به گزارش همشهری آنلاین، در سالهای اخیر گسترش خشکسالی در اقلیم ایران تبعات بسیاری داشته و درمقابل راهبردهای گوناگونی هم برای مقابله با کم‌آبی طراحی شده که تغییر الگوی کشت یکی از آنهاست. از دیرباز کارشناسان کشاورزی در کشور تأکید داشته‌اند که کشاورزی سنتی یکی از عوامل کاهش چشمگیر منابع آبی سطحی و زیرسطحی بوده‌است و باید برای اصلاح چنین روند پرمخاطره‌ای ، به‌دنبال راهکارهای موثری بود. با توجه به این موضوع در تابستان1398 طرح ممنوعیت کشت برنج در استان‌های غیرشمالی در هیأت دولت مصوب و به استان‌ها ابلاغ شد؛ مصوبه‌ای که مقرر کرده بود در طول 3سال به استان‌های غیرشمالی که برنج کشت کنند، مزایایی تعلق نمی‌گیرد و از آنان حمایت نخواهد شد.
اگرچه خشکسالی ضرورتی انکارناپذیر برای تغییرالگوی کشت در محصولات پرآب‌بر مانند برنج ایجاد کرده‌است، اما ازسوی دیگر پیوند خوردن معیشت بخش مهمی از کشاورزان در استان‌های مختلف به کشت برنج، سبب شده همچنان شاهد کشت این محصول در استان‌های مختلف باشیم. با توجه به این موضوع در پرونده ویژه‌ای که پیش رو دارید، وضعیت کشت برنج در 10استان غیرشمالی کشور که بیشترین میزان کشت این محصول را دارند بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
کرمانشاه
عمده کشت برنج در استان کرمانشاه مربوط به دشت «دیره» و «چمچال» است و به‌طور پراکنده نیز در شهرستان‌های صحنه، هرسین، سرپل‌ذهاب و گیلان‌غرب این محصول کشت می‌شود. درآمد بالای هرهکتار کشت برنج، عامل انگیزشی بالایی در کشاورزان این مناطق برای کشت این محصول پرمصرف ایجاد کرده‌است. در کرمانشاه طی چندسال اخیر، سالانه بین ۲ تا ۳هکتار زمین زیرکشت محصول برنج می‌رود که با توجه به شرایط آب‌وهوایی استان و با برنامه‌هایی که دستگاه‌های مربوط برای کاهش محصول برنج دارند، قرار بود کشت این محصول به حداقل برسد.
براین‌اساس برنامه 3سالهای ازسوی دستگاه‌های مربوط طراحی شد که قرار بود از سال1398 دراستان اجرا شود و طبق آن سطح زیرکشت برنج نشایی در کرمانشاه درگام نخست از 2هزارهکتار به حدود هزارهکتار برسد و در سالهای بعد نیز روند کاهشی ادامه یابد. اما بارش‌های سیل‌آسا درهمان سال، سبب شد کشت برنج درکرمانشاه با صدور مجوز ازسوی مسئولان، دوباره رونق بگیرد. حدود ۳هزارهکتار از اراضی استان درسال1398 زیرکشت برنج رفت و 3هزارتن برنج نیز از این کشت‌ها برداشت شد؛ در واقع برنامه 3ساله شکل اجرایی به‌خود نگرفت.
این‌درحالی بود که سال‌گذشته نیز ۲هزارو ۱۹۷هکتار از اراضی استان زیرکشت برنج رفت که شهرستان صحنه با هزارو ۶۷هکتار، بیشترین سطح زیر کشت را به‌خود اختصاص داد. «فضلی»، «هاشمی»، «عنبربو» و «سرخه» مهم‌ترین ارقام برنج در کرمانشاه به‌شمار می‌روند. براساس گفته مسئولان اداره جهادکشاورزی، در استان کرمانشاه درچند سال‌اخیر فقط مجوز کشت برنج با استفاده از منابع سطحی، آن‌هم در مناطقی ویژه صادر می‌شد، اما کشت این محصول با استفاده از آب‌های زیرزمینی در همه مقاطع در کرمانشاه ممنوع بوده‌است.
