همشهری- حامد فوقانی: پهنه‌های شمالی، جنوبی، شرقی، غربی و مرکزی تهران دارای فضاهای بزرگی تحت نام عرصه‌های همگانی یا قلمروهای عمومی شده‌اند که امکان حضور مردم را برای گذراندن اوقات فراغت و تعاملات اجتماعی فراهم می‌کنند؛ فضاهایی در دل محله‌ها؛ جاهایی که تا همین چند سال پیش یا کارگاهی نیمه‌فعال و غیرفعال بودند یا زمینی رها شده تا عنوان فضاهای بی‌دفاع شهری را یدک بکشند؛ درست مثل میدانگاه امیرکبیر در امین‌حضور و محله شکوفه، میدانگاه خورشید و شمسه در شهرری، هفت‌تیر در قلب تهران و صالحیه در تجریش.
چنین عرصه‌های بزرگی که احداث آنها در دوره پنجم مدیریت شهری در دستور کار قرار گرفت، می‌توانند جایی مناسب برای برگزاری مراسم‌های مذهبی و اعیاد باشند و حتی در این روزهای کرونایی به کمک نامزدهای انتخابات شورای شهر بیایند تا دست‌کم در فضایی باز، با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی به ارائه برنامه‌های خود بین مردم بپردازند.
افزودن ثروت به شهر
ایجاد میدانگاه‌های شهری تهران در حالی صورت گرفته که شهرداری برای ارتقای کیفیت زندگی در محله‌ها قید دریافت منابع بزرگ مالی را زده است؛ چراکه می‌توانسته به جای چنین فضاهای بازی، مجوز ساخت توده بناهای مسکونی، تجاری یا اداری را صادر کند و به نوعی آب از آب هم تکان نخورد؛ چنانچه پیروز حناچی، شهردار پایتخت درباره میدانگاه امیرکبیر می‌گوید: «در محله شکوفه قرار بود هایپرمارکتی بزرگ احداث شود، اما در پی رویکرد توسعه انسان‌محور، ساخت ۸۲۰۰ مترمربع پلازا و ۵۰۰ واحد پارکینگ را در دستور کار قرار دادیم؛ بنابراین زمینی رها شده که به محلی برای تخلیه غیرقانونی زباله و نخاله و بعضا تجمع‌های آسیب‌زا تبدیل شده بود، به محلی برای پیاده‌روی و گذراندن اوقات فراغت ساکنان تغییر کرد. اگر این فضا را به هایپرمارکت تبدیل می‌کردیم، زندگی برای ساکنان مشکل می‌شد.»
حناچی ساخت پاتوق‌ها و درنگ‌گاه‌های محلی را اقدامی دیگر در این راستا می‌داند و می‌گوید: «ایجاد پاتوق‌های محلی و قلمروهای عمومی، یعنی افزودن یک‌ثروت به شهر. ارتقای کمی و کیفی قلمروی عمومی منجر به انسجام فضای شهری می‌شود و شهر از طریق قلمروی عمومی درک می‌شود. در کشورهای پیشرفته، توسعه قلمروی پیاده برای جلوگیری از خیابان‌های جدید مورد توجه است و در تهران و شهرهای بزرگ کشور نیز باید چنین اقدامی صورت بگیرد.»
تهران هم‌اکنون ۲۰ پاتوق محلی با مقیاس نسبتا بزرگ و تعدادی پاتوق در مناطق جنوبی به‌خصوص مناطق ۹، ۱۵، ۱۷، ۱۸، ۱۹و ۲۰ با اندازه کوچک دارد. جدا از اینها، در برخی از مناطق، باغچه‌های محلی هم ایجاد شده تا ساکنان اطراف آن بتوانند با دریافت بذرهای گیاهان گوناگون به‌ویژه گیاهان دارویی، خودشان به پرورش و برداشت گیاه بپردازند.
