همشهری- مریم سرخوش: سازمان جهانی بهداشت تایید کرده که هوا، عامل اصلی انتشار ویروس به شمار می‌رود و خطر ابتلا از روی سطوح یک در ۱۰ هزار است؛ خبری که سردرگمی‌هایی را برای تداوم اقدامات ضدعفونی، گندزدایی و تکرار بسیاری از عادات عجیب و غریبی که با پاندمی جهانی کرونا به وجود آمده، رقم زده است. با شیوع ویروس کرونا، تجهیزات و دستگاه‌های مختلفی برای گندزدایی و از میان‌بردن اثر ویروس، وارد بازار شد؛ برخی وارداتی بودند و برخی تولید داخل. تونل‌های ضدعفونی‌کننده در ورودی برخی اداره‌ها و برج‌های مسکونی، دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده دست در فروشگاه‌ها و مکان‌های عمومی، تجهیزات ضدعفونی کننده کف کفش و انواع دیگر از تجهیزاتی که با پخش مواد ضدعفونی‌کننده، این تصور را در افراد ایجاد می‌کند که ویروس از روی لباس‌ها، کیف و کفششان زدوده شده و به راحتی می‌توانند در مکان تردد داشته باشند.
این که این دستگاه‌ها چقدر در ویروس‌زدایی، موثر است، موضوع مورد بحثی است که همشهری در گفت‌وگو با مسئولان و کارشناسان حوزه بهداشت محیط و کار، تغییر وضعیت انتقال ویروس و غفلت از انتشار آن از طریق هوا، استفاده از دستگاه‌های ضدعفونی و تصفیه‌کننده هوا و... در میان گذاشت؛ کارشناسانی که در صحبت‌هایشان انتقال ویروس از سطوح را صفر نمی‌دانند اما تاکید می‌کنند که استفاده از این دستگاه‌ها به طور قطع نمی‌توانند منجر به از بین‌رفتن ویروس شوند و نیاز به استفاده از آنها در مکان‌های عمومی نیست، جز مکان‌های آلوده.
تجهیزات ضدعفونی توصیه نمی‌شود
معاون فنی مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت یکی از افراد صاحب‌نظر در این زمینه است که به همشهری می‌گوید: «با گذشت زمان، اطلاعات ویروس متفاوت از گذشته شده است. در ابتدای پاندمی جهانی و اپیدمی کرونا در کشور، سهم بیشتری به انتقال ویروس از طریق سطوح داده می‌شد؛ چرا که اندازه ویروس از نظر آیرودینامیکی تقریبا در میانه اندازه‌ها و ۸ دهم میکرون قرار دارد. اما رفته‌رفته مشخص شد که سهم انتقال ویروس از فردبه‌فرد و از طریق تنفس بیشتر است و بیشتر انتقال‌ها در نتیجه بیرون‌آمدن قطرات بزرگ و ذرات ریز به نام آئروسل از سوی افراد آلوده هنگام سرفه، گفت‌وگو یا تنفس رخ می‌دهد. اما این مسئله به معنای منتقل‌نشدن ویروس از سطوح نیست.»
محسن فرهادی با تاکید بر اینکه سازمان بهداشت جهانی، کرونا را بیماری تنفسی اعلام کرده و با این وصف سهم انتقال بیماری از تنفس بیشتر است، می‌گوید: « از ۲طریق عامل ویروسی پخش می‌شود؛ گردش در هوای تنفسی و قطره‌های تنفسی که به دلیل سنگین‌بودن ویروس، روی سطوح قرار می‌گیرند. بر این اساس در فضاهایی از جمله محل قرنطینه بیمار مبتلا به کرونا، اماکن شلوغ، در ناوگان حمل و نقل عمومی از جمله اتوبوس، تاکسی و مترو سطوحی وجود دارد که مورد استفاده عموم است و به اصطلاح دست به دست می‌شود. در این فضاها احتمال انتقال ویروس از سطوح وجود دارد.»
