مدیر طرح: شبنم چهره
همکاران: سیامک کفایی، زهرا ادریس‌آبادی، فریده درفشی، میترا زاغی، مصطفی کوچکی، سمیه گایگانی
پیشگفتار
" کودکان برای بازی، آزاد از محدودیت‌ها و خطرات و نیازمند فرصت‌های زمانی و مکانی هستند. وقتی خانه‌ها کوچک و شلوغ هستند و دسترسی به میدان‌های بازی آسان نیست، بازی کودکان دچار محدودیت می‌شود. وقتی که محله آنان مکانی برای آمد و شدها بوده یا به طرق دیگری آلوده می‌شود، کودکان در معرض خطر قرار می‌گیرند و ممکن است استقلال آنان برای بازی کردن محدود شود؛ وقتی کودکان در معرض سوء‌استفاده، قلدری و خشونت هستند، آزادی کودکان برای بازی کردن تحت تاثیر قرار می‌گیرد؛ وقتی کودکان و والدین آنان از جانب جامعه و عوامل آموزشی و اقتصادی تحت فشار هستند، زمان بازی آنها تحت الشعاع قرار گرفته یا نادیده انگاشته می‌شود، وقتی کودکان بی‌جنب و جوش می‌شوند، از نشاط کمتری برخوردار شده و وقتی از بازی محروم می‌شوند، برای بهبود از ناخوشی‌ها و ضایعات مدت زمان زیادی طول کشیده یا به‌طور دائم آسیب می‌بینند." (1)
نظریه‌پردازی درباره پدیده بازی ریشه در دوران باستان دارد. بنابر نظرات افلاطون و ارسطو، در زندگی کودکان جایگاه ارزشمندی به بازی داده شده بود، بدین ترتیب بازی و فراغت فرصتی برای رشد فراهم می‌کرد. در نظر یونانیان، بازی به دوران کودکی مربوط می‌شد. توجه به بازی نزد نظریه‌پردازان جدید هم ادامه داشته و دارد؛ به عنوان مثال "ژان ژاک روسو، فیلسوف قرن هجدهم، در جستجوی بازگشت به یک الگوی ساده‌تر و ابتدایی‌تر زندگی بود؛ بخصوص معتقد بود که کودکان باید آزادی بازی در محیط‌های طبیعی را داشته باشد. ولی متاسفانه آنچه امروزه شاهدش هستیم این است که کودکان نه تنها آزادی بیشتری ندارند بلکه محدود و محدودتر نیز شده‌اند."(2)
از نگاه متخصصان علوم انسانی بازی در صرف بازی نیست بلکه فرایندی است که در اعتلای هوش، دانایی و شخصیت کودک نقش حیاتی دارد. بازی در حقیقت روی تمام جنبه های یادگیری کودک تاثیر می‌گذارد، بر هوش و فراست کودک می‌افزاید. مهارت‌های اجتماعی را در اختیار او قرار می‌دهد و به جنبه‌های احساسی، جسمانی و کلامی او می‌افزاید.
مقایسه مفهوم بازی نزد بزرگترها و بچه ها
برای یک کودک، بازی مترادف "کار" نیست همان‌طور که کار توام با بازی برای بزرگترها شادی‌بخش است. بازی کودکان عملی حقیقی، جدی، مولد و چیزی از این دست نیست؛ از سوی دیگر، کودکان در هنگام بازی دنیایی خلق می‌کنند که از آنچه ما "زندگی" می‌پنداریم حقیقی‌تر و جدی‌تر است.
ابعاد بازی از نظر کودک یا برای کودک
بازی به کودکان فرصت شناخت دنیای پیرامون را می‌دهد و زمینه‌ای فراهم می‌کند تا کودکان نقطه نظرها و احساسات خود را بیان کنند. همبازی شدن با کودک به طول مدت بازی او می‌افزاید و موجب می‌شود کودک از بازی لذت بیشتری ببرد.
به طور کلی بازی در رشد و تعالی کودکان اثر بسزایی دارد. امروز تلاش می‌شود به فرصت‌های بازی، به دور از اجبار و غالبا خودانگیخته، به منزله فرصت‌هایی که دربرگیرنده انتخاب آزاد هستند، نگاه شود. بازی در سرشت انسان‌ها وجود دارد. بازی، شوخ طبعی را به جدیت کامل و هیجانات سطحی را به هیجانات عمیق تبدیل می‌کند.
