مدیر طرح: فریده درفشی
همکاران: شبنم چهره، سیامک کفایی، زهرا ادریس‌آبادی، میترا زاغی، سمیه گایکانی، مصطفی کوچکی
پیشگفتار
خود درمانی و عدم مراجعه به پزشک حتی در مواقع خطرناک یکی از عادات مرسوم و غلطی است که اکثریت مردم جامعه به آن مبتلا هستند. اگر چه در بسیاری از کشورها و حتی در کشورهای پیشرفته این شیوه درمانی وجود دارد ولی" طبق تحقیقات وزارت بهداشت در ایران 50 درصد بیماران در مواقع ضروری هم به مراکز درمانی مراجعه نمی کنند. تحقیقات حاکی از آن است که ایرانی ها تنها در هنگام بروز بیماری های عفونی، شکستگی ها و سرطان ها به سرعت به پزشک مراجعه می کنند و در مواردی مثل سرماخوردگی، سردرد و... سهل انگاری و یا خوددرمانی می کنند".
با این که طبق آمار وزارت بهداشت" برای هر 1500 نفر یک پزشک وجود دارد" (دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی استان ایلام). بنابر این دسترسی به پزشک باید آسان باشد، اما مراجعه به پزشک و بررسی وضعیت سلامت قبل از بروز بیماری در سبد هزینه‌های خانوار جایگاهی ندارد. در حال حاضر این پدیده باعث شده است عواملی مثل مقاومت باکتریایی ، عدم درمان بهینه ، مسمومیت های ناخواسته و حتی عمدی، آثار جانبی و عوارض ناخواسته داروهای مورد استفاده …. افزایش پیدا کند.
یکی از متداول ترین نمونه‌های خوددرمانی که در بسیاری از خانواده ها دیده می شود درمان بی‌قراری کودکان و شیرخواران است ، روش درمان دراین نوع بیماری استفاده از داروهای گیاهی متنوع بدون تجویز پزشک به شیرخواری است که شیر مادر مصرف می‌کند. بیشترمردم برآنند که این روش سال‌ها است که پاسخ داده و خود آن ها هم با بهره گیری از همین داروها بزرگ شده اند.
خوددرمانی برای تسکین دل درد شیرخواران، تقریباً مهم ترین روشی است که برخی خانواده‌ها با استفاده از شیوه های عجیب بدان روی می‌آورند، در حالی که نمی‌دانند عدم درمان بموقع و صحیح دل درد کودکان، می‌تواند باعث عواقب جبران ناپذیری در سلامت آن ها شود. و .... دهها روش خوددرمانی دیگر که می‌توانند برای جامعه عوارض خطرناکی داشته باشند.
"برخی داروسازان معتقدند که: یکی از بزرگترین خطرهای خوددرمانی این است که با رفع علامت بیماری، ممکن است احساس اطمینان و آرامش کاذب به بیمار دست دهد. بسیاری از داروهای بدون نسخه که هر کسی می‌تواند تهیه کند، بیماریها را درمان نمی‌کند، بلکه فقط علائم بیماری را از بین می‌برد و تنها درمان علامتی هستند.
درمان علامتی عبارت است از: رفع و تسکین علامت یک بیماری، مثلاً داروهای ضد درد که معمولاً عامل درد را درمان نمی‌کنند بلکه فقط درد را تسکین می‌دهند؛ یا داروهای آنتی‌اسید که زخم معده را درمان نمی‌کنند بلکه دردهای ناشی از زخم را تخفیف می‌دهند. بنابراین اولین اصل خوددرمانی با داروها این است که این داروها فقط برای درمان علامتی کوتاه‌مدت به کار می‌روند و هیچ‌گاه نباید از آنها سرخود و بدون مشورت با پزشک به مدت طولانی استفاده شود ."(روزنامه اطلاعات)
مصرف بی رویه و خودسرانه دارو یا خوددرمانی با توجه به گسترش ابعاد آن از مشکلات مهم بهداشتی درمانی محسوب می شود و بی توجهی به مصرف منطقی داروها می تواند پیامدهای ناگواری برای افراد در پی داشته باشد.