درسال‌جاری هم کشت برنج به‌طورکامل به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها وروان‌آب‌ها ممنوع شد، اما با وجود ممنوعیت و شرایط بحرانی آب در استان و خشک شدن تعداد زیادی از رودخانه‌های و سراب‌های استان، عده‌ای دست به کشت این محصول آب‌بر زدند. با وجود برخوردهای قانونی، اما بازهم کشاورزانی هستند که به دور از چشم همگان، دست به کشت برنج می‌زنند.
مسئولان شرکت آب‌منطقه‌ای کرمانشاه معتقدند شرایط اقلیمی و منابع آبی کرمانشاه به‌طورکلی برای کشت برنج مناسب نیست، چون رطوبت دراین استان بسیار پایین و تبخیر بسیار بالاست و ازسویی برای کشت هرهکتار برنج بین ۲۰ تا ۲۴هزارمترمکعب آب لازم است که بدیهی است هیچ تناسبی میان این ارقام و منابع آبی و موقعیت اقلیمی کرمانشاه وجود ندارد. این درحالی‌است که از ۲۳دشت استان، ۱۸دشت ممنوعه و 2دشت ممنوعه بحرانی هستند.
کهگیلویه‌وبویراحمد
کشت برنج در استان کهگیلویه‌وبویراحمد از دیرباز مرسوم بوده و هرسال حدود 9هزارهکتار از مرغوب‌ترین و حاصل‌خیزترین اراضی آبی استان به زراعت برنج اختصاص دارد. سال‌گذشته اما برنج‌کاری در کهگیلویه‌وبویراحمد در بیش‌از 5هکتارشالیزار انجام شد و حدود ۳۰هزارتن برنج از این استان تولید و روانه بازار مصرف شد.
ارقام برنج کشت شده دراین استان بیشتر از 2نوع محلی کم‌محصول «چمپا» و «گرده محلی» و ارقام پرمحصول «شمیم»، «طارم»، «فجر»، «شفق» و «سازندگی» است. محصول برنج در شهرستان‌های هشت‌گانه استان برداشت شده‌است. امسال اما با توجه به خشکسالی طبق مصوبه کشوری کشت برنج در کهگیلویه‌وبویراحمد ممنوع است و به‌همین دلیل مسئولان کشت «کینوا» را به کشاورزان پیشنهاد دادند. کینوا یک گیاه 5هزارساله است که به‌دلیل هضم راحت‌تر و کالری کمتر در دهه‌های اخیر، جایگزین گندم و برنج شده.
قزوین
در استان قزوین حدود ۳هزارو۶۵۰هکتار از اراضی کشاورزان به کشت برنج اختصاص داده شده و بیش از ۴هزار بهره‌بردار در ۷۲واحد شالیکار فعالیت می‌کنند. دراین میزان سطح زیرکشت، حدود ۳هزارو۹۰۰کیلوگرم شلتوک در هرهکتار و درمجموع بیش‌از ۱۴هزارتن شلتوک از این شالیزارها برداشت می‌شود. همچنین از مهم‌ترین ارقام برنج در قزوین می‌توان به «هاشمی»، «علی کاظمی»، «صدری دم‌سیاه»، «صدری حسن‌سرا» و «موسی طارم» اشاره کرد.
این‌درحالی‌است که مسئولان اداره جهاد کشاورزی استان معتقدند شالیکاران محدود استان، از آب شاهرود استفاده می‌کنند و کشاورزی آنها لطمه‌ای به آب‌های زیرزمینی نمی‌زند؛ از این‌روست که طرح ممنوعیت کشت برنج در همه استان‌های کشور(به‌جز استان‌های شمالی) به‌دلیل محدودیت شالیزارها و آبیاری از آب سطحی، ازنظر مسئولان مربوط در قزوین می‌تواند استثنا شود.
