در یادداشت قبلی به ارایه عناوین و سرفصل‌های موسیقی رمضان و به عبارتی آیین‌های موسیقایی رمضان پرداخته و با شرح مختصری درباره ویژگیها و استثنائات ماه مبارک رمضان نسبت به دیگر ایام سال، به یکه و یگانه بودن این ماه خدا، (در شکل و محتوا) اشاره نمودم.
در این نوشتار هم با بیان اهمیت مقوله صدا و تقدمش حتی بر وجود و هستی و هم‌چنین با اشاره به آیین‌ها و آداب قبل از اسلام در فرهنگ ایرانی و پیوند و آمیزش آن با تعالیم اسلامی و در نتیجه تطور و تنوع و چند وجهی شدن و کاربردی‌تر گشتن این آداب و سنن، ورود به مبحث اصلی نموده که همانا شرح کوتاهی از آیین‌هایی است که به دلیل هجوم بیرحمانه و سیطره ناخجسته رواج ناروای مدرنیته و مانیتور و ماشین، کم‌کم به افسانه‌ها می‌پیوندد و حیف و اسف.
1 - تقدم صدا بر هستی: چندین بار در قرآن کریم(1)، حضرت حق می‌فرماید که چون اراده او بر ایجاد چیزی قرار گرفت: گفت «باش، پس شد» یعنی ابتدا صدای فرمان حضرت احدیت در هستی (یا در عدم) برخاست که باش (کن) و سپس شد (ف یکون) و تقدم واژه «کن» بر کلمه «یکون» گرچه به تعبیر مفسران بسیار بسیار اندک است و به مجرد فرمایش کن، یکون اتفاق می‌افتد اما اگر تقدم و تأخری قائل شویم قطعاً دستور خداوند (یا اراده خداوند) بر خلقت و هستی تقدم زمانی و برتری معنوی و مفهومی دارد و...
صدای خدا چون سکوت عدم بردرید
به هستی بفرمود باش و جهان شد پدید
و یا:
لب دوست تا نغمه‌پرداز شد
جهان با صدا با «کن» آغاز شد
(سوخته)
2- موسیقی در کشور ایران قبل از پذیرش اسلام توسط ایرانیان: «... ایرانیان برای پیشکش نذر و قربانی به خدا مذبح ندارند آتش مقدس نمی‌افروزند، بر گورها شراب نمی‌افکنند. یکی از موبدان حاضر می‌شود و یک سرود مذهبی می‌خواند، در واقع این سرودها و گاتها نشانگر موسیقی ابتدایی ایرانی است که عجین شده با شعر عرضه می‌شد...» (هرودت)
3- اهمیت حسن صوت در اسلام: پیامبر(ص) فرمودند: «و رجع فی القرآن صوتک فان الله یحب الصوت احسن»(2) (ترجمه: در قرائت قرآن با صوتت ترجیع کن که خداوند صوت خوب را دوست دارد.)
و نیز امام صادق (ع) فرمود: «علی بن حسین (امام سجاد (ع)) خوش آوازترین مردم در خواندن قرآن بود و سقایانی که از کنار منزل وی می‌گذشتند برای استماع صوت ایشان می‌ایستادند و بعضی از حُسن صوت حضرت، بی‌هوش می‌شدند (اصول کافی جلد – ص 616)
و موارد بی‌شمار دیگری که چه از زبان ائمه معصوم و چه بزرگان و صدیقان حوزه روایت و نقل، بیان و بازگو شده و همگی بر زیبا دوستی و جمال شناختی شعائر و آداب دینی و مذهبی، اشارت و دلالت دارد و پیوند 3 موضوع فوق‌الذکر در اغلب و اکثر آیین‌ها و آداب ملی یا مذهبی ایرانیان مثل نوروز و محرم و بویژه در ماه مبارک رمضان، تجلی و بازتاب فرخنده‌ای یافته است و اینک به موارد و مصادیق این ادعا می‌پردازم:
(دامن خلوت ز دست کی دهد آن کس که یافت
در دل شبهای تار ذوق مناجات را)
مناجات؛
«... راز و نیاز به درگاه الهی، که در شبهای قدر و ماه مبارک رمضان توسط خوانندگان خوش صوت انجام می‌گیرد. از مناجات نامه‌های مشهور، مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری است که با مضامین عالی توسط خوانندگان خوانده می‌شود. از نغمه‌های موسیقی ایران، مایه حجاز یکی از بهترین مایه‌های مناجاتیان بوده است...»
(واژه نامه موسیقی ایران زمین صفحه 434). مناجات خوانی از ویژگی‌های ماه رمضان است و به پیش سحرخوانی نیز موسوم است و روشن است با مناجاتهای شخصی و دقایق عاطفی و معنویی که فردی در خلوت خویش با معبود و معشوق‌اش برقرار می‌نماید، تفاوت دارد و اشعار ویژه و محدودی دارد و در شهرها، در مایه بیات تهران و یا درآمد سه گاه و چهار گاه بیشتر اجرا می‌گردید و در روستاها و شهرهای کوچکتر فردی که سحوری‌خوان یا مناجات‌خوان بوده است به در منزل تک تک اهالی روستا رفته و به قدری به خواندن خویش ادامه می‌داد تا اینکه چراغی در داخل منزل روشن می‌شد و خبر از بیدار شدن اهالی منزل می‌داد و سحوری‌خوان به در خانه دیگر می‌رفت تا مسلمانی خواب نماند و در ضمن فرصت کافی برای تناول سحری داشته باشد و... این آداب به شب وانی نیز موسوم است.