به دلیل اهمیت و تاثیری که استفاده غیر منطقی و غیر اصولی از این کالا هم در اقتصاد خانوار و هم در روند درمان می تواند داشته باشد، صرفنظر از سایر عواملی که در تهیه دارو و یا عدم وجود آن نقش و تاثیر دارند، باید به نقش مردم به عنوان اصلی ترین عامل فرهنگ مصرف دارو و همچنین نقش گروه پزشکی بعنوان تاثیرگذارترین رکن فرهنگ تجویز و مصرف دارو توجه جدی شود.
بی‌توجهی به مصرف منطقی داروها می‌تواند پیامدهای نامناسبی چون نارضایتی بیمار، طولانی شدن و شدت بیماری، ایجاد عوارض جانبی خطرناک و بستری شدن در بیمارستان، کم‌رنگ شدن ارتباط پزشک و بیمار و در نهایت افزایش هزینه‌های درمانی برای افراد را در بر داشته باشد.
از علت‌های اصلی مصرف سر خود دارو، گرانی درمان (اعم از ویزیت پزشک و دارو) ونداشتن اطلاعات کافی را می‌توان ذکر کرد. رفع این معضلات در گرو برنامه ریزی آموزشی و بالا بردن سطح آگاهی مردم نسبت به امر دارو است.
تحقیقات زیادی که در طی سال ها توسط دانشگاههای کشور صورت گرفته عوامل متعددی را در شکل گیری فرهنگ مصرف بی رویه دارو نشان می‌دهد که از آن جمله عوامل فردی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی را می‌توان نام برد. بیشترین ابعاد برنامه‌ریزی جهت حل مشکل باید در وهله اول اقدامی فرهنگی باشد که نیاز به تغییر باورهای مردم در زمینه خطرات جبران‌ناپذیر خوددرمانی و مصرف بی رویه داروها دارد.
همچنین پزشکان به مراتب نقش حساس‌تری نسبت به سایر افراد تیم درمانی در ایجاد و اشاعه مصرف غیر منطقی داروها و همچنین جهت‌گیری و هدایت فرهنگ دارو درمانی مردم به سوی روش‌های صحیح تجویز، تهیه و مصرف داروها دارند. فرهنگ فعلی مصرف دارو به شکلی است که پس از تجویز دارو هیچگونه پیگیری در باره اثرات و عواقب مصرف دارو صورت نمی پذیرد. امروزه با استفاده از سیستم های کامپیوتری و ثبت و ضبط دقیق داروها برای هر بیمار، نوع داروی مصرف شده و مقدار آن و طول مدت مصرف دارو می‌توان از بسیاری از نابسامانی‌ها جلوگیری بعمل آورد.
کلیات تحقیق
در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده است تا به نظر مردم تهران درباره خوددرمانی دست یافت. این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 1177 نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.
اهداف تحقیق
هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که پاسخگویان در مورد خوددرمانی بیان کرده‌اند.
روش نظرسنجی
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است. نتایج نظرسنجی های گذشته این مرکز نشان می دهد که رعایت نسبت جنسی در فرآیند اجرای نظر سنجی های تلفنی بسیار مشکل و گاه (بخصوص با توجه به محدودیت زمانی) غیرممکن است. از این رو در گزارش نتایج نظرسنجی ها ارتباط بین متغیرهای مستقل از قبیل جنس و سن و تحصیلات با متغیر وابسته مهم سنجیده و از کا اسکوار (chi-square) برای محاسبه سطح معنی داری آن استفاده می شود. نتایج قابل اعتماد (در سطح معناداری 95 درصد به بالا) گزارش خواهد شد.
جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل 1177 نفر از مردم تهران است لازم به ذکر است که از این تعداد 35 درصد مرد و 65 درصد زن هستند.
زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ 4 تا 7 خردادماه 1387 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری انجام شده است.