مسئولان استان معتقدند منابع تامین آب اراضی شالیزاری استان از رودخانه‌های فصلی «الموت‌رود»، «نینه‌رود»، «اندج‌رود» و «طالقان‌رود» است و درنهایت از رودخانه شاهرود تامین می‌شود و با توجه به شرایط جوی و بارندگی‌هایی با پراکنش مناسب در سال‌گذشته، همه رودخانه‌های فصلی استان پرآب بوده و همین موضوع سبب شد محدودیتی در زمینه کم‌آبی یا کمبود آب برای اراضی شالیزاری استان ایجاد نشود.
دشت قزوین از سال1342 در زمره دشت‌های ممنوعه کشور قرار داشته و سال‌هاست بحث تغییر الگوی کشت دراین استان مطرح است. اجرای شیوه‌نامه ممنوعیت کشت برنج که رویکردی ملی دارد، برای استانی که نتوانسته در تغییر الگوی‌کشت موفق عمل کند، بسیار سخت و زمان‌بر به‌نظر می‌رسد؛ هرچند دراین زمینه در سالهای گذشته ۱۵۰هکتار محصولات دیگر درمناطق مختلف استان، جایگزین کشت برنج شده‌است. درهمین راستا کشت یونجه نیز درمیان شالیکاران تبلیغ می‌شود، اما با یک نگاه منطقی، باید بپذیریم شالیزارهای کشاورزان استان بسیار کوچک و برای رفع نیازهای محلی است و درصورت نبود الگوی کشت مناسب و سود ده، پذیرفتن تغییر کشت ازسوی کشاورزان محلی کار ساده‌ای نخواهد بود.
آذربایجان‌شرقی
مشهورترین منطقه در آذربایجان‌شرقی که برخی اراضی کشاورزی آن به کشت برنج اختصاص دارد، میانه است که برنج آن از عطر و طعم خاصی برخوردار است و قیمت آن در بازار تا کیلویی 40هزارتومان هم می‌رسد. سالانه حدود ۱۸هزارتن برنج در 5هزارو ۲۰۰هکتار از سطح زیرکشت این محصول درمیانه برداشت می‌شود که برای بیش از 21هزارنفر اشتغال مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده‌است.
برنج میانه در زمین‌های باتلاقی منطقه کشت می‌شود و مقدار کمی از منابع آبی به آن هدایت می‌شود. علاوه بر رقم محلی برنج در میانه که ظاهری متفاوت دارد، ارقام دیگر شامل «علی کاظمی»، «حسن سرا»، «هاشمی» و «گیلانه» دراین شهرستان کشت می‌شود. بزرگ‌ترین چالش کشت برنج در میانه، افزایش استفاده از کودهای شیمیایی برای افزایش برداشت محصول است.
این درحالی‌است که درحال‌حاضر از هر هکتار زمین زیرکشت برنج، بیش از 3 تا 4تن برنج برداشت می‌شود. هرچند سهم کاشت و برداشت برنج در ایجاد اشتغال در میانه چندان زیاد نیست، اما به اعتقاد کارشناسان، حضور سرمایه‌گذاران می‌تواند تولید برنج را بیشتر و اقتصادی‌تر کند. با توجه به اینکه برنج میانه تنها در زمین‌های آبرفتی و باتلاقی منطقه کشت می‌شود و با توجه به محدودیت‌های منابع‌آبی، امکان اختصاص زمین‌های بیشتر وجود ندارد و سرمایه‌گذاران تمایلی برای افزایش کشت برنج مرغوب میانه دراین منطقه ندارند.
سیستان‌وبلوچستان
چندسالی است که وزارت جهاد کشاورزی دستور داده است از کشت محصولات آب‌بر در مناطق بحرانی ازنظر تأمین آب، خودداری و حتی جلوگیری شود که این دستور در مناطق مختلف کشور تاحدی اجرایی شده‌است. درمجموع در رسته‌های کشاورزی، از برنج به‌عنوان پرآب‌برترین محصول کشاورزی یاد می‌شود، زیرا هنگام رشد به‌شدت به آب زیاد نیاز دارد، به‌طوری‌که از زمان کشت یا نشاء تا زمان برداشت باید اراضی شالیزاری غرق درآب باشند.
