هراسان از رختخواب جدا می‌شوید؛ شما تازه دو روز است که استخدام شده‌اید و باید راس ساعت 8 صبح در محل کارتان حاضر شوید. خوشبختانه دفتر کارتان با ایستگاه متروی طالقانی فاصله چندانی ندارد و نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به منزل شما نیز ایستگاه صادقیه است.
سریع خود را به ایستگاه مترو می‌رسانید اما وقتی صف خرید بلیت را می‌بینید، مات و متحیر می‌شوید. حداقل باید چند دقیقه‌ای در این صف منتظر بمانید اما شما وقت زیادی برای از دست دادن ندارید، عقربه‌های ساعت با سرعت زیادی در حال حرکت هستند.
ناگهان به یاد بلیتی می‌افتید که تازه خریداری کرده‌اید: یک بلیت اعتباری! خوشحال از عاقبت‌اندیشی خود، به سمت گیت هوشمند می‌روید. حالا کافی است فقط کارت را به دستگاه نشان دهید. در کمتر از یک ثانیه از گیت عبور می‌کنید و قطار هم تا چند ثانیه دیگر از راه خواهد رسید. تصور کنید اگر بلیت اعتباری نداشتید، حتما در روز دوم کارتان تاخیر می‌خوردید!
سال‌ها بود که ناوگان اتوبوس‌رانی به عنوان بزرگترین سیستم حمل و نقل عمومی در کشور ما شناخته شده بود و ارایه بلیت‌های کاغذی به عنوان سنتی‌ترین نوع پرداخت کرایه، با پیشینه‌ای حدود نیم‌قرن، بدون هیچ تغییری، همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
با ظهور مترو که وسیله‌ای مدرن است، مسلما نیاز به سیستم متفاوتی برای کنترل بلیت احساس می‌شد که همگام با سایر تجهیزاتی باشد که در مترو نصب می‌شود. بنابراین استفاده از تکنولوژی روز و حذف افراد در کنترل بلیت، به عنوان مهم‌ترین اهداف در سیستم جدید کنترل بلیت در نظر گرفته شد.
مهندس جعفر ربیعی، مدیرعامل شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه (مترو) با اشاره به این موضوع به همشهری می‌گوید: وقتی در سال 77، متروی تهران بعد از سال‌ها انتظار به تدریج راه‌اندازی شد، مشخص بود که تعداد مسافران نیز به تدریج افزایش پیدا خواهد کرد و به این ترتیب کنترل دستی بلیت‌ها را غیر ممکن می‌ساخت. اما مدیریت مترو در آن زمان صلاح بر این دید که بلیت‌های کاغذی، شبیه بلیت‌های اتوبوس، به عنوان اولین نسل بلیت‌های تردد در مترو در اختیار مسافران قرار بگیرد.
هم‌زمان با راه‌اندازی مترو، دو نوع بلیت، یکی برای ترددهای درون شهری و دیگری برای ایستگاه‌های خارج شهر تعریف شد که به صورت دستی توسط ماموران مترو کنترل می‌شد.
البته گیت‌ها در همان زمان هم در ایستگاه‌های مترو وجود داشتند اما کار کنترل بلیت را انجام نمی‌داد بلکه فقط به عنوان گیت‌های جداکننده مورد استفاده قرار می‌گرفت و فضای کنترل شده را از فضای کنترل نشده جدا می‌کرد.
به تدریج که تعداد مسافران افزایش یافت، خطوط مترو نیز وسیع‌تر شد و تعداد ایستگاه‌های مترو افزایش یافت. به این ترتیب مکانیزه شدن سیستم کنترل مترو در دستور کار مسئولان مترو قرار گرفت و به گفته ربیعی، از حدود 6 سال پیش، سیستم کنترل هوشمند بلیت به تدریج در ایستگاه‌های مترو نصب و راه‌اندازی شد.