فرهادی اما استفاده از تجهیزات جانبی از جمله تونل‌های ضدعفونی و پنل ضدعفونی‌کننده کف کفش را توصیه نمی‌کند؛ «حتی در شیب کرونا هم به هیچ سازمان و اداره‌ای توصیه نکردیم که از این تجهیزات استفاده کنند. سهم انتقال ویروس از لباس و سطوح بیرونی بسیار ناچیز و درحد صفر است. استفاده از تونل‌های ضدعفونی‌کننده معایبی دارد و باید به آنها توجه کرد. فرد باید در یک زمان مشخص در این فضا قرار بگیرد و حتی اگر قبول کنیم گندزدایی لباس‌هایش صورت گرفته اما زمان آن کافی و قابل قبول نیست. از سوی دیگر پخش موادی روی بدن فرد ممکن است عوارضی برای افراد دارای بیماری زمینه‌ای و آلرژی و نیز مشکلات تنفسی ایجاد کند. استفاده از این دستگاه‌ها از لحاظ روانی یک احساس کاذب نظافت و پاکی هم به انسان‌ها می‌دهد و این طور تصور می‌کنند که به طور کامل استریل شده‌اند و کمتر به رعایت‌پروتکل‌های بهداشتی توجه دارند.»
به گفته این مسئول، بهترین روش در روزهایی که هوا به عنوان عامل اصلی انتقال ویروس مطرح شده، تهویه طبیعی با بازبودن پنجره‌ها، استفاده از دستگاه‌های مکانیکی و فیلتراسیون هواست. او می‌گوید: « اگر در محل کار و خانه، هوای تازه تامین شود قطعا انتقال ویروس کمتر رخ می‌دهد. البته استفاده از دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده هوا با فیلترهای هوا خوب است اما به دلیل کمبود، گرانی و نگهداری سخت آن و همچنین هزینه‌های سیستمی توصیه‌ای به خرید آنها نداریم. در روزهایی که هوا رو به گرمی است، کولرهای آبی با وجود یک مجرای خروجی در داخل محیط، بهترین گزینه برای چرخش هوا هستند؛ چرا که هوا را از بیرون می‌گیرند، به صورت تازه وارد محیط و سپس به بیرون هدایت می‌کنند. اما کولرهای گازی را توصیه نمی‌کنیم؛ چرا که سیرکوله ایجاد می‌کنند و با این دستگاه‌ها فقط هوای داخلی محیط جابه‌جا می‌شود. اگر هم عامل ویروسی در هوا وجود داشته باشد، به وسیله این کولرهای گازی به صورت کامل پخش می‌شود.»
فرهادی در پاسخ به این سوال که ویروس در هوا تا چه زمانی زنده خواهد بود، توضیح می‌دهد: «در عکسبرداری و نمونه‌برداری‌ها مشخص شده که ویروس کرونا ممکن است حتی چند روز در مکان بسته با تهویه نامناسب باقی می‌ماند. زمان زنده‌ماندنش هم بستگی به بار ویروس و تعداد افراد ناقل و بیماری است که در مکان حضور داشته‌اند. آن هم در حالی که اگر در فضایی با هوای در حال چرخش فرد ناقل حضور داشته باشد و ویروس را در هوا پخش کند، تهویه مناسب و بازبودن پنجره تنها برای چند دقیقه و گردش هوا در دو جهت مقابل می‌تواند ۹۰ درصد تخلیه هوا ایجاد کند. بر این اساس برای مهار ویروس باید ۶ بار در هر ساعت تعویض هوا صورت بگیرد تا انتقال کاهش پیدا کند.»