با وجود اینکه گیلان و مازندران بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این محصول در کشورند، اما کشت محصول در استان‌های دیگر نیز رواج دارد که خشکسالی و کمبود آب سبب شده برخی نواحی از کشت و تولید برنج صرفه‌نظر و کشت محصولی دیگر را جایگزین آن کنند. ازسوی دیگر در برخی از استان‌ها که با مشکل تامین آب آشامیدنی روبه‌رو هستند، بازهم شاهد فعالیت شالیکاران و زیرکشت بردن اراضی هستیم که یکی از این استان‌ها، سیستان‌وبلوچستان است و این محصول بیشتردر شهرهای نیکشهر و قصرقند کشت می‌شود.
از دیرزمان کشت برنج در سیستان‌وبلوچستان رواج داشته و هنوز این محصول در نواحی مختلفی مانند نیکشهر، قصرقند، سرباز، جالق، راسک، حاشیه رودحانه کاجو ایرانشهر، منطقه ایرندگان خاش و منطقه کلگان کشت می‌شود. مجموع اراضی شالیزاری استان چیزی حدود 4هزارو950 هکتار است، اما ممکن است دربرخی سال‌ها همه این اراضی زیرکشت برنج برود، چراکه منابع آبی متغیر است و همین موضوع بر میزان سطح کشت اثر می‌گذارد.
باید به این نکته هم اشاره کرد که همه اراضی شالیکاری استان در حاشیه رودخانه‌ها قرار دارند یا از آب قنات‌ها برای آبیاری استفاده می‌کنند. به‌همین دلیل آسیبی به منابع آبی استان وارد نمی‌شود، زیرا اگر از آب رودخانه‌ها و قنات‌ها برای برنج‌کاری استفاده نشود، این آب‌ها به پایین دست و هدر می‌روند. در گذشته ارقام بومی در شالیزارهای استان کشت می‌شد که دراین سال‌ها به‌دلیل رشدجمعیت و مصرف بالا و کم شدن منابع آبی، کشت ارقام پرمحصول مانند «سپیدرود»، «آمل»، «هراز» و «شیرودی» موردتوجه است. کشت یک‌سری ارقام پرمحصول پاکستانی هم در شالیزارهای استان رواج دارد که درمجموع عملکرد این محصول بین 4/5 تا 5/5تن شلتوک در هکتار است.
اصفهان
حوضه آبرفتی زاینده‌رود از سالهای دور شاهد کشت برنج بوده‌است. شهرهای لنجان، فلاورجان و مبارکه به شکل عمده و نجف‌آباد، خمینی‌شهر و اصفهان به‌صورت پراکنده کشت برنج دارند. 2نوع برنج بومی به نام‌های «نو گرانی» و «سرخه» در استان کشت می‌شود که این ارقام با اصلاحاتی، به اقلام پرمحصولی ازجمله «زاینده‌رود»، «سازندگی» و «فیروزان» تبدیل شده‌اند.
کشت برنج به‌طورمتوسط 13 تا 15هزارمترمکعب آب نیاز دارد. درآمد کشت برنج برای کشاورزان بسیار بالاست و به‌همین دلیل از آن استقبال می‌شود؛ هرچند آب‌بهای کشت برنج با تعرفه بیشتری محاسبه می‌شود و اداره جهاد کشاورزی نیز کودهای شیمیایی و بذر رایگانی را که در اختیار سایر کشاورزان قرار می‌دهد، در اختیار برنج‌کاران نمی‌گذارد.
اینها درحالی‌است که با وجود تنش‌آبی کنونی دراستان، بازهم درآمد بالای کاشت برنج، کشاورزان را به‌سوی کشت این محصول جذب می‌کند. البته محدودیت‌های ایجاد شده و تنش‌های آبی، کشت برنج در استان اصفهان را نسبت به گذشته کاهش داده است؛ چنان‌که در گذشته نه‌چندان دور، حدود ۲۰هزارهکتار کشت برنج در اصفهان انجام می‌شد، اما اکنون سطح زیرکشت برنج دراین استان به حدود هزارو ۵۰۰هکتار رسیده‌است.
