همشهری‌آنلاین - سیاوش فلاح‌پور: قطار دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی پس از روی کار آمدن دولت بایدن، سریع‌تر از آنچه انتظار می‌رفت، به حرکت درآمده است. همزمان با پیشروی چشمگیر مذاکرات وین میان ایران و کشورهای ۱+۴، نشانه‌هایی مهم و بی‌سابقه از آغاز گفت‌وگوهای منطقه‌ای میان دو قطب اصلی منطقه خلیج‌فارس، یعنی تهران و ریاض نمایان شده است. جدیدترین مسافر قطار دیپلماسی، محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی است؛ شاهزاده جوانی که طی سال‌های گذشته شخصیتی پرخاشگر و تنش‌زا از خود در مناسبات جهانی و منطقه‌ای به نمایش گذاشته بود.
هفته گذشته روزنامه فایننشال تایمز و خبرگزاری رویترز گزارش‌هایی درباره آغاز نشست‌های مستقیم مقامات نظامی و اطلاعاتی ایران و عربستان در بغداد منتشر کردند. براساس این گزارش‌ها، مذاکرات مستقیم تهران و ریاض برای نخستین‌بار پس از قطع روابط دیپلماتیک ۲ کشور در سال ۲۰۱۷ با پیگیری‌های شخص نخست‌وزیر عراق در منطقه سبز بغداد برگزار شده است. به فاصله کوتاهی پس از انتشار این خبر مهم، منابع غربی از دومین ملاقات مهم میان نمایندگان تهران و ریاض خبر دادند. به روایت باربارا اسلاوین، عضو ارشد شورای آتلانتیک در واشنگتن، نشست دوم با حضور مقامات عالی‌رتبه امنیتی ایران، سعودی و همچنین ویلیام برنز، رئیس جدید سازمان سیا در آمریکا برگزار شده است. برنز، ازجمله مهم‌ترین دیپلمات‌های آمریکایی است که در دولت باراک اوباما نقش مهمی در شکل‌گیری برجام ایفا کرده بود. بر همین اساس، بسیاری انتصاب برنز در دولت بایدن برای ریاست سازمان سیا را نشانه‌ای از بازگشت سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا در تمام سطوح نظامی، امنیتی و دیپلماتیک به دوران اوباما تفسیر کرده‌اند. اما این رشته سرانجام با مصاحبه بامداد چهارشنبه ولیعهد سعودی تکمیل شد؛ مصاحبه‌ای که در آن مواضعی مهم و بی‌سابقه درباره ایران و یمن از زبان دومین فرد قدرتمند ریاض بیان شده است.
بن‌سلمان دقیقا چه گفت؟
سخنان اخیر محمد بن‌سلمان درباره ایران که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشته، در واقع مربوط به بخش کوتاهی از مصاحبه بامداد چهارشنبه وی با تلویزیون دولتی عربستان سعودی است. او در قسمت‌های اولیه و البته طولانی این گفت‌وگو، مطالبی را درباره وضعیت قیمت نفت، آینده آرامکو، چشم‌انداز اقتصادی ۲۰۳۰، بحران مسکن و تلاش دولت سعودی برای ایجاد اشتغال در کشور بیان کرد. اما بخش پایانی این مصاحبه به سیاست خارجی و مشخصا ۳ موضوع بایدن، یمن و ایران اختصاص داشت. بن‌سلمان در ابتدا با تأکید بر اتحاد تاریخی میان عربستان و آمریکا گفت: در بیش از ۹۰درصد موارد با دولت جدید آمریکا اتفاق نظر داریم. بن‌سلمان در پاسخ به سؤال مجری درباره احتمال آغاز گفت‌وگوهای منطقه‌ای با ایران در دوران بایدن، گفت: «ایران همسایه ماست و همواره خواهان روابط خوب با این کشور هستیم.» او اما در ادامه افزود: «مشکل ما با ایران به ۳ حوزه برنامه هسته‌ای، برنامه موشکی و حمایت این کشور از شبه‌نظامیان مربوط می‌شود.»
