همشهری آنلاین_مژگان مهرابی: مهاجرت مردم از شهرهای دور و نزدیک به تهران برای داشتن زندگی بهتر از یک سو و رشد فزاینده جمعیت پایتخت از سوی دیگر، باعث شد این ابرشهر با مشکل کمبود خانه و کاشانه مواجه شود. همین امر دلیلی شد تا خانه‌های بزرگ تک‌طبقه جای خود را به آپارتمان‌های بلند مرتبه و کوچک بدهند. این امر آنقدر سریع پیش رفت که می‌توان گفت قبل از اینکه شهروندان با فرهنگ آپارتمان‌نشینی آشنا شوند، به زندگی در آپارتمان سوق داده شدند.
اگرچه این موضوع در ابتدای امر خیلی دردسرساز نبود اما سبز شدن آپارتمان‌ها یکی پس از دیگری سبب شد تا ناآگاهی برخی شهروندان از اصول و مقررات آپارتمان‌نشینی به چشم بیاید و امروزه به معضلی بزرگ تبدیل شود. در راستای این موضوع، اخیراً اداره کل آموزش شهروندی شهرداری تهران، برای رفع دردسرهای آپارتمان‌نشینی و ایجاد روابط صمیمی بین همسایه‌ها طرحی را با عنوان «هم سایه هم» در ۸ منطقه شهر تهران به شکل آزمایشی به اجرا درآورده که از قضا مناطق ۱۳، ۱۴ و ۱۵ هم جزو آنها هستند. درباره تأثیرگذار بودن یا نبودن طرح با مدیران اداره آموزش شهروندی این ۳ منطقه گفت‌وگو کردیم.
- انتخاب شهرک گلها برای اجرای طرح
بخش قابل توجهی از وسعت منطقه ۱۴ را شهرک‌های مسکونی فراگرفته است. قریب به ۵۰ شهرک نظامی در محدوده ناحیه ۶ واقع شده که در حدود ۵۰ هزار نفر را در خود جای داده است. غیر از آن شهرک‌های دیگر هم در منطقه ۱۴ وجود دارد که مهم‌ترین‌شان شهرک‌های محله تاکسیرانی است. به گفته «مریم رفعتی» مدیر اداره آموزش شهروندی منطقه ۱۴، شهرک گلها یکی از آنهاست، که برای اجرای طرح «هم سایه هم» انتخاب شده است.
او می‌گوید: «فاز اول شهرک گلها ۱۶۴ واحد مسکونی و فاز دوم آن ۴۰۴ واحد مسکونی دارد.» رفعتی در ادامه اشاره می‌کند که برای اجرای این طرح از چند تسهیلگر کمک گرفته شده است که با حضور در مجتمع‌های مسکونی درباره اصول و قوانین آپارتمان‌نشینی صحبت کنند و مشکلات آپارتمان‌نشینی را جویا شوند. او ادامه می‌دهد: «از اطلاعات به دست آمده می‌توانیم برآورد کنیم هر شهرک یا مجتمع مسکونی با چه معضلاتی مواجه است و برای رفع آنچه کار می‌توانیم انجام دهیم. در واقع یک کار میدانی انجام می‌دهیم که بتوانیم روی نمودار بیاوریم.»
- مشکلاتی که به نزاع می‌انجامد
همراه با گروه تسهیلگر و رفعتی به شهرک گلها می‌رویم. شهرک بزرگی که ۵۶۸ واحد مسکونی دارد. ساختمان‌ها بلند و یک شکل مثل مهره‌های دومینو در کنار هم قرار دارند. از تعداد زیاد طبقات می‌توان متوجه شد حداقل ۲ هزار نفر در اینجا زندگی می‌کند. رفعتی اشاره می‌کند: «طبق آمار به دست آمده ۷/۸۷درصد شهروندان تهرانی با قوانین آپارتمان‌نشینی بیگانه هستند.