این بلیت‌های هوشمند
سیستم کنترل بلیت هوشمند در واقع شبکه مستقل فروش و کنترل بلیت است که در آن تمام اطلاعات را از زمان خرید بلیت، نشان دادن بلیت به دستگاه و خواندن اطلاعات بلیت توسط دستگاه تا زمانی‌که گیت‌ها برای عبور مردم گشوده می‌شود، در یک شبکه کامپیوتری ثبت و ضبط می‌شود. بنابراین به گفته مدیرعامل شرکت بهره‌برداری متروی تهران و حومه، اطلاعات ذی‌قیمتی نظیر نوع بلیت، مقدار بلیتی که در هر ایستگاه فروخته می‌شود، میزان استفاده از یک بلیت خاص در یک ایستگاه خاص و... را می‌توان از همین طریق کسب کرد.
در واقع از این بلیت‌ها می‌توان به عنوان وسیله‌ای برای آمارگیری تعداد مسافران مترو، تعیین ساعات و خطوط پر ترافیک مترو، میزان استفاده افراد خاص از مترو، پرترددترین ایستگاه مترو و ... استفاده کرد. البته مهندس ربیعی به نکته جالبی در این مورد اشاره می‌کند: چنین اطلاعاتی می‌تواند برای شرکت‌ها و موسسات تبلیغاتی بسیار ارزشمند باشد و به همین دلیل است که شرکت مترو در بسیاری از کشورها، چنین اطلاعاتی را با هزینه‌های بسیار هنگفت به شرکت‌های تبلیغاتی می‌فروشد!
مزیت قابل توجه دیگری که استفاده از سیستم هوشمند کنترل بلیت به همراه دارد، هوشمند بودن گیت‌های کنترل بلیت است. این دستگاه‌ها فقط در صورت ارایه بلیت معتبر، برای عبور مسافران گشوده می‌شوند و در غیر این‌صورت، به هیچ‌وجه امکان تخطی از قوانین حاکم بر مترو وجود ندارد. همچنین می‌توان از طریق یک مرکز در قالب یک بستر فیبر نوری، نحوه کنترل بلیت‌ها را به تمام گیت‌ها در تمام ایستگاه‌های مترو صادر کرد. مثلا وقتی سرویس تازه‌ای در شبکه مترو راه‌اندازی می‌شود، می‌توان از طریق کامپیوتر مرکزی، تمام اطلاعات و قوانین تازه شامل قیمت بلیت‌ها، تخفیف‌ها و ... را به تمام گیت‌های موجود ابلاغ کرد.
البته برای ردیابی بلیت‌های گمشده و دزدیده‌شده نیز از همین شیوه استفاده می‌شود، به این ترتیب که شماره کارت گمشده، در لیست سیاه قرار می‌گیرد تا در صورت مشاهده این کارت توسط هرکدام از گیت‌ها، فرد شناسایی و اقدامات لازم صورت گیرد. البته انجام این کار سخت است و تنها در صورت ارایه آخرین رسید شارژ کارت اعتباری، قابل پیگرد است.
بلیت‌های رنگارنگ
بعد از گذشت مدت نه چندان طولانی از عمر متروی تهران، بلیت‌های مختلفی برای رفاه حال مسافران طراحی و عرضه شد؛ به این ترتیب هرکس می‌تواند به فراخور میزان رفت‌و‌آمدهایش، یکی از این بلیت‌ها را انتخاب کند و در هزینه‌ها و وقت خود صرفه‌جویی کند. برای کسب اطلاعات بیشتر از انواع بلیت می‌توانید به سایت اینترنتی
tehranmetro.com/farsi مراجعه کنید.
اما از لحاظ فیزیکی، دو نوع بلیت در ناوگان مترو تعریف شده است: بلیت مغناطیسی و بلیت اعتباری (بلیت هوشمند بدون تماس). بلیت‌های مغناطیسی برای استفاده‌های کوتاه مدت طراحی شده‌اند و نهایتا 10 سفر می‌توان با آن‌ها انجام داد و غیر قابل شارژ و استرداد هستند. این بلیت‌ها شامل بلیت‌های تک سفره، دو سفره و ده‌سفره هستند.
