، سنگ چین‌های قدیمی که بیش از یک قرن قدمت دارند و بسیاری از خانه‌های حاشیه رود روی این سنگ چین‌ها و تخته سنگ‌های عظیم بنا شده‌اند جلب توجه می‌کند. در صورت وقوع سیلاب، در این نقطه از حاشیه روددره به دلیل بسترسازی، بنا شدن خانه‌ها روی سنگ چین‌ها و تخته‌سنگ‌ها، خطر کمتری منازل مسکونی حاشیه رودخانه را تهدید می‌کند. در پایین دست رودخانه اما اوضاع کمی متفاوت است. در محدوده «سرپل بالا» به یک خانه کهنسال می‌رسیم که به گفته همسایه‌ها بیش از ۷ دهه قدمت دارد. اگرچه خانه روی یک تخته سنگ بنا شده اما فضای زیر تخته سنگ در اثر سیلاب‌های کوچک و بزرگ اخیر فرسایش پیدا کرده است. شفیع‌زاده به بسترسازی که در بالادست این خانه انجام شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از اقدامات خوب شهرداری، بسترسازی در رودخانه است که سرعت و قدرت سیلاب را می‌گیرد. اما این بسترسازی در همه نقاط پرخطر انجام نشده و در صورت وقوع سیلاب می‌تواند خطرآفرین باشد.» در ضلع غربی سرپل بالا سراغ یکی از ساکنان حاشیه رودخانه می‌رویم. «حمید سید محسنی» مالک پلاک ۳۷ حاشیه رودخانه می‌گوید: «در سیلاب اخیر بخشی از سنگ چین حاشیه رودخانه از بین رفت و حالا حفره‌ای در دیوار سنگ چین ایجاد شده که باعث نگرانی ساکنان این محدوده از حاشیه رودخانه شده است. همه اهالی سیل عظیم سال ۱۳۶۶ و خرابی‌های آن را به خاطر دارند. اگر این بسترسازی‌ها به درستی و به موقع انجام نشود، در صورت وقوع سیلاب بسیار خطرآفرین است.»
- خطر در کمین ساختمان سرای محله
برای بررسی دقیق‌تر مشکل و خطری که خانه‌های حاشیه رودخانه را تهدید می‌کند با گذر از کوچه موسوی مطلق و سنگ چین‌هایی که شهرداری در حریم رودخانه ساخته است، مسیر بستر رودخانه را در پیش می‌گیریم. از حاشیه روددره، خطری که خانه‌های بالادست و به‌ویژه ساختمان سرای محله درکه را تهدید می‌کند مشهود است. بخشی از سنگ چین‌های حاشیه رودخانه به‌طور کامل تخریب شده و جریان آب در نقاط مختلف بستر رودخانه، حفره‌هایی در دل سنگ چین‌ها ایجاد کرده است. حفره‌هایی که درست زیرساختمان‌ها و خانه‌های بالادست ایجاد شده و در صورت وقوع سیلاب خطری جدی برای منازل مسکونی به حساب می‌آید. شفیع‌زاده می‌گوید: «در صورت وقوع سیلاب، جریاب چرخشی آب در این حفره‌ها، نفوذ و سنگ چین‌ها و حتی پی ساختمان‌های بالادست را تخریب می‌کند؛ اتفاقی که در سیلاب‌های اخیر رخ داده است. راهکار حل این مشکل، بسترسازی در رودخانه است که از فرسایش، تخریب و عمق‌گیری دیواره‌های سنگ چین جلوگیری می‌کند.» شورایاران درکه پیگیر حل این مشکلات هستند تا پیش از شروع بارش‌ها، بسترسازی‌های مناسب، انجام و از بروز حوادث ناگوار جلوگیری شود. «رضارحیمیان‌پور» یکی دیگر از اعضای شورایاری درکه می‌گوید: «لازم است تخریب‌های متعددی که در اثر جریان آب و طغیان‌های رودخانه در دیوار سنگ چین چند نقطه از حاشیه روددره به‌ویژه در محدوده سرپل بالا و ساختمان سرای محله انجام شده است زودتر ترمیم شود. شورایاران مدت‌هاست پیگیر حل این مشکلات از شهرداری هستند تا این روزها که هنوز جریان آب شدت پیدا نکرده، بسترسازی لازم ایجاد شود. در غیراین صورت با شروع فصل بارش‌ها و بالا آمدن سطح آب، امکان اجرای چنین پروژه‌هایی وجود ندارد و از طرفی با طغیان رودخانه احتمال بروز حوادث ناگوار افزایش می‌یابد.»