از ایجاد سروصدا تا رعایت نکردن نظافت در بین این قوانین دیده می‌شود.» رفعتی زنگ یکی از واحدها را می‌زند و خانمی در آستانه در ظاهر می‌شود. رفعتی بعد از معرفی خود و اجرای طرح درباره مشکلات آپارتمان می‌پرسد. زن سالمند که گویا دل پری دارد می‌گوید: «از سروصدای بچه‌های آپارتمان طبقه بالا خسته شده‌ام. مرتب بالا و پایین می‌پرند و توپ بازی می‌کنند. سنی از من گذشته، حوصله این چیزها را ندارم. هرچه هم به همسایه تذکر می‌دهم می‌گوید چه کنم؟ کروناست بچه‌ها بیرون نمی‌توانند بروند در خانه هم بازی نکنند؟» «افسر خواجوی» به دیگر مشکلات آپارتمان اشاره می‌کند. از ریخته شدن شیرابه زباله در راه پله تا دعوای خانوادگی همسایه‌ها که‌گاه به نزاع می‌انجامد.
به واحد دیگری می‌رویم. «معصومه سلیمی» مادر ۲ فرزند است. او دلخور از سیگار کشیدن بعضی از همسایه‌ها در راه پله است. می‌گوید: «هنگام کشیدن سیگار بوی بدی در ساختمان منتشر می‌شود و همین من را به سرفه می‌اندازد.» سلیمی همسایه کنار دستی‌اش را بی‌ملاحظه و کم لطف معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: «مادر خانواده شاغل است و عصرها به خانه می‌آید. در طول روز پسر جوانش صدای موسیقی را بلند کرده و وقتی به او تذکر می‌دهیم می‌گوید چهاردیواری اختیاری. یکبار هم درگیری بین او و همسرم پیش آمد.»
- مشارکت‌پذیری در آپارتمان‌ها کم است
عدم نظافت، پرداخت نکردن شارژ ساختمان، صدای بلند موسیقی، سیگار کشیدن، رفت‌وآمدهای غیرضروری، نبستن در ورودی هنگام رفت‌وآمد و... از جمله مشکلاتی است که اغلب شهروندان آپارتمان‌نشین به آن اشاره می‌کنند. رفعتی می‌گوید: «روحیه مشارکت در برخی ساختمان‌ها به واسطه اینکه حریم خصوصی دیگران است از بین رفته است. تعلق و هم بستگی بین برخی همسایه‌ها کم شده و همه سعی ما این است که همبستگی را زیاد کنیم.»
به گفته او رعایت قوانین حریم خصوصی، همسایگی و مشارکت مردم و مدیریت پسماند از جمله اهدافی است که در پویش «هم سایه هم» دنبال می‌شود. این مسئول متذکر می‌شود: «این طرح از دی ماه شروع شده و تا شهریور سال بعد ادامه دارد. با این امید که اصول و قوانین آپارتمان‌نشینی، در بین شهروندان جای خود را پیدا کند. بیشتر مشکلات آپارتمان‌نشینی و اختلاف بین همسایه‌ها به دلیل آگاه نبودن آنها از اصول همسایه‌داری است. این امر با دلخوری شروع شده و به سردی روابط ختم می‌شود.» این مسئول به اجرای این طرح خوش بین است چراکه آن را حاصل پژوهش و تحقیق یک سال کارشناسان امور شهری و جامعه‌شناسی می‌داند.
- اصول آپارتمان‌نشینی را پاس بداریم
طرح «هم سایه هم» در منطقه ۱۳ هم اجرا می‌شود. به باور «نسرین فیاضی» مدیر اداره آموزش شهروندی منطقه ۱۳، این طرح از پروژه‌های مهم حوزه اجتماعی است و اجرایی شدن آن تأثیر زیادی در نهادینه شدن فرهنگ آپارتمان‌نشینی دارد. او در این‌باره می‌گوید: «آپارتمان‌نشینی عمر زیادی در جامعه ما ندارد. از این‌رو هنوز فرهنگ آن در بین برخی از شهروندان جای خود را پیدا نکرده است. با توجه به رشد بی‌رویه جمعیت ناگزیر از آپارتمان‌نشینی هستیم. بنابراین هر شهروند قبل از اینکه بخواهد سکونت در آپارتمان را برای خود انتخاب کند باید اول با حقوق آن آشنا شود.»