زنجان
در استان زنجان برنج «طارم» آوازه‌ای دیرینه دارد و کشت این محصول در شهرستان طارم که در منطقه‌ای مشرف به استان گیلان و درحاشیه رود «قزل اوزن» قرار دارد، از دیرباز مرسوم بوده‌است. این روزها با وجود اینکه خشکسالی‌ها و کم‌آبی قزل‌اوزن مزارع برنج را با مخاطره روبه‌رو کرده‌است، اما اصرار کشاورزان به کاشت برنج همچنان ادامه دارد. کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند کیفیت برنج طارم زنجان به‌دلیل ارتفاع منطقه از سطح دریا، رطوبت مطلوب، نبود بیماری قارچی درمحصول و استفاده حداقلی از سموم، بسیار ممتاز است.
کشاورزان درباره تأثیر کم‌آبی بر کشت این محصول دراین منطقه معتقدند مزارع شالی این منطقه از قزل‌اوزن حق‌آبه دارند که اگر به‌درستی و عادلانه اختصاص یابد، مشکلی برای کشت برنج وجود ندارد. اهالی این منطقه می‌گویند طارم هیچ‌گاه مشکل کم‌آبی نداشته است؛ اگرهم در برخی فصول قزل‌اوزن کم‌آب می‌شود، به‌دلیل فعالیت‌های سدسازی است که اشتباهی ازسوی مسئولان محسوب می‌شود، چراکه از گذشته شغل مردم طارم کشاورزی و باغداری بوده‌است و برنج محصول جدیدی دراین منطقه نیست.
آنها می‌گویند با ممنوعیت کشت برنج دراین منطقه، چرخ زندگی بیش از هزارو 300شالیکار طارمی که شغل آباء و اجدادی خود را ادامه می‌دهند، نمی‌چرخد. با این وجود مسئولان اداره جهادکشاورزی زنجان می‌گویند این استان رتبه پنجم کشور را در زمینه تغییرالگوی کشت دارد و چندسالی می‌شود سیاست تغییر الگوی کشت از برنج به یونجه و سایر علوفه‌ها در دستورکار قرار گرفته‌است. همچنین به‌منظور کاهش مصرف آب در شالیزارهای استان، توسعه و ترویج کشت نشائی به‌جای کشت مستقیم بذر در دستورکار قرار دارد.
گفته می‌شود 2هزارو 500هکتار از زمین‌های کشاورزی زنجان زیرکشت برنج رفته که ازاین میزان حدود هزارو 600هکتار در شهرستان زنجان، 750هکتار در شهرستان طارم و حدود 150هکتار نیز در شهرستان ماهنشان قرار دارد.
چهارمحال‌وبختیاری
در سالهای گذشته حدود 3هکتار از مزارع استان چهارمحال‌وبختیاری به کشت برنج اختصاص می‌یافت. بیشترین شالیزارهای این استان در شهرستان‌های لردگان و اردل قرار دارد و سالانه حدود ۱۵هزارتن شلتوک و حدود ۱۱هزارتن برنج سفید از این سطح از اراضی، توسط شالیکاران این مناطق به روش‌های صنعتی و سنتی برداشت می‌شد، اما برنج‌کاری به دلیل بروز خشکسالی و آب‌بر بودن این محصول، از سال1397 دراین استان ممنوع شده‌است و درحال‌حاضر در سطح بسیار محدود و تنها برای مصرف محلی در بخش‌هایی از این 2شهرستان کشت می‌شود.
«چمپا»، «لنجان»، «کوهرنگ» و «گرده» از ارقام مرغوب برنج این خطه از کشور است. کشت برنج دراین منطقه به شکل نشاء است و بیشتر با آب چشمه‌ها آبیاری می‌شود. افت شدید آب در سفره‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی‌ها، از دلایل ممانعت کشت گیاهان آب‌بر دراستان است. به‌گفته مسئولان اداره جهاد کشاورزی این استان، برای یک‌هکتار کشت برنج، حدود 12هزارمترمکعب آب نیاز است و از آنجایی که در برنج‌کاری هیچ نهاده کشاورزی و کمک فنی یا اعتباری داده نمی‌شود و این روزها با شرایط کم‌آبی نیز مواجهیم، کشت برنج باید حذف شود.
