اگر کشور ما کوه نداشت، دور بودن آن از جریان‌های هوای اقیانوسی و نزدیکی به صحراهایی مانند عربستان، تمامی چهره سرزمین را کویری یا بیابانی می‌کرد.
کوه‌ها سبب به دام افتادن و تجمیع رطوبت‌های کم‌تراکم هوا می‌شوند و چون در ارتفاع دما پایین می‌آید و از سویی، هوای خنک کمتر از هوای گرم می‌تواند رطوبت را در خود نگه دارد، در نتیجه جریان‌های هوای کم‌رطوبت که ممکن بود در دشت‌های کم‌ارتفاع (مانند کویرهای مرکزی ایران) از دسترس خارج شوند، در کوه‌ها موجب افزایش نسبی رطوبت و بارندگی می‌شوند.
سردتر بودن بلندی‌ها، همچنین سبب ذخیره مقداری از بارش‌ها به شکل برف و یخ می‌شود که این ذخیره به اضافه آب‌هایی که به لابه‌لای چین‌خوردگی‌های کوهستان نفوذ می‌کند و از تابش آفتاب و تبخیر در امان می‌ماند، کمک می‌کند تا جریان آب رودخانه‌ها در گرم‌ترین و خشک‌ترین فصل سال هم تداوم داشته باشد.
یکی از رودهای زندگانی‌بخش ایران، سردابرود (در گویش محلی: سردرو) است که از توده کوهستانی علم کوه- در شمال غربی البرز مرکزی- سرچشمه می‌گیرد و بر کلاردشت جاری می‌شود و پس از طی مسافتی در حدود 70 کیلومتر، در چهارکیلومتری غرب چالوس رود به دریای مازندران می‌ریزد.
میانگین آب‌دهی این رودخانه 27/3 مترمکعب در ثانیه است.(1) بخش‌های بالایی این رود که در بستری سنگلاخی و پرشیب روان است، به طور معمول دارای آبی شفاف، پرفشار و پراکسیژن است. مانند دیگر رودها، برکت سردابرود هم بیشتر به دشت و دشت‌نشینان پایین دست آن می‌رسد، آب کشاورزی و آشامیدنی کلاردشت و حوزه پایین دست آن تا کناره دریا از این رود تأمین می‌شود.
رودخانه؛ بستر زادآوری ماهیان
رودخانه‌ها، گذشته از تأمین آب شیرین برای حیات وحش و انسان، نقش‌های حیاتی دیگری هم در چرخه طبیعت دارند. یکی از این نقش‌ها، فراهم‌سازی بستر مناسب برای زادآوری پاره‌ای از ماهیان مانند ماهی آزاد دریای خزر (با نام علمی Salmo trutta caspius) است.
این گونه، گذشته از ارزش ذاتی آن در زیست بوم دریا و اهمیت در حفظ تنوع زیستی، به دلیل درشتی جثه و کیفیت بالای پروتئینی ارزش اقتصادی زیادی دارد و از ماهیان بسیار مطلوب صیادان و بازار ماهی به شمار می‌رود. این ماهی کوچ‌رو، در فصل‌های بهار و پاییز برای تخم‌ریزی وارد رودخانه‌های حوزه جنوبی دریای مازندران می‌شود و در منطقه‌های کوهستانی، در رودخانه‌هایی که بستر قلوه‌سنگی و شنی دارند، تخم‌ریزی می‌کند و پس از آن دوباره به دریا بازمی‌گردد.(2)
وزن این ماهی در ایران، حداکثر به 5کیلوگرم (میانگین: 8/2 کیلوگرم) می‌رسد، اما در رودخانه‌های روسیه تا 30 کیلوگرم هم دیده شده است.
مهاجرت این ماهی از دریا به رودخانه، فرصتی را برای فرصت‌طلبان بی‌ملاحظه فراهم می‌کند تا به صید آن در مصب‌ها و نقاطی مانند زیر پل‌ها و حاشیه رودخانه‌ها بپردازند که این کار لطمه سختی را به چرخه زندگی ماهی وارد می‌سازد. آلودگی رودخانه‌ها، تخریب بستر رود به علت برداشت شن وماسه و ساختن پل یا سد در مسیر رودخانه بدون در نظر گرفتن کانال‌هایی برای مهاجرت ماهیان، از دیگر عواملی است که زادآوری ماهی آزاد و دیگرگونه‌های مهاجر را مختل می‌کند.
مجموعه این عوامل سبب شد که نسل ماهی آزاد تا لبه انقراض کاهش یابد، تا آن که از دهه چهل با همکاری کارشناسان روسی، مطالعاتی در ایران انجام شد تا در مورد تکثیر مصنوعی این ماهی و آزادسازی آن اقدام شود. در مطالعات مکان‌یابی، بیشتر رودخانه‌های گیلان و مازندران، آلوده و نامناسب تشخیص داده شد، اما سردابرود رودخانه‌ای مناسب شناخته شد، چرا که در بالادست «رودبارک» تقریباً هیچ سکونت‌گاه و منبع آلوده‌کننده‌ای وجود نداشت.