معاون فنی مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت بر تداوم استفاده از الکل و مواد ضدعفونی‌کننده تاکید می‌کند: «با اینکه ویروس از طریق غذا رشد، توسعه و انتقال ندارد اما ممکن است فرد ناقل یا مبتلا، ویروس را از طریق کالای خریداری شده به داخل منزل وارد کند. ما حتی در زمان پیش از کرونا هم توصیه اکید به گندزدایی اقلام خوراکی داشتیم اما این موارد نباید با وسواس زیاد همراه شود. با تمام توصیه‌هایی که از گذشته بوده تاکید کنونی ما تهویه، تهویه و باز هم تهویه هواست تا ویروس را از محیط خارج کند؛ چرا که در چنین فضایی حتی اگر فرد سالم در محیطی آلوده قرار گرفته باشد احتمال ابتلا کم است.»
استفاده از دستگاه‌های پیشرفته ضدعفونی‌کننده در اماکن عمومی، موضوع مورد بحث مدیر گروه بهداشت محیط حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی مشهد هم است. او با اشاره به اینکه در شیوع ابتدایی کرونا، هیچ تاکیدی بر استفاده از ماسک نبود اما اکنون تاکید شدید بر استفاده از آن است به همشهری می‌گوید: «چیزی که از همان ابتدا درباره این ویروس و ریسک‌های آن مطرح شد، بحث انتقال از طریق ترشحات دهانی و فاصله مخاطبان بود. اما در حال حاضر حتی با اعلام اینکه ویروس از طریق سطوح منتقل نمی‌شود همچنان احتمال ابتلا از طریق کارت بانکی، اسکناس، دستگیره‌های اتوبوس، دست آلوده و سطوحی که ممکن است در ارتباط با فرد بیمار بوده باشد، وجود دارد. در فضاهای شلوغی هم که نمی‌دانیم چه تعداد افراد سالم هستند و چه تعداد ناقل و مبتلا، بهتر است از ماسک و ضدعفونی‌کننده دست‌ها استفاده شود.» علی‌اصغر حسنی می‌گوید: «در گذشته هم اعلام شده بود که انتقال ویروس از طریق چشم و مخاط بینی، بیشتر از دهان است و تحقیقات سازمان بهداشت جهانی ریسک کمتر ابتلا از سطوح را تایید کرده اما مهم این است که در چه محیطی قرار دارید. در مکان‌های پررفت‌وآمد، آلودگی به سرعت منتقل می‌شود و ترشحات زیادی روی سطوح وجود دارد؛ چرا که ما نمی‌توانیم بار میکروبی روی سطوح مختلف را اندازه‌گیری و اعلام کنیم و برای کاهش ریسک انتقال از سطوح، دست‌ها همچنان باید ضدعفونی و شسته شوند. این شرایط را در فردی که گل‌مژه روی چشمش زده است ببینید که عنوان می‌شود به دلیل انتقال آلودگی از دست، صورت گرفته است. درباره کرونا هم همین شرایط وجود دارد.»
نیازی به تونل ضدعفونی در اداره‌ها نیست
حسنی درباره اجرای اقداماتی از جمله گندزدایی خیابان‌ها و ادارات هم می‌گوید: «ما در گذشته هم اعلام کردیم که گندزدایی سطح خیابان لزومی ندارد و این کار را باید در مکان‌هایی از جمله اتوبوس‌ها و فرودگاه انجام دهیم که تجمع افراد بیشتر است و تا بار آلودگی کاهش پیدا کند. ضرورتی هم به استفاده از تجهیزات گندزدایی مثل تونل‌های ضدعفونی در ادارات نیست و آلودگی کف با تی‌کشیدن برطرف می‌شود. این دستگاه‌ها بهتر است برای بیمارستان‌ها و آی‌سی‌یوها مورد استفاده قرار بگیرد و در شرایط عادی همان پروتکل‌های رعایت فاصله اجتماعی، شست‌وشوی دست‌ها و استفاده از ماسک ضرورت دارد. همچنین ما توصیه‌ای به استفاده از دستگاه‌های خاص از جمله ضدعفونی و تصفیه‌کننده هوا نداریم و تنها در محیط‌هایی که بسیار در معرض آلودگی قرار می‌گیرند، بهتر است چنین دستگاه‌هایی نصب شود. در شرایط معمولی کاربردی‌ترین راه استفاده از ماسک و بازبودن پنجره‌هاست تا هوا جریان داشته باشد.»