به گفته این مسئول، مجتمع‌های مسکونی و آپارتمان‌های خیابان‌های شواخ و افسری برای اجرای طرح «هم سایه هم» انتخاب شده است. او با بیان اینکه در ۸ کوچه خیابان شواخ، ۶۰۸ واحد مسکونی وجود دارد می‌گوید: «در حدود ۱۸۳۵ نفر در این واحدها زندگی می‌کنند. با توجه به تحقیقات انجام شده، بیشتر مشکلات آپارتمان‌نشینی در منطقه ۱۳ عدم آگاهی برخی شهروندان نسبت به قوانین آپارتمان‌نشینی است. اصلی‌ترین مشکلاتی که شهروندان با آن درگیر هستند رعایت نکردن نظافت و بهداشت و سروصدای کودکان در طبقات و همچنین عدم به موقع شارژ ساختمان است. کشیدن سیگار در راه پله هم معضل دیگری است که کمتر دیده می‌شود.»
او اشاره می‌کند، با اینکه منطقه ۱۳ بافت یک دستی دارد اما باز هم مشکلات آپارتمان‌نشینی در محله‌های آن زیاد دیده می‌شود. فیاضی ادامه می‌دهد: «اغلب شهروندان قصد دلخور کردن همسایه خود را ندارند. اما به دلیل نا آگاه بودن از فرهنگ آپارتمان‌نشینی ناخواسته این کار را می‌کنند. در زمان استراحت دیگران مشغول تعمیرات هستند یا میخ به دیوار می‌کوبد. وقتی اعتراض می‌شود می‌گوید که در حریم خانه خود این کار را کرده است.»
- نه به همسایه آزاری
منطقه ۱۵، از جمله مناطق وسیع و مهاجرپذیر تهران است. قرار داشتن این منطقه در ورودی شرق پایتخت دلیلی شده تا افراد زیادی از شهرهای دور و نزدیک برای زندگی به اینجا بیایند. نکته دیگر این که، ارزان بودن قیمت ملک در بعضی از محله‌ها باعث شده، خیلی‌ها سکونت در این منطقه را انتخاب کنند. از این‌رو منطقه ۱۵، تعداد قابل توجهی آپارتمان و مجتمع مسکونی دارد که وسعت‌شان بین ۴۰ تا ۶۰مترمربع است. «محسن صالحی» مدیر اداره آموزش شهروندی منطقه ۱۵ در این‌باره می‌گوید: «در قسمت غربی منطقه ۱۵ که محله‌های شوش و اتابک قرار دارد، به دلیل بافت فرسوده تعداد خانه‌ها بیشتر از آپارتمان است.
در واقع بافت متراکم و ریزدانه محله اجازه نوسازی نداده است. اما با پیش روی به قسمت شرقی منطقه، تعداد آپارتمان‌ها روند رو به رشدی به خود می‌گیرد به‌خصوص در محله والفجر، ابوذر، مسعودیه و شهرک بروجردی.» صالحی برای اجرای طرح «هم سایه هم» یک مجتمع مسکونی در محله هاشم‌آباد را به اداره کل آموزش شهروندی تهران پیشنهاد داده که مورد موافقت هم قرار گرفته است. این مجتمع ۴۴۲ واحد مسکونی دارد با ۱۳۰۰ نفر جمعیت. او می‌گوید: «منطقه ۱۵ هم مثل دیگر مناطق تهران به دلیل کم اطلاعی برخی شهروندان از اصول آپارتمان‌نشینی با مشکلاتی مواجه است. البته در این منطقه به دلیل کم بودن بضاعت مالی برخی از شهروندان عمده دردسرها مربوط به موقع پرداخت نکردن شارژ ساختمانی می‌شود.
اگر تأسیسات ساختمان خراب شود چون برخی‌ها امکان پرداخت هزینه تعمیر را ندارندگاه موتورخانه از کار می‌افتد یا لوله‌های فاضلاب خراب می‌شوند. در صورتی که در مناطق شمالی شاید یکی از عمده مشکلاتشان، نگهداری حیوانات خانگی باشد.» او در ادامه به موضوعی اشاره می‌کند و اینکه در آپارتمان‌های کوچک، فاصله یک واحد با واحد دیگر کم است و گاهی اوقات صحبت‌های معمولی هم شنود می‌شود و باید توجه داشت همسایه‌ها باید رازدار هم باشند. به باور این مسئول، رعایت حقوق همسایه‌ها از مواردی است که دین اسلام هم به آن سفارش زیادی کرده است. صالحی می‌گوید: «بعضی از شهروندان با این نگاه که اختیار ملک خود را دارند دردسرهایی برای همسایه‌های خود ایجاد می‌کنند. این در حالی است که اصولاً کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفاتی انجام دهد که به همسایه ضرر برساند. همسایه‌ها در صورتی که به حقوق هم احترام بگذارند می‌توانند حامی هم باشند.»