ابعاد اجتماعی بازی برای کودک
کودکان از نخستین سال‌های عمرشان به بازی نیاز دارند، بطورکلی هر نوع شناختی از پیرامون خود را به واسطه محرک‌های بازی‌گونه کسب می‌کنند. کودکان به وسیله بازی، توانایی‌های جسمی، عقلانی، عاطفی و اجتماعی خود را پرورش می‌دهند. آن دسته از کودکانی که فرصت بازی کردن از آنان گرفته می‌شود، از فقدان آن رنج می‌برند و در نتیجه جامعه آنان نیز از این امر لطمه می‌بینند.
اگر فرصت‌های بازی آزادانه در محیطی محبت‌آمیز و حمایت‌گر در اختیار کودک قرار گیرد ضمن سود جستن از جنبه تفریحی بازی، موجب شکل‌دهی رفتار‌انسانی و اجتماعی کودک به عنوان شهروند فردا، خواهد شد.
یکی از مهمترین فواید بازی، پیشرفت فیزیکی و کسب مهارت‌های بدنی است، بازی نخستین تقاضای کودک در اجتماع و اولین گام بسوی اجتماعی شدن اوست. برحسب رفتار اجتماعی، کودکان با بهره‌مندی از بازی‌های گروهی، فرصت در کنار گروه قرار گرفتن و در مسیر تمایلات گروهی واقع شدن را به دست می‌آورند و از ورطه فردیت به بلوغ اجتماعی می‌رسند.
کودک در جمع همبازی‌ها، خلاقیت‌ها و برتری‌های وجودی خود را شناسایی می‌کند. در هماهنگی و همکاری‌های تیمی است که رفتار‌های گروهی کودک تبلور می‌یابد. یکی از تبعات گسترش شهرنشینی و پیشرفت تکنولوژی در جوامع، تاثیر بر تغییر الگوی بازی است.
در حال حاضر در شهرهای بزرگ کودکان در انزوای کامل بسر می‌برند. آنان تحت نظر مستقیم والدین، پرستاران، اولیای مدرسه، به مدرسه و از آنجا به خانه منتقل می‌شوند، ساعت‌ها در اتاقی به تنهایی سرکرده و در نهایت به مکان‌های محفوظ بازی یا ورزش اسکورت می‌شوند. لذت فعالیت بدنی تنها از طریق بازی برای کودکان قابل درک است.
امروزه انواع فعالیت‌های بدنی در قالب بازی برای کودکان قابل دسترس است. اما کودکان بخصوص در شهرهای بزرگ، در دنیایی از بلاتکلیفی و ناامنی رشد می‌کنند. نگرانی‌های وسواس‌گونه برخی از والدین، نزدیکان و معلمان درباره کودکان از یک سو و غفلت، خشونت و بدرفتاری، جنایت، مواد مخدر و محیط‌های ناامن و فقر زده از سویی دیگر محیطی نامناسب و فاقد ارزش‌های مطلوب را برای کودکان رقم زده است.
این شرایط در تغییر الگوی بازی کودکان بسیار تاثیرگذار است بنحوی که کودکان در مقابل تلویزیون، رایانه و سایر دستگاه‌های الکترونیک ساعت‌ها وقت می‌گذرانند و تاثیر هیپنوتیزمی بازی‌های ویدیویی و واقعیت مجازی حاصل از آنها، چیزی را بوجود می‌آورد که کاملا غیرواقعی و تخیلی است.
مساله تحقیق
چندی است نوع و شکل بازی‌های کودکان ایرانی تغییر یافته است. بیشتر بچه‌ها تنهایی یا فقط با یکی از دوستان صمیمی خود به بازی‌های رایانه‌ای و الکترونیک می‌پردازند. به عنوان مثال نتایج بدست آمده از نظرسنجی تلفنی درباره بازی‌های رایانه‌ای و الکترونیک در تاریخ 30 خرداد 1386 مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای روزنامه همشهری، حاکی از آن است که بازی‌های رایانه‌ای و الکترونیکی با استقبال زیادی از سوی کودکان روبرو شده است. گسترش بازی‌های رایانه‌ای برخلاف بازی‌های گروهی بدون تحرک و در محیط بسته صورت می‌گیرد.