او گفت: « با آغاز کرونا بسیاری از مردم خریدهایشان را چند ساعتی خارج از محیط اصلی خانه قرار می‌دهند یا همه چیز را ضدعفونی می‌کنند، اما در حال حاضر توصیه ما تنها حساسیت و گندزدایی نسبت به مواد غذایی به‌ویژه آن دسته کالاهایی است که درون یخچال قرار می‌گیرند. یخچال محیط بسته دارد و هر چیزی که قرار است داخل آن گذاشته شود بهتر است عاری از ویروس و آلودگی باشد.» او درباره استفاده‌نکردن از ماسک در مکان‌های خلوت هم گفت: «برای این فضاها استفاده از ماسک به این دلیل توصیه می‌شود که اولا فرد خودش نمی‌داند ناقل است یا خیر و تنفس او می‌تواند موجب آلودگی شود. در مرتبه بعدی هم ما نمی‌دانیم فردی مبتلا دقایقی پیش در آن نقطه حضور داشته است یا نه؟ البته گذاشتن و برداشتن مکرر ماسک هم باعث آلوده‌شدن دست و از دست‌رفتن کارایی آن می‌شود و خطرات خودش را دارد. به همین دلیل توصیه مکرر سازمان جهانی و وزارت بهداشت همچنان استفاده از ماسک است و رعایت حداکثری توصیه‌ها بدون ترس و وسواس بیش از حد.»
استفاده مستمر از دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده خطرناک است
از آن طرف، رضا غلامی، کارشناس سلامت محیط و کار وزارت بهداشت هم با تاکید بر این که رعایت گندزدایی سطوح در هر فضایی لازم‌الاجراست، به همشهری می‌گوید: «هر چند سازمان بهداشت جهانی انتقال ویروس از سطوح را کمتر از هوا می‌داند اما روزانه ما با سطوح مشترکی سروکار داریم که احتمال انتقال ویروس از آنها همچنان وجود دارد. در ادارات و حتی خانه‌ها، تلفن و دستگیره‌ها جزو آلوده‌ترین وسایل‌اند. در حمل و نقل عمومی دستگیره‌ها همواره دست به دست می‌شوند و باید حتما ضدعفونی و گندزدایی انجام شود. اما گندزدایی سطوحی که کاملا شخصی و مورد استفاده همگانی نیست به شدت گذشته توصیه نمی‌شود.» غلامی استفاده از دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده هوا را چندان مناسب نمی‌داند و تاکید می‌کند: «برخی از این دستگاه‌ها تاثیرات نقطه‌ای و لحظه‌ای دارند و با توجه به غلظت و مقدار آلودگی دوامی ندارد. ممکن است استفاده مستمر از این دستگاه‌ها برای افرادی که دارای حساسیت‌های تنفسی هستند، عوارضی ایجاد کنند. بر این اساس، بهترین روش همان در جریان‌بودن و گردش هواست.»
