همشهری - مهرنوش میرزایی‌مهر: تهران مثل اغلب کلانشهرهای دنیا، همه‌چیز را یکجا در خود دارد؛ هم مثبت‌ها و هم منفی‌ها را. بزرگ‌بودن شهر از یک‌سو و جمع‌شدن طیف‌های مختلفی از افراد با رفتارها و فرهنگ‌های متفاوت از سوی دیگر، باعث می‌شود که چنین شاخصهای در کلانشهرها دیده شود. مثل موضوع امنیت در محله‌های پایتخت ایران. آنچنان که اگرچه یک محله امنیت بالایی دارد اما محله‌ای در نقطه‌ای دیگر از شهر، انواع ناامنی را در خود جای داده است.
البته که به قول مجید ابهری، آسیب‌شناس و رفتارشناس اجتماعی، امنیت یک موضوع نسبی است و به‌طور قطع به یقین نمی‌توان گفت مثلا محله‌ای امنیتش پایین یا بالاست.
او می‌گوید: «ممکن است در بالای شهر چند حادثه دلخراش برای شهروندان از سوی خلافکاران رخ دهد که نمونه‌اش در پایین شهر کمتر اتفاق بیفتد. اما با این حال، می‌توان گفت که برخی محله‌ها جرم‌خیزتر هستند.» ابهری در پاسخ به این که چرا یک محله جرم‌خیز می‌شود؟ می‌گوید: «یکی از دلایل اصلی به مردمی که در محله سکونت دارند و فرهنگ غالب آنجا برمی‌گردد. مثلا در محله‌ای که شهروندانش اصالت دارند و قدیمی‌ها همچنان ساکن هستند، میزان جرم پایین‌تر است و امنیت بالاتر. در واقع این موضوع را می‌توان به حس تعلق به محله هم ارتباط داد. جایی که رضایت از محله به‌خاطر ماندگاری همسایه‌های قدیمی و امکانات موجود بیشتر است، گلایه‌ها از ناامنی نیز به‌خصوص از طرف زنان کمتر صورت می‌گیرد.»
صحبت‌های ابهری در حالی است که برخی معتقدند همین که زن باشی کافی است تا با مشکلات ناامنی در همه جای شهر مواجه شد. به‌ویژه اگر هوا تاریک شود و عابر دیگری هم در آنجا نباشد، احساس ترس و اضطراب در بانوان دوچندان می‌شود؛ حسی که با از بین بردن عناصر خاصی مثل نقاط تاریک و مخفی و در عوض افزایش روشنایی کم‌رنگ‌تر خواهد شد.
نکته اینجاست که ناامنی زنان در معابر صرفا شامل مزاحمت‌های کلامی نمی‌شود و خلوتی کوچه، تجمع معتادان و نبود روشنایی کافی، عواملی هستند که فضا را برای زنان ناامن می‌کند. در این بین برای بهبود شرایط، اغلب، همه نگاه‌ها به سمت شهرداری است؛ درصورتی که تامین امنیت به‌عهده نیروی انتظامی است و صرفا احساس امنیت را از منظر فرهنگی و اجتماعی، شهرداری می‌تواند مرتفع کند.
در حالی که برخی از محله‌های جنوب شهر تهران به معضلات ناامنی برای زنان معروف‌تر هستند اما در شمالی‌ترین خیابان‌ها نیز مشابه این مسائل در جریان است. با همه این تفاسیر محلات نواب، هرندی و شوش به‌دلیل تجمع معتادان، نبود روشنایی کافی، دزدی و کیف‌قاپی، در ذهن عموم معابر ناامن‌تری جا افتاده‌اند. به همین‌خاطر مدیریت شهری، طی ۲ سال گذشته با تمرکز روی چند محله مناطق مرکزی، سعی کرده تا ابتدا عواملی را که باعث کاهش امنیت برای زنان می‌شود، پیدا کرده و سپس به رفع این عوامل و ارتقای سطح امنیت محله اقدام کند.