در صورتی‌که بازی‌های گروهی در فضای باز، همراه فعالیت‌های بدنی و در محیط جمعی و دوستانه انجام می‌شود. این بازی‌ها تاثیر زیادی در جامعه پذیری کودکان دارد. به نظر می رسد والدین نسبت به این وضعیت جدید احساس دوگانه ای دارند. از یک سو نسبت به آن احساس خوشایندی دارند و از سوی دیگر نسبت به این وضعیت احساس خطر می کنند. در این تحقیق سعی می‌شود تفاوت بازی‌های نسل‌های گذشته و نسل امروز را مورد بررسی قرار داد.
کلیات تحقیق
در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده تا به نظر پاسخگویان در مورد بازی‌های بچه‌ها در گذشته و امروز دست یافت. این گزارش حاصل جمع‌آوری پاسخ 1177 نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن‌ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته‌اند، منعکس شده است.
اهداف تحقیق
هدف از این تحقیق مقایسه میان بازی‌های گذشته و حال بچه‌های شهر تهران است.
روش گردآوری اطلاعات
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است.
جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل 1177 نفر از مردم تهران است. از این تعداد 40 درصد مرد و 60 درصد زن هستند.
زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ 12 تا 15 مرداد ماه 1387 توسط گروه نظرسنجی مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای روزنامه همشهری انجام شده است.
پرسشنامه نظرسنجی
1. جنس؟
2. سن؟
3. تحصیلات؟
1. شما در کودکی بیشتر چه بازی‌هایی انجام می‌دهید؟
2. بیشتر چه بازی‌هایی می‌کردید؟
3. همبازیهای شما چه کسانی بودند؟
4. بازی‌های زمان کودکی شما را بچه‌های الآن هم انجام می‌دهند؟
5. بچه‌های الآن بیشتر به چه بازی‌هایی علاقه دارند؟
6. الآن بچه‌ها بیشتر کجا بازی می‌کنند؟
7. همبازیهای بچه‌ها الآن چه کسانی هستند؟
چکیده:
طرح نظرسنجی حاضر، به منظور دست یافتن به نظر پاسخگویان در مورد تفاوت بازی‌های بچه‌های امروز با بازی‌هایی که در گذشته بچه‌ها انجام می‌دادند، به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:
-60 درصد از پاسخگویان زن و 40 درصد مرد هستند.
- 32 درصد پاسخگویان در گروه سنی 30-21 سال قرار دارند.
- 40 درصد از پاسخگویان دارای مدرک تحصیلی دیپلم هستند.
- 22 درصد از پاسخگویان در کودکی به بازی‌های توپی مانند وسطی، والیبال، فوتبال و... می‌پرداختند. این در حالی است که 1 درصد پاسخگویان در دوران کودکی با آتاری و رایانه بازی می‌کردند.
- 52 درصد از پاسخگویان در کوچه بازی می‌کردند.
- 49 درصد از پاسخگویان با بچه‌های همسایه بازی می‌کردند.
- به نظر بیشتر پاسخگویان (62 درصد) بازی‌های قدیمی را الآن بچه‌ها انجام نمی‌دهند.
- به اعتقاد 68 درصد از پاسخگویان بازی با رایانه محبوبترین بازی بچه‌های امروز است.
- به نظر 56 درصد از پاسخگویان امروزه بچه‌ها فقط در اتاق‌های خودشان بازی می‌کنند.
- به نظر بیشتر پاسخگویان (42 درصد) امروزه بچه‌ها هیچ هم‌بازیی ندارند.
جنس پاسخگویان
بر اساس جدول شماره 1، از میان 1177 نفر پاسخگو 60 درصد زن و 40 درصد مرد هستند.
جدول شماره 1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس
| جنس |
تعداد |
درصد |
| زن |
710 |
60 |
| مرد |
467 |
40 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 1- پراکندگی پاسخگویان بر اساس جنس
سن پاسخگویان
جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می‌شود بزرگ‌ترین گروه سنی در 1177 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 21 تا 30 سال (32 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد 71 سال به بالا ( 4 درصد) تشکیل می‌دهند.
جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن
| سن |
تعداد |
درصد |
| 21 تا 30 سال |
377 |
32 |
| 31 تا 40 سال |
264 |
22 |
| 41 تا 50 سال |
200 |
17 |
| 51 تا 60 سال |
121 |
10 |
| 15 تا 20 سال |
120 |
10 |
| 61 تا 70 سال |
54 |
5 |
| 71سال به بالا |
41 |
4 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 2- پراکندگی پاسخگویان بر اساس سن
سطح تحصیلات پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3، از میان 1177 نفر پاسخگو 39 درصد دیپلم و 4 درصد بی سواد هستند.
جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات
| تحصیلات |
تعداد |
درصد |
| دیپلم |
475 |
40 |
| زیر دیپلم |
302 |
26 |
| کارشناسی |
162 |
14 |
| دانشجو و فوق‌دیپلم |
125 |
11 |
| بیسواد |
90 |
7 |
| کارشناسی ارشد |
23 |
2 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 3- پراکندگی پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات
پاسخگویان در دوران کودکی بیشتر چه بازی‌هایی انجام می‌دادند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از میان 1177 نفر پاسخگو 22 درصد در دوران کودکی‌شان به بازی‌های توپی مانند وسطی، والیبال، فوتبال و غیره می‌پرداختند.
نتایج حاصله از روش‌های آماری (chi- square) حاکی از آن است که جنسیت بر نوع بازی دوران کودکی پاسخگویان تاثیر دارد، بطوری‌که مردان بیشتر به بازی‌های توپی و زنان بیشتر به عروسک بازی می‌پرداختند.
جدول شماره 4- توزیع پاسخگویان بر اساس بازی‌های دوران کودکی
| بازی‌هایی که پاسخگویان در دوران کودکی انجام می‌دادند |
تعداد |
درصد |
| بازی‌های توپی (وسطی، والیبال، فوتبال و ... ) |
268 |
22 |
| عروسک بازی |
253 |
20 |
| لی‌لی |
157 |
12 |
| قایم‌باشک |
110 |
9 |
| هفت‌سنگ |
106 |
8 |
| الک و دلک |
83 |
7 |
| گرگم به هوا |
81 |
6 |
| تیله بازی |
51 |
4 |
| کش‌بازی |
40 |
3 |
| سایر بازی‌ها(دوچرخه سواری، گل بازی، بازی با آتاری و رایانه) |
39 |
3 |
| زو |
29 |
2 |
| گانیه |
27 |
2 |
| یه قل دو قل |
25 |
2 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 4- پراکندگی پاسخگویان بر اساس بازی‌های دوران کودکی
پاسخگویان در دوران کودکی بیشتر، کجا بازی می‌کردند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، 52 درصد از پاسخگویان در دوران کودکی در کوچه بازی می‌کردند.
نتایج حاصله از روش‌های آماری (chi- square) حاکی از آن است که جنسیت بر محل بازی دوران کودکی پاسخگویان تاثیر دارد، بطوری‌که مردان بیشتر در کوچه‌ها و میدان‌های محل زندگی‌شان و زنان بیشتر در حیاط منزل خود یا همسایگان‌شان بازی می‌کردند.
جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس محل بازی در دوران کودکی
| محل بازی پاسخگویان در دوران کودکی |
تعداد |
درصد |
| کوچه |
610 |
52 |
| حیاط خانه |
425 |
36 |
| میدان محله |
112 |
10 |
| پارک |
30 |
2 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 5- پراکندگی پاسخگویان بر اساس محل بازی در دوران کودکی
همبازیهای دوران کودکی پاسخگویان چه کسانی بودند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره6، 49 درصد از پاسخگویان با بچه‌های همسایه بازی می‌کردند.
نتایج حاصله از روش‌های آماری (chi- square) حاکی از آن است که جنسیت بر گزینش همبازیهای دوران کودکی پاسخگویان تاثیر دارد، بطوری‌که مردان بیشتر با بچه محل‌ها و زنان بیشتر با یک یا دو نفر از کودکان همسایه بازی می‌کردند.