- فرهنگ همسایگی را احیا کنیم
در دوران گذشته البته نه سال‌های دور، همین ۲ـ ۳ دهه پیش که اغلب خانه‌ها ویلایی بود و آپارتمان‌سازی چنین رونقی نداشت، انگار همسایه‌ها با هم انس و الفت بیشتری داشتند.
اغلب از حال هم باخبر بودند و خود را در غم و شادی هم شریک می‌دانستند. عادت‌های خوبی بین‌شان رواج داشت. کافی بود همسایه‌ای از گرفتاری همسایه‌اش باخبر شود، بی‌تمنا و بی‌منت دست به کار می‌شد تا گره‌ای از کار او باز کند. اما حالا این رفتارها کنجکاوی و دخالت بی‌جا تلقی می‌شود. این‌طور که پیش می‌رویم روز به روز همسایه‌ها از هم دور شده و به گونه‌ای که در بعضی از آپارتمان‌ها سکنه حتی از همسایه کنار دستی‌شان خبر ندارند. این اتفاق البته در مناطق مختلف متفاوت است. در برخی مناطق شمالی بی‌خبری از هم، یک نوع کلاس وپرستیژ به شمار می‌آید اما در مناطق جنوبی وضع متفاوت است و هنوز هم روابط صمیمی بین همسایه‌ها را می‌توان دید.
اما نکته مهمی که جای تأمل دارد، رعایت قوانین آپارتمان‌نشینی است که‌درصد بالایی از شهروندان تهرانی از آن بی‌خبر هستند. «زهرا حاجی‌زاده» جامعه‌شناس در این‌باره می‌گوید: «قاعده تحول شهری یا فرهنگی این است که ابتدا درباره آن فرهنگسازی شود بعد آن تحول وارد جامعه شود اما در جامعه ما اول طرحی اجرا شده و بعد پی فرهنگسازی می‌رویم. به‌طور مثال، تلفن همراه یک وسیله ارتباط‌جمعی است که اغلب ما داریم و اما بعضی فرهنگ استفاده از آن را نمی‌دانیم. یا آپارتمان‌نشینی در مدت زمان کمی روند رو به رشدی به خود گرفت و خانه‌های ویلایی تبدیل به آپارتمان شد بدون اینکه با اصول و قوانین آن آشنا باشیم. این امر در مناطق مختلف متفاوت است. در بعضی از مجتمع‌های مسکونی خیلی موارد رعایت نشده و حتی عایق‌بندی دیوارها به خوبی صورت نگرفته است. به راحتی مکالمه افراد شنود می‌شود. سروصدای بچه‌ها آزاردهنده می‌شود.» به باور این جامعه شناس، در زندگی‌های آپارتمانی امروزی همبستگی اجتماعی وجود ندارد.
بعضی از شهروندان با رویکرد چهاردیواری اختیاری هر نوع بی‌نظمی را در خانه خود اجرا می‌کنند. از کثیفی راه‌پله شکایت دارد اما خودش هنگام دفع زباله خیلی رعایت نمی‌کند. هر روز سر جای پارک با هم درگیر می‌شوند. با انتخاب مدیر ساختمان فقط او را مسئول رسیدگی به امور آپارتمان می‌دانند و هیچ فعالیتی نمی‌کنند. اینها همه از جمله ایرادهایی است که می‌توان عنوان کرد. این جامعه‌شناس در پایان همبستگی در آپارتمان محل سکونت خودش را مثال می‌زند که همسایه‌ها با هم همکاری کرده و وسایل ضدعفونی در آسانسور قرار داده‌اند تا در بحران کرونا به حفظ سلامت هم کمک کرده باشند.