ای آنکه به ملک خویش پاینده تویی
در ظلمت شب صبح نماینده تویی
درهای امید بر رخم بسته شده
بگشای خدایا که گشاینده تویی
(شعر فوق در اغلب مناجاتهای سحری در نقاط مختلف و در مایه دشتی خوانده می‌شود به ویژه در ناحیه خراسان)
پیش‌خوانی رمضان
ایرانیان مسلمان طبق رسمی کهن مشتاقند که یک تا 3 روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشباز این ماه بروند و در ساعات اولیه هر روز (نیمه شب) و یک ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود رفته یا در گلدسته مساجد مناجات، سحر را با آداب خاصی می‌خواندند و مضمون اشعار، استقبال از رسیدن ماه بود که در شروع و بین ابیات و انتهای خواندن، مردم را به فرستادن صلوات و همراهی کردن بدین وسیله (صلوات فرستادن) دعوت می‌کردند و نمونه‌ای از اشعار که به نوشته مولف کتاب موسیقی رمضان در منطقه سیستان خوانده می‌شد، بدین گونه است:
(اول به خدای حی داور صلوات
دوم به رسول تاج بر سر صلوات
سوم به تمام کوفیان لعنت باد
چهارم به صاحب ذوالفقار دو سر، صلوات)
«این گونه آوازها برای شروع «پیش خوانی» ماه رمضان اغلب در چهارگاه اجرا می‌شده و بهره‌ای از هنر چاووش‌خوانی داشته است. در برخی نقاط به این افراد چاووش سحری می‌گفتند و در شعر شاعران ایران نیز از آنان یاد شده است و نام آورده شده...»(3)
روشهای بیدار کردن مردم قبل از اذان صبح
غیر از سحوری یا سحرخوانی و یا گلدسته‌خوانی که با آواز و خواندن اشعار و با استفاده از افراد خوش صدا و غراخوان انجام می‌پذیرفت، در مناطقی نیز روشهای متفاوت و متنوعی وجود داشت که به وسیله سازها و آلات موسیقی اجرا می‌شد. احمد وکیلیان که از محققین معتبر و خوشنام فرهنگ ایرانی و از دستیاران زنده یا ابوالقاسم انجوی شیرازی محسوب می‌شود، معتقد است که:
«یکی از روش‌هایی که در قدیم برای بیدار شدن در شبهای ماه رمضان به کار می‌رفت، زدن نقاره بود. نقاره عبارت است از یک طبل بزرگ و دو طبل کوچک دوقلو و یک سرنا. شهرهای بزرگ هر کدام نقاره‌خانه‌ای داشت که معمولاً اتاقکی بود بالای سر در دارالحکومه و نقاره بوسیله نقاره‌چیهای حکومتی زده می‌شد و نقاره‌چیها از حکومت مواجب می‌گرفتند در ماه رمضان نقاره‌چیها دو مرتبه نقاره را به صدا در می‌آوردند یک مرتبه نزدیک سحر و یک مرتبه وقت افطار... (ضمیمه اطلاعات 85/7/9 صفحه 6) که البته تعریف موسیقیایی نقاره در نوشته ایشان جای بحث دارد .
دعای سحر:
در آیین‌ها و مراسم مذکور مثل مناجات، سحرخوانی، شب‌خوانی، گلدسته‌خوانی و... ادبیات به کار رفته و مورد استفاده، همگی از اشعار و عبارات موزون و منظوم به زبان پارسی است ولی مهمترین بخشی که از ادعیه و اذکار غیر فارسی استفاده می‌گردد، دعای سحرگاه است و نیز دعای ربنا که هنگام افطار خوانده می‌شود و البته آیات 193 و 194 سوره مبارکه آل عمران است.
اما دعای سحرگاه که نگارنده نتوانست به تاریخ رواج و همه‌گیری استفاده از این دعا دست یابد؛ اما آنچه مسلم و مسجل است ادعیه سحرگاه منسوب و منتسب به ائمه هدی و بویژه منقول از صحیفه شریفه سجادیه که مجموعه دعاهای امام چهارم حضرت علی‌بن حسین (ع) امام سجاد است، می‌باشد و روشن است که کلام فخیم و بیان سخته و پخته دعاها و ظرافتهای ادبی موجود در آنها مثل «سجع» و «مراعات نظیر»و «لف و نشر» و...
حاصل قریحه‌ای شگفت و دقایقی پر شور و حال می‌باشد و به نظر اهل فن و خبرگان خوانندگی و آواز، مناسبترین مایه و پرده برای اجرا، آوازهای شور و دشتی، افشاری – بیات زند و نیز گوشه بیات راجع (راجه) می‌باشند.
* یا عدتی فی کربتی، انت الساتر عورتی والمقیل... فغفرلی خطیئتی و...
* اللهم انی اسئلک به بهائک... به جمالک... به کمالک به عظمتک به نورک به کلماتک کلها...
از دعاهای سحرگاهی مشهور و معروف، دعای سحر و مناجات زنده یاد استاد ابوالحسن اقبال آذر (اقبال السلطان) در کمتر از یکصد سال قبل و در مناره مسجد سپهسالار تهران (شهید مطهری فعلی) در ماه رمضانی است که گویند صدای آن بزرگمرد (وسعت و ارتفاع و تأثیر و گرمی) بر هر شنونده چنان بگوش جان می‌رسید که همه آرزو می‌کردند سحرگاه ندمد و نرسد تا این صدا ادامه یابد و...
و مناجات تاریخی دیگری که در زندگی ادیب نیشابوری (میرزا عبدالجواد، ادیب کل) تأثیری شگفت داشته و سرنوشت او را رقم می‌زند...
پانوشت‌ها:
1- از جمله در سوره مبارکه بقره آیه 117
2 - وسائل- جلد 4 صفحه 859
3 - موسیقی رمضان در ایران – به کوشش هوشنگ جاوید صفحه 28