ولیعهد سعودی در بخش پایانی سخنان کوتاه خود درباره ایران نیز گفت: «کامیابی و پیشرفت ایران مایه خشنودی ماست و برای یافتن راه‌حلی به‌منظور پایان اختلافات با ایران مشغول رایزنی با دیگر کشورهای منطقه و جهان هستیم.» بخش دیگر این گفت‌وگو درباره یمن بود؛ بخشی که بدون‌شک اهمیت آن کمتر از سخنان مطرح‌شده درباره روابط ریاض با تهران نیست. محمد بن‌سلمان در این بخش با بیان جملاتی بی‌سابقه درباره جنبش انصارالله یمن، گفت: «حوثی‌ها به هر حال یمنی هستند، ریشه عربی دارند و امیدواریم به هویت خود بیشتر تکیه داشته باشند. ما از اینکه حوثی‌ها بر سر میز مذاکره نشسته و برای دستیابی به راه‌حلی جامع به‌منظور پایان دادن به جنگ گفت‌وگو کنند، حتما استقبال خواهیم کرد.» البته ولیعهد سعودی در این بخش نیز بار دیگر مواضع منفی خود نسبت به جنبش انصارالله یمن را تکرار کرد؛ هرچند به شکلی بسیار متفاوت از گذشته: «هیچ کشوری نمی‌پذیرد که شبه‌نظامیان در مرزهایش فعالیت داشته باشند.»
اهمیت این سخنان هرچند کلی و محدود زمانی بیشتر روشن می‌شود که مواضع ۶ سال قبل ولیعهد سعودی، همزمان با آغاز جنگ یمن را به یاد آوریم. بن‌سلمان آن زمان در مصاحبه‌ای جنجالی با تلویزیون دولتی عربستان، جنبش انصارالله را «گروهی تروریستی» خوانده و گفته‌بود: در هفته‌ها و ماه‌های آینده با ورود به صنعا تکلیف تروریست‌ها را روشن خواهیم کرد. کشور ما گروه‌های تروریستی را به رسمیت نشناخته و با آنان وارد مذاکره نمی‌شود. او همچنین با بیان سخنانی تهاجمی نسبت به ایران، گفته بود: ایران می‌خواهد جنگ را به داخل پادشاهی سعودی بکشاند اما این ما هستیم که جنگ را به داخل مرزهای این کشور خواهیم کشاند.
سعودی‌ها در چه شرایطی برای مذاکره آماده می‌شوند؟
شکست سنگین در جنگ یمن: مروری بر تحولات ۶ سال گذشته نشان می‌دهد بزرگ‌ترین بازنده جنگ یمن، عربستان سعودی بوده است. این در حالی است که حتی کشوری نظیر امارات نیز با حضور محدود خود در این جنگ توانست امتیازاتی تاریخی نظیر ایجاد پایگاه‌های نظامی در جنوب یمن را به‌دست آورد. عربستان اکنون در حالی سخن از مذاکره برای پایان جنگ به میان آورده که جنبش انصارالله علاوه بر صنعا، بخش‌های دیگری از خاک یمن را نیز به تصرف خود درآورده است و انتظار می‌رود طی هفته‌های آینده، وارد استان استراتژیک مارب در نزدیکی مرزهای جنوبی عربستان شود. علاوه بر این، توسعه توان موشکی و پهپادی انصارالله، مراکز نظامی و نفتی سعودی را در معرض تهدیدی همیشگی قرار داده است.
ناکامی در بحران قطر: دومین سیاست بلندپروازانه ولیعهد سعودی پس از لشکرکشی به یمن، محاصره قطر با هدف سقوط دولت در دوحه بود. اگرچه نشانه‌های شکست این سیاست نیز از همان هفته‌های اولیه آغاز محاصره نمایان شده بود، اما بن‌سلمان تا آخرین روزهای دولت ترامپ بر ادامه محاصره به امید شکست مقاومت قطر پافشاری کرد. عربستان در ابتدای بحران برای لغو محاصره قطر ۱۳ شرط اساسی ازجمله قطع روابط دوحه با تهران، آنکارا، جنبش حماس، اخوان‌المسلمین یا حتی تعطیلی شبکه الجزیره مطرح کرده بود، اما در نهایت ناچار شد محاصره همه‌جانبه قطر را بدون تحقق حتی یک مورد از شروط مطرح شده، خاتمه دهد.
تخریب وجهه بین‌المللی پس از خاشقجی: مهم‌ترین امتیاز ولیعهد سعودی در مجامع بین‌المللی، ارائه چهره یک سیاستمدار اصلاح‌طلب از وی توسط لابی‌های عربی بود. او همواره اصرار داشت سیاست‌های خود را الگویی در تقابل با ایران برای تعامل با غرب و یا حتی اسرائیل معرفی کند. اما تمام این تلاش‌ها در جریان ترور وحشیانه جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی در کنسولگری استانبول بر باد رفت. بن‌سلمان هم‌اکنون با بحران مشروعیت نزد مجامع بین‌المللی روبه‌روست تا جایی که به‌دلیل باز بودن پرونده‌های قضایی از سفر به برخی کشورهای غربی پرهیز می‌کند.