فارس
مناطق کامفیروز، بیضا، ممسنی و رستم، فیروزآباد و سیمکان از قدیم کانون کاشت برنج در استان فارس بوده‌اند؛ هرچند که از سالهای گذشته بر ممنوعیت کشت برنج در استان فارس تأکید و کمبود آب دراین استان سبب شده مسئولان دست به دامان تأمین آب از خلیج‌فارس شوند، اما امسال با توجه به کم شدن بارش‌ها و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، نگرانی مسئولان برای کاشت برنج در استان بیشتر هم شده.
این درحالی‌است که کشاورزان همچنان به کشت این محصول پرآب‌بر اصرار دارند. درپی خشکسالی‌های اخیر اداره جهاد کشاورزی کشت‌های جایگزین مانند «کینوا» که گیاهی کم‌آب‌خواه است را به کشاورزان معرفی کرده تا این کشت‌ها جایگزین برنج شوند، اما بسیاری از کشاورزان استقبالی از کشت‌های جایگزین نکرده‌اند و اصرار به شالیکاری دارند، چون سود فروش برنج بیشتر از کشت‌های دیگر است و روز به‌روز هم بر قیمت آن افزوده می‌شود.
«فرهاد شریفی»، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی فارس تأکید می‌کند که با وجود مصوبه مجلس و لغو ممنوعیت کشت برنج، اما شالیکاری با استفاده از آب‌های زیرزمینی همچنان در استان ممنوع است و می‌گوید به فرمانداران و بخشداران اعلام شده از برداشت آب‌های زیرزمینی جلوگیری کنند. همچنین به‌گفته مسئولان، هرسال به تناسب بارندگی‌ها، سطح زیرکشت برنج در استان تعیین می‌شود، یعنی اگر بارندگی مثل امسال کم باشد، کشاورز نمی‌تواند کل زمینش را برنج بکارد و باید این تناسب رعایت شود تا شاهد کمبود آب برای آبیاری زمین‌ها نباشیم.
خوزستان
179هزارهکتار از زمین‌های خوزستان زیرکشت برنج هستند؛ محصولی که بیشتر در شالیزارهای شوشتر، دزفول، شوش، دشت آزادگان، باغملک، شادگان، خرمشهر، رامهرمز و هویزه کشت می‌شود. انواع ارقام برنج در خوزستان که به 2روش کشت مستقیم و خشکه‌کاری تولید می‌شود، شامل برنج رقم «طارم»، «عنبرنجفی»، «صدر»، «شمیم» و «چمپا» است.
برداشت برنج از شالیزارهای خوزستان تقریبا از نیمه نخست آبان آغاز می‌شود و تا نیمه نخست آذرماه هرسال ادامه دارد. برداشت برنج خوزستان بیشتر به‌صورت مکانیزه و با دستگاه کمباین و البته در برخی مزارع نیز به شکل دستی انجام می‌شود. بعد از گیلان و مازندران، خوزستان بزرگ‌ترین تولیدکننده برنج کشور است و با توجه به فعالیت حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰کارخانه برنج‌کوبی درخوزستان، ممنوعیت کشت برنج دراین استان معیشت تعداد زیادی از کشاورزان و برنج‌کاران را به‌خطر می‌اندازد و موجب تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به ویژه مهاجرت کشاورزان از روستاها به شهرها و افزایش حاشیه‌نشینی می‌شود؛ اتفاقی که در سالهای گذشته هم تاحدودی شاهد آن بودیم. درسال1398 بعد از سیل فروردین‌ماه و رسیدن سیلاب زیاد به پایین‌دست اجازه شلتوک‌کاری در حاشیه رودهای کارون به همه داده شد، اما افزایش زمین‌های زیرکشت برنج درخوزستان امسال و با کاهش بیش از 50درصدی بارندگی مشکلات زیادی را رقم زده‌است.