جدول شماره 6 – توزیع پاسخگویان بر اساس همبازیهای دوران کودکی
| همبازیهای دوران کودکی پاسخگویان |
تعداد |
درصد |
| بچه‌های همسایه |
527 |
49 |
| بچه‌های محل |
219 |
19 |
| خواهر یا برادر |
200 |
17 |
| بچه‌های فامیل |
135 |
11 |
| همبازی نداشتم |
51 |
4 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 6- پراکندگی پاسخگویان بر اساس همبازیهای دوران کودکی
امروزه کودکان، بازی‌های زمان کودکی پاسخگویان را انجام می‌دهند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان پاسخگویان 62 درصد معتقدند که بازی‌های زمان کودکی ایشان توسط کودکان این دوره انجام نمی‌شود.
جدول شماره 7 – توزیع پاسخگویان بر اساس انجام بازی‌های دوران کودکی ایشان توسط بچه‌های این دوره
| بازی‌های دوران کودکی پاسخگویان توسط بچه‌های این دوره انجام می‌شود |
تعداد |
درصد |
| بله |
733 |
62 |
| خیر |
444 |
38 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 7– پراکندگی پاسخگویان بر اساس انجام بازی‌های دوران کودکی ایشان توسط بچه‌های این دوره
از نظر پاسخگویان امروزه کودکان بیشتر به چه بازی‌هایی علاقه دارند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، 68 درصد از پاسخگویان معتقدند که بچه‌های این دوره بیشتر به بازی‌های رایانه‌ای علاقه‌دارند.
جدول شماره 8 – توزیع پاسخگویان بر اساس بازی مورد علاقه بچه‌های امروز
| بازی مورد علاقه بچه‌های این دوره، از نظر پاسخگویان |
تعداد |
درصد |
| بازی‌های رایانه‌ای |
794 |
68 |
| Play station |
132 |
11 |
| بازی با اسباب بازی |
128 |
11 |
| اسکیت بازی |
55 |
5 |
| فوتبال |
51 |
4 |
| دوچرخه سواری |
17 |
1 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 8– پراکندگی پاسخگویان بر اساس بازی مورد علاقه بچه‌های امروز
از نظر پاسخگویان امروزه کودکان بیشتر در کجا بازی می‌کنند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9، 56 درصد از پاسخگویان معتقدند امروزه کودکان بیشتر در اتاق خودشان بازی می‌کنند.
جدول شماره 9 – توزیع پاسخگویان بر اساس محل بازی‌های بچه‌های این دوره
| از نظر پاسخگویان امروزه کودکان بیشتر در کجا بازی می‌کنند |
تعداد |
درصد |
| اتاق خودشان |
775 |
56 |
| کوچه |
133 |
11 |
| پارک |
129 |
11 |
| حیاط خانه |
98 |
8 |
| کافی نت |
42 |
4 |
| جمع |
1177 |
100 |
نمودار شماره 9– پراکندگی پاسخگویان بر اساس محل بازی‌های بچه‌های این دوره
از نظر پاسخگویان همبازیهای کودکان این دوره بیشتر چه کسانی هستند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، 42 درصد از پاسخگویان معتقدند امروزه کودکان اصلا همبازی ندارند.
جدول شماره 10 – توزیع پاسخگویان بر اساس همبازیهای بچه‌های این دوره
| از نظر پاسخگویان همبازیهای کودکان این دوره |
تعداد |
درصد |
| اصلا همبازی ندارند |
495 |
42 |
| خواهر یا برادر |
237 |
20 |
| بچه‌های همسایه |
173 |
15 |
| رایانه |
110 |
9 |
| بچه‌های محل |
48 |
4 |
| بچه‌های فامیل |
39 |
3 |
| پدر یا مادر |
38 |
3 |
| هم‌کلاسی |
37 |
3 |
| جمع |
1177 |
100 |
بر اساس همبازیهای بچه‌های این دوره
منابع:
(1) برنامه ریزی بازی برای اسکاتلند(مارس1996 دانفرم لاین دی سی)[1]
(2) اوقات فراغت و نیازهای مردم، جورج تورکیلدسن، ترجمه: دکتر عباس اردکانیان- عباس حسنی، فصل دوم: بازی، کودکان و اجتماع، صفحه56