باغ‌راه حضرت فاطمه (س)؛ بزرگ‌ترین قلمروی عمومی تهران
میدانگاه امیرکبیر و شمسه، از جمله بزرگ‌ترین قلمروهای عمومی احداث شده طی ۳ سال اخیر به‌حساب می‌آیند، اما با تکمیل پروژه بازآفرینی اراضی روسطحی خطوط ریلی تهران- تبریز در مناطق ۱۷، ۱۸ (باغ‌راه حضرت فاطمه (س) جنوب پایتخت دارای یک‌فضای همگانی بسیار بزرگ خواهد شد.
این عرصه ۹ کیلومتر طول، بین ۳۰ تا ۶۰ متر عرض و در مجموع بیش از ۵۰ هکتار وسعت دارد. در حدود ۳۰ هزار مترمربع از این عرصه امکانات خاصی نظیر ۴ کوشک، تجهیزات ورزشی، هنری و تفرجی، مبلمان شهری و محلهای مکث و در ۶ کیلومتر آن، مسیر دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی احداث می‌شود.
بخش زیادی از زمین‌ها به فضای سبز تبدیل می‌شود تا ساکنان پیرامونی، پس از سال‌ها انتظار دیگر با مشکلاتی مانند گرد و خاک روبه‌رو نباشند. سیدمجید غمخوار، مدیرعامل سازمان عمرانی مناطق شهرداری تهران می‌گوید، فاز نخست این پروژه اواخر تیرماه به اتمام می‌رسد.
باغ‌راه حضرت فاطمه (س) نه‌تنها خود یکی از بزرگ‌ترین فضاهای اجتماعی شهر است، بلکه ۲ فضای بزرگ شهری دیگر را به هم متصل خواهد کرد. ارتباط این باغ‌راه با بوستان ولایت (پادگان سابق قلعه‌مرغی) در شرق و اراضی اطراف رودخانه کن (معادن شن و ماسه فربت) در غرب، امکان بی‌نظیری را برای شهر تهران خصوصا ساکنان مناطق جنوب‌غربی فراهم می‌کند.
چشم‌اندازی وسیع برای افزایش حس تعلق به محله
میدانگاه‌ها و پاتوق‌های محلی به محلات پیرامون خود هویت و تشخص ویژهای می‌بخشید که این مهم تاحدودی نابرابری‌های میان شمال و جنوب را کاهش داده است.
کاوه حاجی علی‌اکبری، رئیس سازمان نوسازی شهر تهران در این رابطه می‌گوید: «زمانی که یک فضای بی‌دفاع شهری به بوستان یا پاتوق محلی تبدیل می‌شود، یعنی با اجرای پروژه‌های کوچک، عامل افزایش حس تعلق به محله ایجاد شده است. وقتی مردم در محله‌ها ساکن شوند و در کنار مدیریت شهری برای بهتر شدن وضعیت محله قدم بردارند، محلهای مطلوب شکل می‌گیرد با اهالی که به آن دلبستگی دارند و اجازه نمی‌دهند بزهکاران با حضور در محله‌شان چهره آن را زشت و مخدوش کنند.۲۰ پاتوق محلی و مسیرهای پیاده‌محور مانند گذر شهریار، امیرکبیر، خورشید، سوزنبان، بازارچه نایب‌السلطنه و... که توسط سازمان نوسازی سامان یافته، با چنین رویکردی ساخته شده‌اند؛ فضاهایی که با گذشت زمان به تعدادشان افزوده می‌شود.»
مهرداد مال‌عزیزی، شهرساز و معمار نیز می‌گوید: «چنین فضاهایی باعث تمدد اعصاب می‌شود. فضاهایی با چشم‌اندازی وسیع و بدون مانع بصری در مقابل چشمان شهروندان؛ بدون خودرو و بدون انواع آلودگی‌های محیطی. مدیریت شهری در وضعیت فعلی باید با عرصه‌گشایی و جلوگیری از توده‌گذاری به سمت ایجاد چنین میدانگاه‌ها و قلمروهایی برود. چنین مکان‌هایی در بیشتر شهرهای قدیمی ایران وجود دارد و شهرهای بزرگ دنیا نیز به همین سمت حرکت می‌کنند؛ یعنی توسعه عرصه‌های عمومی چه در محله‌ها به‌صورت کوچک‌مقیاس و چه در جاهای دیگر شهر با اندازه بزرگ. دزفول دارای ۲۰۰ هکتار پهنه قدیمی است که حدود ۷۰ درصد شهروندانش فاقد خودرو بوده و همانند یک میدانگاه با پای پیاده یا دوچرخه در آن تردد می‌کنند. ببینید میدان امام اصفهان (نقش جهان) چه کارکرد موفقی دارد.»
