روند رو به گسترش اعتیاد بنیان‌های جوامع را در ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی تحت تاثیر قرار می‌دهد و آنها را از درون دچار فساد و تباهی می‌کند و در نهایت به انحطاط می‌کشاند.
با نگاهی واقع‌بینانه درمی‌یابیم که سوء مصرف مواد افیونی از قرن‌ها پیش وجود داشته و اکنون نیز تقریبا کشوری وجود ندارد که از گسترش آن در امان مانده باشد. در بسیاری از کشورها، ضمن غیرقانونی‌شمردن مصرف مواد مخدر، قوانین مختلفی جهت مجازات معتادان وضع شده است.
همواره با تنوع شیوه‌های مبارزه، پدیده اعتیاد نیز متنوع شده و این موجب عجز جامعه جهانی در کنترل آن شده است و به همین دلیل ورودی‌های سیستم اعتیاد (مبتلایان جدید) از خروجی‌های این سیستم (افرادی که موفق به ترک می‌شوند) به مراتب بیشتر هستند.
طبق آمارهای ارائه شده، در ایران حدود 5/1 میلیون معتاد وابسته به مواد و حدود 4 میلیون معتاد تفننی وجود دارد. اگر فرض کنیم هر فرد معتاد در طول عمرش حداقل یک نفر دیگر را گرفتار کند، احتمال آن می‌رود که تعداد معتادان و افراد در معرض اعتیاد در آینده بسیار بیشتر از این باشد.
اگر هر فرد معتاد به طور میانگین دارای 4 نفر بستگان درجه یک باشد، حداقل 6میلیون نفر در معرض خطر گرایش به اعتیاد و آثار سوء آن خواهند بود و اگر هر فرد معتاد روزانه حداقل 100 تومان صرف استعمال مواد مخدر کند، روزانه 5/1 میلیارد ریال ضرر مادی نصیب جامعه می‌شود که در سال رقمی نجومی خواهد شد.
متاسفانه گسترش سریع مواد مخدر بین جوانان و نوجوانان و گرایش روزافزون آنها به مصرف مواد تهدیدی جدی برای جوامع بشری به حساب می‌آید.
تحقیقات نشان می‌دهد که هر قدر آشنایی با مواد و مصرف تفریحی در سنین پایین‌تر انجام گیرد،خطر ادامه رفتار مصرف و استفاده از مواد مختلف با افزایش سن بیشتر می‌شود و طبیعتا این امر رسیدن به یک زندگی سالم را برای آنها در بزرگسالی بسیار دشوار و حتی غیرممکن می‌نماید.
فقر اقتصادی و فرهنگی، بیکاری، مهاجرت و شهرنشینی بدون امکانات، روابط نامساعد خانوادگی و ازهم‌پاشیدگی خانواده و سیاست‌های نامناسب جمعیتی از عواملی هستند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در امر گسترش اعتیاد مؤثرند.
آمارها نشان‌دهنده این هستند که در حال حاضر در ایران بالغ بر 60 درصدکل زندانیان را کسانی تشکیل می‌دهند که جرمشان در ارتباط با مواد مخدر بوده است و بقیه زندانیان نیز کم و بیش از مواد مخدر استفاده می‌کرده‌اند.مبارزه با اعتیاد از 3 بخش اصلی تشکیل می‌شود: مبارزه با عرضه (تولید، توزیع، انتقال و مصرف)، درمان معتادان، کاهش تقاضا و کاهش آسیب.
در دوران قاجار، مصرف مواد از شکل انحصاری اشراف بیرون آمد و در میان طبقات مختلف جامعه ایرانی به‌صورت مصرف خوراکی یا تدخین رواج یافت. اولین بار در سال 1290، قانون تحدید تریاک تصویب شد.
در سال 1334 قانون منع کشت خشخاش از تصویب مجلس گذشت و وزارت بهداری مسئول امور معتادان شد. از سال 1290 تا 1358 بیش از 55 قانون، نظام‌نامه و مصوبه در ایران در خصوص مواد تصویب شد.
در سال 1347 ایران موفق‌ترین کشور در امر مبارزه با موادمخدر شناخته شد و مقام اول را در بین کشورهای جهان کسب کرد.پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در خردادماه 1359 سهمیه تریاک معتادان مجاز لغو و مدت 6 ماه به عنوان ترک اعتیاد برای آنها مهلت تعیین شد و از آن پس اعتیاد جرم و معتاد مجرم شناخته شد.