البته بد نیست بدانید این نوع بلیت گران‌ترین و پر‌دردسرترین بلیت در شبکه مترو است. این بلیت‌ها به سادگی، آسیب می‌بینند و در صورت پاره و خم شدن یا مخدوش شدن نوار سیاه پشت کارت، قابل استفاده نخواهند بود و در این صورت نیز، مبلغ پرداخت شده بابت بلیت، بازپس داده نمی‌شود. در واقع بلیت‌های مغناطیسی برای مسافرانی که می‌خواهند وقت ارزشمند خود را در صف طویل خرید بلیت تلف کنند و بلیت را گران‌تر بخرند، مناسب است! ربیعی در مورد علت این تفاوت قیمت در بلیت‌های یک‌بار مصرف و بلیت‌های قابل شارژ به همشهری می‌گوید: باید فرهنگ استفاده از بلیت‌های اعتباری که هم به لحاظ صرفه‌جویی در کاغذ و هم استفاده از نیروی انسانی و بسیاری هزینه‌های دیگر مقرون به صرفه هستند، در بین تمام اقشار مردم رواج پیدا کند. در تمام دنیا، بلیت‌های یک‌بار مصرف گران‌تر از سایر انواع بلیت‌هاست.
پیش به سوی تکنولوژی
بلیت‌های اعتباری حدود 6 سال است که در شبکه مترو در سراسر دنیا وارد شده است و حتی قدیمی‌ترین شبکه‌های مترو نیز تا پیش از این، از بلیت‌های هوشمند بدون تماس استفاده نمی‌کردند بنابراین کشور ما از این لحاظ، با تکنولوژی روز همگام است. اما بیشترین استفاده از بلیت‌های اعتباری (هوشمند بدون تماس) در سراسر دنیا، در سیستم حمل و نقل عمومی صورت می‌گیرد چراکه در مدت زمان بسیار کوتاه، بلیت جمعیت زیادی را کنترل می‌کند.
البته شاید این کارت‌ها را با دیگر کارت‌های هوشمند نظیر کارت‌های بانکی مقایسه می‌کنید اما خوب است بدانید کارت‌های اعتباری مترو، بدون تماس هستند اما کارت‌های بانکی این‌طور نیست. در واقع برای استفاده از کارت‌های بانکی، کارت باید از لحاظ فیزیکی با دستگاه تماس داشته باشد: کارت باید درون دستگاه قرار بگیرد و پس از خواندن اطلاعات، آن‌ها را از طریق ماهواره‌ها به مرکز دیگری مخابره کند.
سپس اطلاعات دیگری را از همان دستگاه دریافت کند و بعد از انجام تمام این مراحل است که شما می‌توانید درخواست خود را به دستگاه ابلاغ کنید. اما در بلیت‌های هوشمند بدون تماس چنین سیستمی قابل اجرا نیست چراکه در صورت ایجاد کوچکترین اختلال در شبکه، زمان از دست می‌رود و قطار حرکت خواهد کرد! در بحث استفاده از مترو، صحبت از ثانیه‌هاست بنابراین وقتی برای از دست دادن وجود ندارد. بنابراین سیستم کنترل بلیت هوشمند بدون تماس مناسب‌ترین گزینه است چراکه هیچ تماسی بین دستگاه و کارت برقرار نمی‌شود و فقط کافی است این بلیت از کنار دستگاه عبور داده شود؛ همان‌طور که بارها دیده‌اید و خودتان نیز همین روش را انتخاب کرده‌اید، تنها با نشان دادن بلیت اعتباری حتی از درون کیف خود، می‌توانید از گیت عبور کنید.
در واقع در همان لحظه‌ای که این بلیت از کنار دستگاه عبور داده می‌شود، تبادل اطلاعات بین بلیت و دستگاه صورت می‌گیرد.
داخل بلیت اعتباری‌ام چیست؟
مدیرعامل شرکت بهره‌برداری متروی تهران در مورد مکانیزم سریع تبادل اطلاعات در این سیستم می‌گوید: داخل بلیت‌های اعتباری، یک چیپ کامپیوتری وجود دارد که حدود یک کیلوبایت ظرفیت دارد.