- فعالیت رستوران‌های غیرمجاز
سیل ویرانگر سال ۱۳۶۶ و طغیان‌گاه‌وبیگاه رودخانه‌های دامنه جنوبی البرز در مقاطع مختلف سال، بیش از پیش اهمیت رسیدگی به وضعیت ساخت‌وسازها در حاشیه و حریم رودخانه‌ها را نمایان می‌کند. اگرچه خانه‌ها و بناهای مسکونی حاشیه روددره درکه که قدمت برخی از آنها به چند دهه می‌رسد سند مالکیت دارند اما وجود رستوران‌های غیرمجازی که در حاشیه رودخانه ساخته شده و علاوه بر ایجاد مشکلات زیست‌محیطی هنگام طغیان رودخانه‌ها بسیار خطرآفرین هستند، معضل بزرگ دیگری است که باید به آن رسیدگی شود. با وجود این رستوران‌های بسیاری در حاشیه روددره درکه فعالند که همگی غیرمجازند. «سید ابوالحسن موسوی» مسئول حریم منطقه یک در این‌باره می‌گوید: «بیش از ۲۸ رستوران به‌صورت غیرمجاز در حریم روددره درکه فعال هستند که علاوه بر ایجاد مشکلات زیست‌محیطی مانند ریختن فاضلاب در رودخانه، به دلیل ساخت‌وساز غیرمجاز در بستر رودخانه و پذیرایی از گردشگران در این نقاط پرخطر می‌توانند حادثه آفرین باشند. براساس مصوبه مجلس شورای اسلامی، سازمان آب و فاضلاب استان تهران متولی حفظ و صیانت از بستر روددره‌هاست اما تاکنون اقدام مؤثری برای جمع‌آوری این رستوران‌های غیرمجاز انجام نشده است.»
- نیاز به ساخت حوضچه رسوبگیر در رودخانه درکه
خاطره تلخ سیل سال ۱۳۶۶ تجریش و تلفات مالی و جانی بسیار آن در حاشیه روددره‌های شمال شهر اهمیت جلوگیری از ساخت‌وساز در حریم رودخانه را دوچندان می‌کند. اگرچه چند سالی است که از ساخت‌وسازهای جدید در حریم روددره‌ها جلوگیری می‌شود اما رسیدگی به وضعیت بناهای مسکونی که ده‌ها سال پیش در حریم رودخانه ساخته شده‌اند مسئله‌ای است که باید جدی گرفته شود. «بهمن اصغری» معاون شهرسازی شهردار منطقه یک از لزوم ساخت حوضچه در بستر روددره درکه می‌گوید: «به‌طور معمول در فصل تابستان که شدت بارش‌ها کمتر است لایروبی مسیل‌ها و حوضچه‌های رسوبگیر انجام می‌شود تا هنگام شروع بارش‌ها و طغیان احتمالی رودخانه‌ها از بروز خسارات جلوگیری شود. اما راهکار اصلی برای جلوگیری از خسارت سیلاب‌ها و طغیان روددره‌های درکه، دربند، دارآباد و... ساخت حوضچه‌های رسوبگیر بتنی در بستر رودخانه است. این حوضچه‌ها علاوه بر کاهش سرعت و قدرت سیلاب، باعث کنترل واریزها و رسوبات کوه‌ها می‌شوند و از بروز خسارت‌های فراوان هنگام وقوع سیلاب جلوگیری می‌کنند. اکنون ۱۴ حوضچه رسوبگیر در روددره‌های منطقه داریم که هنگام وقوع سیلاب کارساز است. اما در ۳ نقطه از روددره درکه، دربند و دارآباد برای جلوگیری از خسارات سیلاب‌های فصلی نیاز به ساخت حوضچه رسوبگیر داریم.»
- لزوم صیانت از حریم روددره
اگرچه با توجه به تلاش شورایاران، شهرداری و دیگر نهادهای مسئول، اقدماتی برای بسترسازی، ساخت حوضچه و دیوارهای سنگ چین در بستر روددره‌های منطقه انجام شده تا از حوادث ناگوار هنگام وقوع سیلاب جلوگیری شود اما بهترین راهکار برای حل مشکل، رعایت قواعد و ضوابط ساخت‌وساز در حریم رودخانه است. معاون شهرسازی شهردار منطقه می‌گوید: «براساس شیوه‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های جدید معاونت شهرسازی شهرداری تهران، مالکان بناهای حاشیه روددره‌ها می‌توانند با رعایت قواعد و ضوابط برای تخریب و نوسازی بنا اقدام کنند. این بناها براساس طرح تفصیلی در پهنه G۳۲۳ یا محدوده حفاظت ویژه قرار دارند و مالکان آنها مشروط به رعایت حریم روددره، پس از تشکیل پرونده و صدور پروانه‌های لازم می‌توانند صرفاً با مجوز غیرمسکونی تخریب و نوسازی کنند. زیرا ساخت‌وساز مسکونی و ساخت مجتمع تجاری در این زیرپهنه ممنوع است. در واقع پلاک‌هایی که در پهنه G۳۲۳ قرار می‌گیرند تنها با مجوز فعالیت‌های گردشگری، خدماتی، تفریحی و اوقات فراغت، ورزشی، فرهنگی، تحقیقاتی، خدمات عمومی موردنیاز و... امکان صدور پروانه دارند.» معاون شهرسازی شهردار منطقه درباره قواعد و ضوابط تخریب و نوسازی این بناها و رعایت حریم روددره می‌گوید: «خانه‌ها و بناهایی که در حاشیه روددره قرار دارند می‌توانند با رعایت فاصله از بستر و حریم روددره‌ها و انجام عقب‌نشینی براساس طرح‌های اجرایی روددره‌ها و نقشه‌های تفصیلی و پهنه‌بندی و رعایت اصلاحی برای گرفتن مجوز ساخت از منطقه اقدام کنند.»