همزمان با تصویب لایحه تشدید مجازات مرتکبین جرایم مواد مخدر، ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر به عنوان تنها متولی کاهش عرضه و تقاضا تاسیس شد.
تا سال 1367 اقدامات انجام شده برای حل مشکل اعتیاد، منحصرا به فعالیت‌های مقابله با عرضه، اختصاص داشت. در سال 1367 و پس از پایان جنگ ایران و عراق، نهاد تازه تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، قانون جدید مبارزه با مواد مخدر را تصویب کرد.
تحقیقات نشان داده است بیش از 80 درصدمعتادان ایرانی در محدوده سنی 20 تا 45 سال قرار دارند و حدود 5درصد زیر 20 سال هستند و 90 درصد ازمعتادان مرد هستند.
علیرغم اینکه بیش از نیمی از معتادان متاهل هستند ولی نسبت افراد مطلقه متارکه کرده و بیوه در معتادان بیش از جمعیت عمومی است. اعتیاد در بی‌سوادان و کم‌سوادان بیشتر دیده می‌شود. بیش از 20درصد ایشان بیکار هستند و مصرف‌کنندگان تزریقی جوان‌تر هستند.
به طور کلی، علل و عوامل موثر بر اعتیاد را می‌توان اینگونه فهرست کرد:
الف) عوامل فردی:
پایین‌بودن اعتماد به نفس، ابتلا به اختلالات روانی مثل اختلالات شخصیت، اختلالات جسمی مزمن مثل سرطان، کنجکاوی، عدم وجود یا پایین بودن اعتقادات مذهبی، کسب لذت ، پایین بودن آگاهی، مورد تنبیه یا تبعیض واقع‌شدن، معاشرین ناباب، ضریب هوشی پایین.
ب: عوامل اجتماعی:
در دسترس بودن مواد مخدر،مصرف مواد توسط افراد خانواده، طرد فرد از خانواده، روش های غلط تربیتی، پرجمعیتی خانواده، عدم وجود مراکز تفریحی و ورزشی، فقر فرهنگی و اقتصادی، مهاجرت ، بیکاری، بحران‌های اجتماعی مثل جنگ و زلزله.
برای پیشگیری از اعتیاد باید به مردم در مورد خطرات و مضرات مواد مخدر آگاهی داد و مهارت‌های زندگی مثل مهارت تصمیم‌گیری یا حل مسئله را به معتادان آموزش داد.
همچنین فعالیت‌های جایگزین را برای ارضای نیازهای روانی و اجتماعی معتادان تقویت کرد مثل افزایش مکان‌های تفریحی و ورزشی یا ایجاد شغل. ارتقای زمینه‌های فرهنگی و اعتقادی و فراهم‌کردن امکانات درمانی هم از دیگر عوامل پیشگیری هستند.
عوارض اعتیاد نیز شامل عوارض خانوادگی، شغلی، اقتصادی و اجتماعی است:
1 - عوارض خانوادگی: از قبیل خشونت در خانواده مثل کودک‌آزاری و همسرآزاری، مشکلات تحصیلی، افسردگی و خودکشی فرزندان، جدایی و طلاق و کشمکش‌های مداوم. محدودیت در روابط سالم و معاشرت با بستگان، همکاران و همسایگان. بی‌کفایتی در سرپرستی خانواده.
2 - عوارض شغلی: از قبیل افت شدید عملکرد و موقعیت شغلی.
3 - عوارض اقتصادی: از قبیل خسارات ناشی از کاهش نیروی مولد و افزایش نیروی مصرف‌کننده جامعه.
4 - عوارض اجتماعی: از قبیل ضعف پایبندی به اصول اخلاقی و اعتقادی.
درمان اعتیاد همانند سایر بیماری‌های مزمن، فرایندی تدریجی دارد و در طول دوره درمان ممکن است فرد مجددا به مصرف مواد ادامه دهد. بی‌توجهی به پدیده عود و عدم توضیح آن برای بیمار و خانواده وی، ممکن است موجب ناامیدی آنها شود.
هدف از درمان، رسیدن به عملکرد قبلی بوده و شامل موارد زیر است: زندگی‌کردن بدون مواد، ارتقای عملکرد فردی، پیشگیری از عود و کاهش عوارض و آسیب.
روانپزشک و دبیر انجمن روانپزشکان ایران