یک سیم‌پیچ دو سوی این چیپ را به هم متصل کرده است که اصطلاحا به آن آنتن گفته می‌شود. وقتی این کارت روی دستگاه گرفته می‌شود، یک پالس الکترونیکی در این آنتن ایجاد می‌شود که اطلاعاتی از روی این چیپ خوانده می‌شود و اطلاعات دیگری روی آن نوشته می‌شود. شماره کارت، نام ایستگاهی که کارت در آن استفاده می‌شود و ساعت استفاده از کارت روی دستگاه حک می‌شود و مبلغ تعیین‌شده‌ای از اعتبار موجود در کارت کسر شده و باقیمانده اعتبار روی کارت حک می‌شود. باید توجه داشت که تمام این اطلاعات در کمتر از یک ثانیه توسط دستگاه ثبت و ضبط می‌شود و تغییرات لازم در اطلاعات ایجاد می‌شود. بنابراین این تکنولوژی به خاطر سرعت بالایی که دارد، به خصوص در سیستم حمل و نقل دنیا مورد استفاده قرار گرفته است.
به گفته ربیعی، در صورت استفاده صحیح از کارت‌های اعتباری، آن‌ها می‌توانند عمر مفیدی برابر 15 سال داشته باشند اما اگر حس کنجکاوی افرادی که علاقه‌مند به کشف درون کارت‌های اعتباری هستند، منجر به آسیب‌دیدگی و خراب شدن آن شود، مترو هیچ مسوولیتی در قبال کارت‌های مخدوش شده ندارد و تمام اعتبار درون کارت غیرقابل استفاده می‌شود؛ مگر این‌که آخرین رسید کارت اعتباری، موجود باشد.
بلیتی برای تمام وسایل نقلیه عمومی
نکته قابل توجهی که در دیدار با مدیرعامل شرکت بهره‌برداری متروی تهران مطرح شد، این است که اخیرا امکان تازه‌ای برای مشتریان و اتوبوس‌های خطوط BRT فراهم شده است: مشتریان می‌توانند با استفاده از بلیت‌های اعتباری مترو، هزینه استفاده از اتوبوس‌های BRT را نیز بپردازند.
مهندس ربیعی در مورد این امکان جدید می‌گوید: دکتر قالیباف به دلیل تسلطی که بر حوزه IT (اطلاعات فناوری) دارد، اهمیت خاصی را برای انجام این امور قائل است و در حال حاضر بحث هماهنگ‌سازی بلیت‌های حوزه حمل‌نقل عمومی شهری در دستور کار ما قرار گرفته است که در حال حاضر غیر از مترو، در ایستگاه‌های اتوبوس تندرو می‌توان از بلیت‌های اعتباری استفاده کرد و با هماهنگ شدن سایر وسایل نقلیه درون شهری از جمله خطوط تاکسی‌رانی و اتوبوس‌رانی استفاده از این کارت‌ها تعمیم می‌یابد. ربیعی همچنین خبر از طرح دیگری می‌دهد: در کل قرار است به زودی قابلیت استفاده از این کارت‌ها برای خریدهای جزئی در فروشگاه‌های مترو مثل خرید روزنامه، خوراکی و ...
ایجاد شود؛ البته این طرح در برخی کشورها اجرا شده است اما عمر چندان زیادی ندارد.
وی همچنین علت حذف تخفیف‌های کارت اعتباری را در ارتباط با همین موضوع می‌داند و می‌گوید: از ابتدای خردادماه سال جاری، مبلغی که به عنوان تخفیف در هنگام خرید کارت‌های اعتباری برای خریداران قائل می‌شدیم، حذف شد و تنها دلیل آن نیز، تهیه بلیت مشترک برای وسایل نقلیه عمومی است: برای تهیه بلیت مشترک، لازم بود این تخفیف در بدو خرید بلیت حذف شود چراکه سیاست‌های تخفیف این سازمان‌ها مشترک نیست بنابراین در پایان سفر مسافران، این تخفیف به همان مقدار قبلی در مترو لحاظ می‌شود و تنها تغییر ایجاد شده، زمان محاسبه تخفیف است که در هنگام خروج مسافر اعمال می‌شود.
امکان دیگری که با تهیه بلیت مشترک ایجاد می‌شود، صحت آمار مسافران ناوگان حمل و نقل عمومی و سایر اطلاعات این حوزه است که با پیاده شدن طرح بلیت هوشمند مشترک، غیرقابل خدشه و قابل اعتماد خواهد شد.