بر این پایه، «مرکز تکثیر و پرورش آزاد ماهیان کلاردشت» (شهیدباهنر) پایه‌گذاری شد و در سال 1362 به بهره‌برداری رسید.
مرکز تکثیر و پرورش آزاد ماهیان کلاردشت
در این مرکز، از «ماهیان مولد»ی که در مصب رودخانه‌ها صید و در شرایط مناسب حمل می‌شوند، تخم گرفته می‌شود و پس از بارورسازی تخم‌ها و پرورش بچه ماهی- تا حدی که به وزن تقریبی 20-15 گرم برسند- بچهماهیها در رودخانه رها می‌شوند تا پس از طی مراحلی دیگر از رشد، به دریا برسند. این مرکز، برای تولید یکصدهزار بچه ماهی در سال طراحی شده بود، اما اکنون می‌تواند تا چند برابر این مقدار، تولید کند.
مرکز آزاد ماهیان کلاردشت توانسته است از انقراض نسل این ماهی با ارزش در آب‌های ایران جلوگیری کند و میزان صید آن را که تقریباً به صفر رسیده بود، در سال 1381 به حدود 10تن (به ارزش تقریبی یکصد میلیون تومان) برساند. این مرکز، در شانزدهمین اجلاس منطقه‌ای سازمان تولید و پرورش ماهی در آسیا و اقیانوسیه که در فیلیپین برگزار شد (سال 1383) به عنوان مرجع تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی در منطقه آسیا و اقیانوسیه انتخاب شد.
بازدید از مرکز
در اوایل سال 1385 انجمن حمایت از محیط‌زیست کلاردشت در نامه‌ای به رئیس جمهوری، از تجاوز افراد و دستگاه‌های مختلف به حریم رودخانه سردابرود و آلوده‌سازی آن شکایت کردند. یکی از مراکزی که در آن نامه، به عنوان آلوده‌کننده نام برده شده بود، مرکز پرورش آزاد ماهیان شهید باهنر بود؛ اشاره شده بود که مواد ضدعفونی‌کننده استخرهای مرکز (که پس از پایان یک دوره پرورش بچه ماهی مصرف می‌شود) به رودخانه رها می‌شود.
نامه انجمن، با طی مراحلی در وزارت کشور استانداری مازندران، وزارت جهاد کشاورزی و اداره کل شیلات مازندران، به منظور بررسی و دادن گزارش، سرانجام به‌دست علی پاشا زانوسی مسئول مرکز می‌رسد.
ایشان در نامه‌ای به تاریخ 8/7/85 به مهندس حبیب‌نژاد (رونوشت به انجمن یاد شده) می‌گوید که «باید دست دوستداران محیط زیست کلاردشت را که به امر مهم آلودگی سردابرود توجه کرده‌اند، بوسید و گفت که« جانا سخن از زبان ما می‌گویید...» پاشا زانوسی اشاره کرده بود که بقای ذخایر آبزیان در رودخانه‌ها و دریا که جزو هدف‌های شیلات و مرکز کلاردشت است، با حفظ کیفیت رودخانه‌ها امکان‌پذیر است و پساب خروجی آن مرکز فقط حاوی مقدار اندکی غذای خشک مصرف نشده ماهی و مقداری داروهای ضدقارچ و نمک است و ناسازگاری قابل توجهی با محیط طبیعی رودخانه ندارد. در پایان، پاشا زانوسی از طرفداران محیط زیست کلاردشت دعوت کرده بود که از آن مرکز دیدن کنند.
با برخورد مثبت مسئول مرکز پرورش آزاد ماهیان، هماهنگی لازم به سادگی انجام شد و در بعدازظهر 13/7/85 کیوان بیکاریان از انجمن حمایت از محیط‌زیست کلاردشت، خانم دکتر توسلی دبیر شبکه سازمان‌های غیردولتی زیست محیطی تهران، محمدی و میرزایی از انجمن کوه‌نوردان ایران (گروه دیده‌بان کوهستان) و دکتر عمرانی، استاد دانشگاه علوم پزشکی (دانشکده بهداشت عمومی) به این مرکز مراجعه کردند.
پاشا زانوسی گفت که از حساسیت سازمان‌های مردم‌نهاد نسبت به محیط زیست کلاردشت و رودخانه سردابرود استقبال می‌کند و آمادگی دارد که آزمایش‌های لازم از پساب خروجی مرکز انجام شود. او مشکل بزرگ سردابرود را ساخت و سازهای بی‌رویه که حریم رودخانه و حوزه بالادست مرکز را هم در بر گرفته و همچنین فعالیت معدن سنگ و گردشگری غیرمسئولانه اعلام کرد.