شکست لابی‌گری علیه برجام: ولیعهد سعودی و حلقه اطرافیان او در ریاض ازجمله مهم‌ترین مخالفان توافق هسته‌ای بوده‌اند. این جریان پس از روی کار آمدن ترامپ، هزینه‌های سنگینی برای تأثیرگذاری بر دولت و کنگره آمریکا به‌منظور خروج از برجام متحمل شد. از تامین هزینه لابی‌های بزرگی همچون «اتحاد علیه ایران هسته‌ای» گرفته تا تعهد به افزایش تولید نفت و جبران خلأ ناشی از حذف نفت ایران از بازار. به روایت شبکه الجزیره، پس از پیروزی بایدن در انتخابات نیز عربستان تلاش کرد از طریق اعزام دیپلمات‌های ارشد خود همچون عادل الجبیر به واشنگتن، مانع از بازگشت احتمالی آمریکا به برجام شود. اما نگاهی به روند مذاکرات وین نشان می‌دهد سیاست‌های سعودی در این زمینه هم نتیجه مثبتی به‌دنبال نداشته است. از سوی دیگر نباید فراموش کرد که حمایت همه‌جانبه سعودی‌ها از ترامپ، بدون‌شک با هزینه‌هایی برای این کشور در دولت دمکرات بایدن همراه خواهد بود.
تأثیر گفت‌وگوهای ریاض و تهران بر منطقه
لبنان: عربستان سعودی طی سال‌های گذشته به کلی فرایند سیاسی در لبنان را مختل کرده است. سفیر این کشور بارها گفته تا زمانی که حزب‌الله در قدرت حضور دارد، هیچ‌گونه حمایت اقتصادی و سیاسی از دولت لبنان صورت نمی‌گیرد. از سوی دیگر، رسوایی گروگانگیری سعد حریری در ریاض نیز پایگاه سعودی میان متحدان این کشور در لبنان را هم تا حدودی تضعیف کرده است. درصورت آغاز گفت‌وگوهای منطقه‌ای، احتمال عقب‌نشینی سعودی‌ها از موضع فعلی و حمایت حداقلی از تشکیل دولت در لبنان وجود دارد.
عراق: ریاض پس از ناتوانی در مقابله نظامی و امنیتی با ایران در عراق، میدان رقابت‌های خود را به‌طور اساسی در حوزه اقتصادی تعریف کرده است. بر این اساس، چشم‌انداز ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری در عراق به‌منظور بازسازی شهرهای جنگ‌زده و همچنین توسعه مبادلات تجاری توسط سعودی تعریف شده است. با توجه به روابط خوب مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر فعلی عراق با کشورهای عربی خلیج‌فارس، این فرصت برای سعودی‌ها بیش از هر زمان دیگری مهیاست. در عین حال هرگونه تفاهم ایرانی-سعودی می‌تواند به برقراری ثبات در عراق و تمرکز این کشور بر توسعه زیرساخت‌های اقتصادی کمک کند.
سوریه: عربستان طی سال‌های گذشته عملا از معادلات نظامی سوریه حذف شده و رقابت‌های میدانی این کشور میان ایران، ترکیه و روسیه تعریف می‌شود. اما از سوی دیگر ریاض تلاش می‌کند در ازای کمک به عادی‌سازی روابط دمشق با کشورهای عربی، نفوذ اقتصادی و سیاسی خود در سوریه را احیا کند. در این زمینه باید توجه داشت که چندین بانک سعودی نیز آمادگی خود را برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصاد سوریه اعلام کرده‌اند. این تلاش‌ها بدون‌شک در سایه تفاهم با ایران و تعریف نقشی جدید برای سعودی‌ها در دمشق با سرعت بیشتری به نتیجه خواهد رسید.
یمن: سعودی‌ها از اواخر سال ۲۰۱۹ تمایل خود را به مذاکره مستقیم با صنعا اعلام کرده‌اند؛ تمایلی که روزبه‌روز در سایه پیشروی‌های میدانی انصارالله به‌سوی مرزهای جنوبی سعودی جدی‌تر می‌شود. منابع غربی ادعا می‌کنند گفت‌وگوهای ایران و سعودی در بغداد، بیش از هر چیز مربوط به پرونده یمن بوده است. عبدالله النفیسی، متفکر مشهور اسلامگرای کویتی هم در این‌باره می‌گوید: تفاهم با ایران می‌تواند تهدیدهای نظامی علیه عربستان از سوی یمن را متوقف کند.