پرسشنامه نظرسنجی
1. جنس
2. سن
3. تحصیلات
4. برای چه بیماری هایی به پزشک مراجعه می‌کنید؟
5. استفاده از داروی نزدیکان برای بیماری مشابه تا چه اندازه درست است؟
6. برای رفع بیماری بیشتر چه نوع دارویی مصرف می‌کنید؟
7. آیا در تمامی بیماری ها به پزشک مراجعه می کنید؟
8. آیا قبل از ویزیت دکتر خودتون دارو مصرف کرده‌اید؟
9. این کار چقدر نتیجه داشته؟
10. بیشتر در چه مواردی (کدام بیماری ها ) این کار را کرده‌اید؟
11. آیا مجاز به استفاده از داروی قبلی بعد از بازگشت بیماری هستید؟
12. چرا مردم خوددرمانی می‌کنند؟
13. آیا با فروش تمامی داروها با نسخه در داروخانه موافقید؟
چکیده:
طرح نظرسنجی حاضر، به منظور دست یافتن به نظر پاسخگویان در مورد خوددرمانی به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:
- 65 درصد از پاسخگویان زن و 35 درصد مرد هستند.
-17 درصد از پاسخگویان در گروه سنی 25 -21 سال قرار دارند.
- 41 درصد از پاسخگویان دارای مدرک تحصیلی دیپلم هستند.
- 41 درصد از پاسخ‌گویانبرای همه بیماری ها به پزشک مراجعه می کنند.
- 78 درصد از پاسخگویان استفاده از داروی نزدیکان برای بیماری مشابه را کاملا غلط می‌دانند.
- 56 درصد از پاسخگویان برای رفع بیماری از داروهای شیمیایی استفاده می کنند.
- 62 درصد از پاسخگویان مراجعه به پزشک در تمام بیماری ها را لازم می دانند .
- 88درصد از پاسخگویان قبل از مراجعه به پزشک دارو مصرف می‌کنند .
- 48درصد از پاسخگویان میزان رضایت از دارو را در خوددرمانی زیاد اعلام کردند .
- 84 درصد از پاسخگویان در بیماری های عادی خوددرمانی می کنند.
- 74 درصد از پاسخگویان استفاده از داروی پزشک بعد از برگشت مجدد بیماری را مجاز نمی‌دانند.
-56 درصد از پاسخگویان گرانی درمان را علت خوددرمانی می دانند.
- 45 درصد از پاسخگویان با فروش دارو ها با نسخه پزشک تا حدی موافقند.
جنس پاسخگویان
بر اساس جدول شماره 1، از میان 1177 نفر پاسخگو 65 درصد زن و 35 درصد مرد هستند.
جدول شماره 1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس
| جنس |
تعداد |
درصد |
| زن |
765 |
65 |
| مرد |
412 |
35 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 1- پراکندگی جنسی پاسخگویان
سن پاسخگویان
جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می شود بزرگترین گروه سنی در 1177 نفر پاسخ‌گوی این تحقیق را گروه سنی 26 تا 30 سال(17 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد 46 تا 50 سال (5 درصد) تشکیل می‌دهند.
جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن
| سن |
تعداد |
درصد |
| 30 – 26 سال |
195 |
17 |
| 35 – 31 سال |
154 |
13 |
| 25 –21 سال |
149 |
13 |
| 20 – 15 سال |
141 |
12 |
| 45– 41 سال |
136 |
11 |
| 40– 36 سال |
131 |
11 |
| 60 – 51 سال |
124 |
10 |
| 60 سال به بالا |
91 |
8 |
| 50 – 46 سال |
56 |
5 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 2- پراکندگی سنی پاسخگویان
سطح تحصیلات پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3، از میان 1177 نفر پاسخ گو 41 درصد دیپلم و 4 درصد بی سواد هستند.
جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس تحصیلات
| تحصیلات |
تعداد |
درصد |
| دیپلم |
485 |
41 |
| کارشناسی به بالا |
194 |
17 |
| راهنمایی |
146 |
12 |
| فوق‌دیپلم و دانشجو |
124 |
11 |
| ابتدایی |
122 |
10 |
| دبیرستان |
58 |
5 |
| بی‌سواد |
48 |
4 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 3- پراکندگی تحصیلی پاسخگویان
معمولا برای چه بیماری هایی به پزشک مراجعه می کنید؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از میان 1177 نفر پاسخگو، 41 درصد برای همه بیماریها به پزشک مراجعه می‌کنند و 7 درصد اصلا به پزشک مراجعه نمی کنند.
جدول شماره 4- توزیع پاسخگوها بر اساس مراجعه به پزشک بر اساس نوع بیماری
| مراجعه به پزشک بر اساس نوع بیماری |
تعداد |
درصد |
| همه بیماریها |
479 |
41 |
| بیماری‌های سخت |
397 |
34 |
| بیماری‌های عادی |
214 |
18 |
| اصلا پزشک نمی‌روم |
87 |
7 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 4- پراکندگی پاسخگویان بر اساس مراجعه به پزشک بر اساس نوع بیماری
دلیل پاسخگویان برای درست بودن استفاده از داروی نزدیکان برای درمان بیماری مشابه
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، 78 درصد از پاسخگویان استفاده از داروی نزدیکان برای بیماری مشابه را کاملا غلط می‌دانند و 3 درصد درصد آن را کاملا درست می‌دانند.
جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس درست بودن استفاده از داروی نزدیکان بر اساس بیماری مشابه
| درست بودن استفاده از داروی نزدیکان بر اساس بیماری مشابه |
تعداد |
درصد |
| کاملا غلط |
913 |
78 |
| تا حدی درست |
228 |
19 |
| کاملا درست |
36 |
3 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 5- پراکندگی پاسخگویان بر اساس درست بودن استفاده از داروی نزدیکان بر اساس بیماری مشابه
پاسخگویان برای رفع بیماری بیشتر چه نوع دارویی مصرف می‌کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6، از میان 1177 نفر پاسخگو 56 درصد برای رفع بیماری از داروهای شیمیایی استفاده می‌کنند و 9 درصد هم از داروی شیمیایی و هم از داروی گیاهی استفاده می کنند.
جدول شماره 6- توزیع پاسخگویان بر اساس نوع داروی مصرفی برای رفع بیماری
| نوع داروی مصرفی برای رفع بیماری |
تعداد |
درصد |
| شیمیایی |
663 |
56 |
| گیاهی |
306 |
26 |
| هیچ دارویی |
107 |
9 |
| هر دو |
101 |
9 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 6- پراکندگی پاسخگویان بر اساس نوع داروی مصرفی برای رفع بیماری
آیا پاسخگویان در تمام بیماریها به پزشک مراجعه می کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان 1177 نفر پاسخ گو 62 درصد برای تمام بیماریها به پزشک مراجعه می کنند و 38 درصد برای همه بیماری ها به پزشک مراجعه نمی‌کنند.
جدول شماره 7– توزیع پاسخگویان بر اساس مراجعه به پزشک در تمام بیماریها
| مراجعه به پزشک در تمام بیماریها |
تعداد |
درصد |
| بله |
735 |
62 |
| خیر |
442 |
38 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 7- پراکندگی پاسخگویان بر اساس مراجعه به پزشک در تمام بیماریها
آیا پاسخگویان قبل از ویزیت پزشک دارو مصرف می‌کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، 88 درصد از 442 نفر پاسخگویی که برای برخی از بیماری ها به پزشک مراجعه نمی کنند، به تشخیص خود دارو مصرف می‌کنند (خوددرمانی می‌کنند).
جدول شماره 8 – توزیع پاسخگویان بر اساس مصرف دارو قبل از مراجعه به پزشک
| مصرف دارو قبل از مراجعه به پزشک |
تعداد |
درصد |
| بله |
387 |
88 |
| خیر |
55 |
12 |
| جمع |
442 |
100 |
نمودار شماره 8- پراکندگی پاسخگویان بر اساس مصرف دارو قبل از مراجعه به پزشک
میزان تأثیر استفاده از دارو از نظر پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9، از بین 387 پاسخگویی که خوددرمانی می‌کنند،75 درصد از این خوددرمانی راضی،20 درصد تا حدی راضی و 5 درصد ناراضی هستند.