میزان انتقال از سطوح صفر نیست
عضو هیات علمی دانشگاه شهید صدوقی یزد و مسئول روابط عمومی انجمن علمی بهداشت محیط ایران هم معتقد است که ویروس کرونا به هر دلیل به حیات انسان‌ها رسوخ کرد و در ابتدا چون ورژنی از ویروس و تاثیرش بر بدن ناشناخته بود، سختگیرانه‌ترین راه‌ها برای مقابله با آن در نظر گرفته شد. مهدی مختاری به همشهری می‌گوید: « در ابتدا گندزدایی سطوح و مواد خوراکی در بالاترین درصد ممکن انجام می‌شد و شرط عقل بود و همه دنیا هم به این شکل عمل می‌کردند. اما با گذشت زمان و مطالعات جدید اصلی‌ترین راه انتقال تماس شخص به شخص و انتقال قطرات حاوی ویروس از فاصله نزدیک با یک فرد آلوده به فرد سالم عنوان شد.» به گفته او، درصد بسیار کمی احتمال برای انتقال ویروس کرونا از طریق مواد غذایی، آب و سطوح وجود دارد و اینکه ما به شکل گسترده و مداوم همه سطوح محل کار و منزل را گندزایی کنیم با توجه به نتایج مطالعات کار پرفایده‌ای نیست؛ آن هم در حالی که مواد گندزدا شیمیایی هستند و انسان‌ها نباید خیلی در معرض آن قرار بگیرند. اما به این نکته هم باید توجه داشت که انتقال از سطوح تاکنون از سوی هیچ سازمانی صفر اعلام نشده و وقتی با چنین بیماری مهمی که جمعیت زیادی را تحت تاثیر قرار داده، مواجه هستیم باید برای احتمالات پایین هم احتیاط لازم رعایت شود. به همین دلیل تاکید بر حذف گندزایی سطوح نیست اما می‌توان وسواس و حساسیت‌ها نسبت به آن را کاهش داد. به عنوان مثال الکل‌زدن و ضدعفونی دست و گندزدایی سطوح در اماکن شلوغ لازم است اما در منازل و فضاهای بدون تردد می‌تواند به کمترین حد هم برسد.
نانوفیلترها و اوزون برای تصفیه هوای آلوده به کرونا
با شیوع ویروس کرونا، برخی از مراکز وارد کننده تجهیزات پزشکی، به سمت وارد کردن دستگاه‌های ضدعفونی کننده، رفتند. تقاضا برای خرید این دستگاه‌ها بالا رفت و بسیاری از ادارات برای در امان‌ماندن کارکنانشان از این ویروس، اقدام به خرید دستگاه‌های چند ده میلیون تومانی کردند. علیرضا محمدی یکی از واردکنندگان تجهیزات پزشکی است. او درباره کاربرد دستگاه‌های تصفیه و ضدعفونی‌کننده هوا به همشهری می‌گوید: «در حال حاضر تنها مواد اولیه تجهیزات پزشکی وارد و عمده دستگاه‌ها در داخل کشور ساخته می‌شود. دستگاه‌هایی که قیمت آنها از ۷ میلیون تومان شروع می‌شود و به صورت فیلترینگ تصفیه هوا را انجام می‌دهند. اما در مقابله با کرونا مقاله‌ای خواندم که فیلترهای معمولی، کارایی چندانی در جذب ویروس ندارند و تنها نانوفیلترها می‌توانند منجر به از بین‌رفتن ویروس‌ها شوند. البته نانوفیلترها قیمت‌های بالایی دارند؛ چرا که جزو اقلام غیرضروری حوزه بهداشتی به‌شمار می‌روند و ارزش افزوده به آنها تعلق نمی‌گیرد.» به گفته او، تاکنون هیچ دستگاه ضدعفونی‌کننده هوایی به عنوان دستگاه قطعی کشنده ویروس کرونا مطرح نشده و دستگاه‌هایی که به چرخش و خروج هوا از محیط کمک کنند بر اساس همان توصیه‌های وزارت بهداشت موثر هستند.
از آن طرف، ایرج وطن‌پرست، رئیس هیات مدیره و مدیر فنی یک شرکت دانش‌بنیان هم با بیان این که دستگاه‌های اوزون ژنراتور می‌تواند در ضدعفونی‌کردن محیط تاثیر خوبی داشته باشد، به همشهری می‌گوید: «منبع تغذیه این دستگاه‌ها، هوای محیط است و می‌تواند ویروس‌ها و میکروب‌های محیط را برای مدت زمان ۲۰ دقیقه از بین ببرد». او می‌گوید: « اوزون، مولکول سه اتم اکسیژن است و زمانی که هوا را از ولتاژ بسیار زیاد در این دستگاه‌ها رد کنیم، مولکول شکسته و تبدیل به O۳ می‌شود. قدرت نفوذ و ضدعفونی‌کنندگی اوزون بسیار زیاد است و می‌تواند گندزدایی را در هر فضایی انجام دهد.»