در حالی که میلیاردها تومان صرف راه‌اندازی و نگهداری تنها مرکز پرورش آزاد ماهیان در حوزه جنوبی دریای خزر شده و این مرکز در سطح آسیا و اقیانوسیه به عنوان مرجع شناخته شده و اعتبار علمی و تحقیقاتی برای کشور فراهم ساخته و نقش تعیین کننده در جلوگیری از انقراض نسل ماهی آزاد و افزایش میزان صید این ماهی پرارزش دارد، اما توسعه ناپایدار شهری، تداوم فعالیت آن را به مخاطره انداخته است.
ساخت و سازهایی که در 15-10سال گذشته به شکل خزنده در بالادست مرکز پرورش آزاد ماهیان کلاردشت، با تجاوز به جنگل و مرتع انجام شده و در چند سال اخیر، شکل متمرکز و شدید هم پیدا کرده است، طبیعی بودن محیط و پاکیزه بودن آب رودخانه را که برای نگهداری ماهیان با ارزش مولد و بچهماهیها ضرورت دارد، خدشه‌دار کرده است.
در حالی که هنوز هیچ فکر اصولی برای دفع زباله‌ها و پساب‌های مرکز کلاردشت و نیز برای تأمین آب واحدهای کنونی نشده است، ساخت و سازها به سوی کوهستان- تا کیلومترها بالاتر از شیلات- پیش رفته است و شهرداری و فرمانداری و دیگر مقام‌های مسئول هم با جاده‌سازی و دادن مجوزهای ساخت و امکاناتی مانند برق، به این جریان دامن می‌زنند. برداشت شن و ماسه و سنگ از بستر رودخانه، عامل تخریبی دیگری است که از ساخت و ساز ناشی شده است.
معدن‌کاری و کشیدن جاده‌های غیراصولی ویران‌گر برای این منظور- که تا ده‌ها کیلومتر بالاتر از مرکز شیلات و حتی بالاتر از آخرین نقطه‌ای که امروزه در تابستان محل سکونت است ادامه یافته- باعث ناپایدار شدن دامنه‌ها و ورود گاه به گاه حجم زیادی از شن و خاک به رودخانه شده است.
از آنجا که آزاد ماهیان نیاز به آب شفاف و پراکسیژن دارند، گل‌آلود شدن رودخانه تأثیر منفی شدیدی بر حیات آبزیان رودخانه و مرکز پرورش دارد. برای مثال در سال 84 تعداد 120 قطعه ماهی مولد مرکز بر اثر گل‌آلود شدن آب تلف شدند. پاشا زانوسی و رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران تاکنون بارها نامه‌هایی به شورای شهر کلاردشت، فرماندار شهرستان چالوس، سازمان صنایع و معادن مازندران و مدیران شرکت سنگ تزئینی کلاردشت نوشته و اثرات تخریبی فعالیت‌های معدنی را یادآور شده‌اند.
هجوم انبوه گردشگران بی‌مبالات به منطقه در تابستان و ریختن انواع زباله به رودخانه، از دیگر مشکلات سردابرود است. حل این مشکل، مستلزم فرهنگ‌سازی، کنترل رشد جمعیت، ملزم ساختن گردشگران به استقرار در چادرگاه‌های مشخص، هزینه‌دار کردن استفاده از محیط و (نگهداری ویلا)، برقراری سازوکارهای مؤثر قانونی برای کنترل منطقه و برخورد شدید با آلوده‌کنندگان محیط است.
نتیجه‌گیری
سرشاخه‌های سردابرود که از علم‌کوه (4850 متر، دومین قله بلند کشور) و توده کوهستانی اطراف آن سرچشمه می‌گیرد و یکی از معدود بسترهای پاکیزه و کم و بیش بکر رودخانه‌ای کشور و جایگاه تنها مرکز تکثیر و پرورش ماهی آزاد در جنوب دریای خزر است، در معرض خطرهای ناشی از ناهماهنگی دستگاه‌های تصمیم‌گیرنده، اجرای طرح‌های اقتصادی کوته‌بینانه، زمین‌خواری، توسعه ناپایدار شهری و بی‌مسئولیتی در قبال محیط زیست قرار دارد. تا بیش از این دیر نشده فکری باید کرد.
پی‌نوشت
1 - از کتاب «کلاردشت»، تألیف علی ملک‌پور، انتشارات کارآفرینان،1377
2 - اطلاعات مربوط به ماهی آزاد و مرکز تکثیر و پرورش شهید باهنر، از کتابچه معرفی این مرکز، تألیف علی پاشا زانوسی، انتشارات سازمان شیلات ایران، 1383
* مدیر گروه دیده‌بان کوهستان انجمن کوه‌نوردان ایران