جدول شماره 9 – توزیع پاسخگویان بر اساس میزان تأثیر خوددرمانی
| میزان تأثیر خوددرمانی |
تعداد |
درصد |
| راضی |
289 |
75 |
| تا حدی |
78 |
20 |
| ناراضی |
20 |
5 |
| جمع |
387 |
100 |
نمودار شماره 9- پراکندگی پاسخگویان بر اساس میزان تأثیر خوددرمانی
پاسخگویان در کدام نوع بیماریها خوددرمانی می‌کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان پاسخگویانی که خوددرمانی می‌کنند،84 درصد در بیماری‌های عادی بدون تجویز پزشک دارو مصرف می‌کنند و فقط 7 درصد در بیماری های سخت خوددرمانی می‌کنند.
جدول شماره 10 – توزیع پاسخگویان بر اساس این‌که در کدام نوع از بیماریها خوددرمانی می‌کنند
| در کدام نوع از بیماریها خوددرمانی می‌کنند |
تعداد |
درصد |
| بیماری‌های عادی |
326 |
84 |
| همه بیماریها |
34 |
9 |
| بیماری‌های سخت |
27 |
7 |
| جمع |
387 |
100 |
نمودار شماره 10- پراکندگی پاسخگویان بر اساس این‌که در کدام نوع از بیماریها خوددرمانی می‌کنند
آیا پاسخگویان فکر می کنند استفاده از داروی قبلی درصورت بازگشت بیماری درست است؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11، 74 درصد از پاسخگویان استفاده از داروی قبلی بعد از برگشت بیماری را مجاز نمی‌دانند.
جدول شماره 11- توزیع پاسخگویان بر اساس مجاز دانستن استفاده از داروی قبلی بعد از برگشت بیماری
| مجاز دانستن استفاده از داروی قبلی بعد از برگشت بیماری |
تعداد |
درصد |
| خیر |
870 |
74 |
| بله |
306 |
26 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 11- پراکندگی پاسخگویان بر اساس مجاز دانستن استفاده از داروی قبلی بعد از برگشت بیماری
دلایل پاسخگویان برای خوددرمانی
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان 1177 پاسخگو 56 درصد گرانی درمان(ویزیت پزشکان و قیمت دارو)،14 درصد نداشتن اطلاعات کافی و 1 درصد دور بودن درمانگاه‌ها را دلیل خوددرمانی عنوان نمودند.
جدول شماره 12- توزیع پاسخگویان بر اساس دلیل آنها برای خوددرمانی
| علت خوددرمانی |
تعداد |
درصد |
| گرانی درمان(ویزیت پزشکان و قیمت دارو) |
661 |
56 |
| نداشتن اطلاعات کافی |
165 |
14 |
| عادت |
149 |
13 |
| نداشتن وقت |
81 |
7 |
| نداشتن اعتماد به پزشکان |
48 |
4 |
| تنبلی |
47 |
4 |
| دور بودن درمانگاه‌ها |
11 |
1 |
| نمی‌دانم |
15 |
1 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره12- پراکندگی پاسخگویان بر اساس دلیل آنها برای خوددرمانی
میزان موافقت پاسخگویان در مورد فروش تمام داروها با نسخه در داروخانه
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13، از میان 1177 نفر پاسخگو، 45 درصد از پاسخگوها، تا حدی با فروش داروها با نسخه پزشک در داروخانه موافق،43 درصد موافق و 12 درصد مخالف فروش تمامی داروها با نسخه در داروخانه هستند.
جدول شماره 13- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان موافقت با فروش داروها با نسخه در داروخانه
| میزان موافقت با فروش داروها با نسخه در داروخانه |
تعداد |
درصد |
| تا حدی موافق |
528 |
45 |
| موافق |
514 |
43 |
| مخالف |
135 |
12 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره13- پراکندگی پاسخگویان بر اساس میزان موافقت با فروش داروها با نسخه در داروخانه