به هرترتیب، مدیریت شهری تهران طی ۳ سال و نیم اخیر همواره سعی کرده برای افزایش نشاط جامعه، بالا بردن سطح تعاملات اجتماعی، بهبود سبک زندگی مردم و ارتقای حس تعلق به محله، عرصه‌های همگانی را در قالب پلازاها و میدانگاه‌های شهری، پاتوق‌های محلی، پیاده‌راه‌ها و درنگ‌گاه‌های کوچک ایجادکند.
برخی از اقدامات مهم برای توسعه فضاهای فرهنگی و گردشگری
- احیای ۱۱ بنای تاریخی و فرهنگی تهران معادل ۱۲۰ هزار مترمربع
- اجرای بیش از ۱۰۰۰ پروژه محله‌محوری با اعتبار بیش از ۲ هزار میلیارد تومان
- تملک و خرید ۲۰ باغ بزرگ و تبدیل آن به بوستان و تفرجگاه
- آزادسازی ۱۰۵ هکتار اراضی متعلق به شهروندان
- اجرای بیش از ۱۰۰ هزار مترمربع گذرگاه و درنگ‌گاه در بافت فرسوده
- توسعه سراهای تجربه در ۵ پهنه شهر تهران برای سالمندان
- طراحی و اجرای کوچه دوستی و بازآرایی بیش از ۷۰ کوچه با مشارکت مردم
- احداث مرکز همایش‌های هنری رازی به مساحت ۳۲ هزار مترمربع در شهر ری
- احیای پهنه فرهنگ و هنر رودکی
- تملک و احیای ۲۷ خانه‌موزه به نفع شهروندان
برخی از میدانگاه‌ها و پاتوق‌های محلی تهران
۱. منطقه یک: پلازا و قدمگاه صالحیه
موقعیت: ضلع جنوبی میدان تجریش
وضعیت: در حال ساخت
۲. منطقه ۲۰: خورشید
موقعیت: محله شیخ صدوق
وضعیت: به بهره‌برداری رسیده
۳. منطقه ۷: پاتوق فرهنگی ناشنوایان
وضعیت: در حال تعیین مکان لازم
۴. مناطق ۱۷ و ۱۸: عرصه همگانی باغ‌راه حضرت فاطمه (س)
موقعیت: از محدوده محله امامزاده‌حسن (ع) تا خلیج‌فارس شمالی
وضعیت: فاز نخست در بخش شرقی رو به اتمام است
۵. منطقه ۱۰: پلازای بریانک
موقعیت: محله بریانک
وضعیت: در شرف بهره‌برداری قرار دارد
۶. منطقه ۱۸: میدانگاه دریافت
موقعیت: محله یافت‌آباد جنوبی
وضعیت: عملیات پروژه تا پایان شهریورماه به پایان می‌رسد
۷. منطقه ۱۴: میدانگاه تاجری
موقعیت: محله صاحب‌الزمان
وضعیت: اقدامات نهایی پروژه در حال انجام است
۸. منطقه ۷: پاتوق ابریشم
موقعیت: محله نظام‌آباد، خیابان بخشی‌فرد
وضعیت: به بهره‌برداری رسیده
۹. منطقه ۱۹: پاتوق رها
موقعیت: محله نعمت‌آباد
وضعیت: به بهره‌برداری رسیده
۱۰.منطقه ۱۵: پاتوق شیرین‌دخت
موقعیت: محله مینابی، در همسایگی بقعه امامزاده «سیده‌ملک‌خاتون»
وضعیت: به بهره‌برداری رسیده