در این راستا برای فاز نخست محله‌های نواب، هرندی و شوش انتخاب شدند. حالا خبر می‌رسد که فاز دوم برای بررسی نتایج اقدامات صورت‌گرفته، آغاز شده است. از سوی دیگر، زهرا نژادبهرام، عضو هیأت رئیسه شورای شهر تهران تأکید می‌کند که خود زنان نیز برای معرفی محدوده‌های ناایمن باید فعال‌تر شوند. او که پایه‌گذار طرح‌های افزایش ایمنی زنان در شهر طی این دوره مدیریت شهری بوده است، می‌گوید: «کد ۴ سامانه ۱۳۷ برای همین موضوع راه‌اندازی شده؛ چراکه به موضوع امنیت زنان اختصاص یافته و همانطور که شهروندان می‌توانند طی تماس با این سامانه مشکلات شهری را اعلام کنند، می‌توانند وجود ناامنی در هر قسمت از شهر را هم ثبت کنند؛ شهرداری تا حد ممکن برای رفع اشکالاتی که موجب بروز احساس ناامنی در زنان می‌شود، ازجمله محصور کردن فضاهای بی‌دفاع، رفع تاریکی در پارک‌ها یا معابری که در اختیار شهرداری است، اقدام می‌کند.»
نواب و هرندی هنوز ناامن هستند
با وجود تلاش‌های بسیار و اقدامات صورت‌گرفته در محله گذر پشت‌نواب، هنوز هم برخی از این معابر برای زنان از امنیت کافی برخوردار نیستند. تا پیش از این، اگر این محله دچار شب‌مردگی شده بود، هم‌اکنون و با روند گرم‌شدن هوا، روزمردگی هم در آنها اتفاق افتاده است. زنان از کیف‌قاپی و مشکلاتی که پشت واحدهای تجاری حاشیه بزرگراه نواب اتفاق می‌افتد، ناراضی هستند و تجمع معتادان در پارک‌ها سبب احساس ناامنی آنان می‌شود.
با وجود این که گذر پشت بزرگراه نواب از مناطقی بود که سال گذشته امن‌سازی آن به‌صورت پایلوت صورت گرفت، اما خلوتی این منطقه کماکان باعث ناامنی می‌شود. اکرم حسینی، بانوی میانسال از اهالی نواب می‌گوید: «در این محدوده همواره شاهد جرائمی چون کیف‌قاپی و سرقت و حتی برخی رفتارهای نابهنجاری هستیم. به هر حال، حضور کمرنگ مأموران این محدوده را به مکان امن خلافکاران تبدیل کرده است. هرچند شهرداری در ماه‌های اخیر اقداماتی برای کاهش آسیب‌ها انجام داده و این موضوع تأثیر مثبت داشته است.»
او در ادامه پیشنهادی ارائه می‌دهد و می‌گوید: «هرجا که تردد زیاد باشد خلافکاران فرصتی برای رفتارهای نادرست خود نخواهند داشت بنابراین ایجاد امکانات رفاهی برای حضور شهروندان در معابر می‌تواند تأثیرگذار باشد و بهتر است شهرداری به این موضوع بیشتر توجه کند.»
مسائلی که امنیت زنان در محله‌ها را تهدید می‌کند، متفاوت است و از این‌رو نمی‌توان نسخه واحدی برای رفع این مشکل تجویز کرد. اگرچه خلوتی بیش از حد به جهت افزایش جرائم، منطقه را ناامن می‌کند، اما هر شلوغ‌بودنی هم خوب نیست. در محله هرندی رفع مشکلات نتیجه‌ای نخواهند داشت چرا که کلونی کارتن‌خواب‌ها و معتادان است و زنان هم از این موضوع رنج می‌برند.
شهناز رحیمی ساکن محله هرندی می‌گوید: «شهرداری کارهای خوبی مانند ساخت بوستان و مناسب‌سازی پیاده‌روها و رنگ‌آمیزی کوچه‌ها و دیوارها را انجام داده، اما وجود معتادان و کارتن‌خواب‌ها اجازه نمی‌دهد ساکنان احساس آرامش و امنیت کنند. بوستان‌های شوش و باغ زندگی با وجود اینکه محصور شده‌اند اما بیش از خانواده‌ها، معتادان در آنها حضور دارند و از این‌رو مکان‌های تفریحی امنی نیستند. بنابراین تامین روشنایی و رنگ‌آمیزی و به‌طور کلی زیباسازی محله نمی‌تواند به تنهایی امنیت ساکنان به‌ویژه زنان و کودکان را فراهم کند.»
یوسف‌آباد نگین امنیت پایتخت
یوسف‌آباد همچون هرندی و شوش از محلات قدیمی شهر تهران است. تنها وجه اشتراک این محلات شاید قدیمی‌بودن آنها باشد اما تعلق خاطر و احساس امنیتی که میان اهالی یوسف‌آباد وجود دارد، در میان محلات شهر تهران مثال‌زدنی است. جمشید رحمانی‌پناه، شورایار یوسف‌آباد که تاریخ محله‌شان را به‌خوبی می‌داند و نسل به نسل در این محله زندگی کرده‌اند، می‌گوید: «این محله به بومی‌بودن و اصیل‌بودن آن شهرت دارد که جمعیت ساکن آن‌را اغلب سالمندان تشکیل می‌دهند. یوسف‌آباد در دهه ۳۰ توسط سازمان برنامه و بودجه بلوک‌بندی شد و به کارکنان سازمان‌های دولتی تعلق یافت. بر همین اساس اهالی آن عموما افرادی مذهبی و متدین هستند و گواه این مسئله تعداد مساجد و هیئت‌ها و حسینیه‌های یوسف‌آباد است.»
احساس تعلق خاطر ساکنان یوسف‌آباد سرآمد سایر محلات است. رحمانی‌پناه می‌گوید: «از آنجایی که اهالی این منطقه سال‌هاست در آن زندگی می‌کنند اغلب یکدیگر را می‌شناسند و به همین جهت در آن احساس امنیت زیادی دارند. این نکته درباره زنان نیز صدق می‌کند، چراکه اهالی به حقوق شهروندی خود و دیگران واقف بوده و به آن احترام می‌گذارند. مهاجران به این محله نیز اغلب در پی یافتن آرامش و آسایش در اینجا مستقر شده‌اند.»
به‌گفته این شورایار، اندک ناامیدی کنونی شهروندان یوسف‌آباد و مهاجرت آنان از این محله، به خاطر افزایش ساختمان‌های اداری در این منطقه است.
رفع ۵۵۴ مورد ناامنی گزارش شده از سوی مردم
طبق سخنان زهرا نژادبهرام، عضو هیأت رئیسه شورای شهر تهران در سال گذشته، براساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده از مناطق مختلف شهر تهران، حدود ۲ هزار نقطه بی‌دفاع شهری در پایتخت شناسایی شد که حدود ۱۸۰۰ نقطه آن به وسیله اقداماتی ازجمله اصلاح تبلیغات محیطی، ارتقا و تامین نورپردازی، هرس هدفمند درختان و بوته‌ها، رنگ‌آمیزی و بهسازی جداره و نمای ساختمان‌های قدیمی، رفع خطر و ایمن‌سازی شد. در این میان ابتدا، طرح امن‌سازی معابر در منطقه ۱۰ به‌صورت پایلوت انجام شد.
زهرا بهروزآذر، مدیرکل امور بانوان شهرداری تهران، در این رابطه می‌گوید: «از محل پروژه‌های کوچک‌مقیاس توسعه محلی، پروژه‌هایی به‌منظور مرتفع ساختن نقاط ناامن شناسایی شد که تعدادی از آنها از قبیل ساخت اتاق مادر و کودک ابتدای خیابان مطهری شمالی، بهسازی محیطی در فرحزاد، ایجاد بازارچه‌ای در فضایی ناامن در بوستان قبله واقع در خیابان رباط‌کریم و... در حال اجرایی‌شدن هستند. علاوه بر پروژه‌های مذکور در مواردی، اقدامات مورد نیاز برای مرتفع ساختن فضاهای ناامن شناسایی شده نیازمند به تعریف پروژه نبودند و در زمره فعالیت‌های روتین معاونت‌های خدمات شهری و فنی و عمران و... در مناطق شناخته می‌شدند.»
به گفته او شاخصهای ایجادکننده احساس امنیت ابعاد مختلفی دارند. این شاخص‌ها می‌توانند از جنس کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... باشند که شهرداری بیشتر در بعد کالبدی و تا حدودی نیز اجتماعی- فرهنگی امکان ورود دارد. از طرفی برقراری امنیت بر عهده نیروی انتظامی است؛ اما ایجاد احساس امنیت الزاما توسط نیروی انتظامی محقق نخواهد شد و نباید انتظار داشت یکباره این احساس ناامنی از بین برود.»
بهروزآذر اقدامات شهرداری را چنین توضیح می‌دهد: «تا این لحظه حدود ۴۰۰۰ نقطه ناامن را توسط تسهیلگران اجتماعی در مناطق ۲۲گانه شهر تهران شناسایی کردیم. این از درخواست‌های سامانه ۱۳۷ جداست. این سامانه گزارش درخواست ماهانه شهروندان را به مناطق ابلاغ و آنها را مکلف به مرتفع ساختن می‌کند؛ ۱۱۴۸۲ مورد درخواست در سامانه ثبت شده است که ۵۵۴ مورد آنها مرتفع شده و دلیل این تفاوت اعداد در همپوشانی برخی مناطق و مسکونی بودن تعدادی از آنهاست.» او تکمیل این پروژه‌ها و مؤثربودن یا نبودن آن را منوط به انجام پژوهش می‌داند: «هر مداخله‌ای بدون مطالعه می‌تواند تبعات منفی‌تری داشته باشد، کما این که بسیاری از مشکلات امروز ما ناشی از اجرای پروژه‌هایی است که مطالعه مناسبی در مورد تأثیرات اجتماعی، فرهنگی آنها نشده بود، مانند پروژه اتوبان امام علی که در حاشیه این اتوبان تعداد قابل‌توجهی از نقاط ناامن ایجاد شده و این نتیجه یک نگاه کوتاه‌مدت است.»
مدیرکل امور بانوان شهرداری تهران اقدامات این مجموعه در محله شوش و هرندی را که کلونی آسیب‌های اجتماعی مختلفی است، چنین توضیح می‌دهد: «شعار ما تهران شهری برای همه است، پس شهری برای بی‌خانمانان و آسیب‌دیدگان نیز هست. اگر قرار مداخله در چنین محله‌هایی باشد؛ علاوه بر نیروی انتظامی لازم است ما با متخصصان حوزه‌های مختلف آسیب‌های اجتماعی مشورت کنیم. این مداخله بدون سایر متخصصان و با تکیه صرف بر نیروی قهریه می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری نظیر پراکنده‌شدن این جمعیت‌ها در محلات مختلف شهر تهران داشته باشد.»
بهروزآذر با بی‌تأثیری اقدامات صورت‌گرفته مخالف است: «هنوز مطالعه‌ای درخصوص رضایت مردم از اجرای پروژه گذر پشت نواب انجام نشده است و نمی‌دانم بر چه اساسی این باور وجود دارد که این طرح مؤثر نبوده است؟ ما مدعی نیستیم که احساس امنیت صرفا با برخی اقدامات کالبدی تحقق می‌یابد و افزایش این احساس به فاکتورهای گوناگونی مرتبط است. اما براساس تئوری‌های آزموده‌شده‌ای نظیر تئوری پنجره شکسته، حتی اگر ما پروژه نواب را صرفا اجرای طرح‌های زیباسازی بدانیم، بی‌تردید زمینه‌ساز ارتقای احساس امنیت بوده است.»