همشهری- سیدمحمد فخار: شمارش معکوس برای آغاز پاییز ۱۴۰۰ شروع شده و ۹ روز دیگر وارد نیمه دوم سال خواهیم شد. شواهد و قرائن نشان می‌دهد که این پاییز، نسبت به دوره‌های مشابه سال‌های اخیر خود، کم بارش‌تر و گرم‌تر خواهد بود و این یعنی وارونگی دما امسال نیز در مقایسه با سال‌های گذشته زودرس خواهد بود.
این روزها آلودگی هوا در کلانشهرهای اصفهان، اراک، قم، تبریز،کرج و اهواز پدیده غالبی بود و در شرق کشور نیز خیزش گردوغبار افزایش یافته است. در عین حال به‌زودی باید در انتظار موج جدیدی از آلودگی بر اثر وارونگی زودرس بود. وارونگی دما که با عنوان اینورژن نیز شناخته می‌شود، به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن برخلاف حالت طبیعی با افزایش ارتفاع، دما نیز افزایش می‌یابد. وارونگی دما در شهرهای بزرگی که تولید آلودگی در آنها زیاد است، موجب به دام افتادن آلاینده‌های جوی در ارتفاعات نزدیک زمین می‌شود تا نفس ۴۵ میلیون شهروند کلانشهرهای کشور به شماره بیفتد.
سال ۱۴۰۰ آلوده‌تر از سال ۹۹
در پی پیش‌بینی‌هایی که درباره پاییز گرم و کم بارش برای بیشتر نقاط کشور شده، هشدار درباره کیفیت هوای پاییز نیز باید شکل بگیرد. تجربه سال‌های اخیر نشان داده، اگرچه بارندگی به‌ویژه در آلودگی هوای شهرهای بزرگ اثر اندکی دارد، اما به واسطه ناپایداری‌هایی که با خود ایجاد می‌کند، از شدت و غلظت آلاینده‌ها می‌کاهد. در واقع سامانه‌های ناپایدار به همراه خود باد و باران می‌آورند که دوسویه بهبود هوا ، به‌ویژه در نیمه دوم سال هستند. در چنین شرایطی، امسال سخن از کاهش بارش‌ها به میان آمده و این یعنی باید منتظر هجوم آلاینده‌ها به شهرهای بزرگ کشور باشیم.
بررسی وضعیت هوای تهران
اگر به کوه‌های شمال تهران سری زده باشید، در روزهای آلوده لایه‌ای از دود را روی شهر خواهید دید. این پدیده که با عنوان لایه اختلاط شناخته می‌شود، روزها در ارتفاع هزار متری و شب‌ها در ارتفاع ۱۲۰ متری سطح زمین تشکیل می‌شود و با غلظت آلاینده‌ها ارتباط مستقیمی دارد.
حسین شهیدزاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این‌باره به همشهری می‌گوید: پاییز گرم و کم بارش، تأثیر منفی بر کیفیت هوای پایتخت خواهد داشت. در این شرایط جوی و با توجه به افزایش نسبی سرعت بادهایی که معمولا در این فصل می‌وزد، باید انتظار خیزش گرد و خاک و افزایش غلظت ذرات معلق بیشتری را در تهران داشته باشیم؛ چرا که گرما در کنار نبود بارش می‌تواند باعث افزایش آلاینده ذرات معلق کمتر از۱۰ میکرون یا همان گردوغبار شود.
از طرفی مسائل مربوط به کیفیت هوای تهران، حلقه‌های به هم پیوسته است. اگر دمای هوا در پاییز به‌قدری بالا باشد که نیاز به استفاده از دستگاه‌های خنک‌کننده مثل کولر احساس شود، انرژی بیشتری در خانه‌ها مصرف می‌شود و چون این انرژی معمولا از منابع فسیلی در نیروگاه‌ها تامین شده و آلاینده‌های زیادی همچنان در نیروگاه‌ها تولید می‌شود که می‌تواند وارد شهر شود و غلظت آلاینده‌های پایتخت را بالاتر ببرد. بدین‌ترتیب افزایش دمای هوا در پاییز، تأثیر منفی بر کیفیت هوای پایتخت نسبت به سال‌های قبل می‌گذارد. مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، با اشاره به رابطه دمای هوا با لایه اختلاط و میزان غلظت آلاینده‌ها در هوای پایتخت گفت: وقتی هوا گرم‌تر باشد، ارتفاع لایه اختلاط؛ یعنی ارتفاعی که آلودگی در آن حبس می‌شود و غلظت آن کمتر می‌شود، بیشتر است. با این حساب در پاییز سال جاری کیفیت هوای تهران بهتر از سال‌های گذشته نخواهد بود.
بارش‌هایی که دیرهنگام به اصفهان می‌رسند
بارندگی پاییز امسال دیرهنگام و کمتر از نرمال خواهد بود؛ اما بهبود بارش‌ها از نیمه زمستان رخ می‌دهد. اداره کل هواشناسی استان اصفهان اعلام کرده که ۸۵ درصد مساحت استان اصفهان درگیر خشکسالی متوسط تا بسیار شدید شده و این روند در سال آبی پیش رو نیز ادامه می‌یابد. آنگونه که پیش‌بینی‌های هواشناسی نشان می‌دهد، بارندگی‌ها در استان اصفهان در ۳ ماهه فصل پاییز، کمتر از نرمال و به‌طور عمده از آذرماه آغاز خواهد شد و تا دی ماه بارش قابل توجهی وجود نخواهد داشت. هواشناسی استان اصفهان اعلام کرده؛ در سال آبی جاری (مهر ۱۳۹۹ تا شهریور ۱۴۰۰) ۷۰ درصد بارش‌های استان، تأمین شده و بارندگی‌ها در اصفهان امسال ۳۰ درصد کاهش داشته است. همچنین بر پایه آمار مقایسه‌ای، میانگین بارش اصفهان از ابتدای سال آبی تا ۲۰ شهریور ۱۰۹ میلی‌متر است؛ درحالی‌که در مدت مشابه سال گذشته، ۱۶۵ میلی‌متر و نسبت به بلندمدت ۱۵۶ میلی‌متر بوده است. مدیرکل اصفهان همچنین درباره وضعیت آلودگی هوا در ماه های سرد پیش رو اعلام کرده که الگوهای هواشناسی در ماندگاری ، کاهش و افزایش غلظت آلاینده‌های جوی تأثیرگذار است و به سبب رکود نسبی در جو و پایداری هوا در پاییز و زمستان شاهد افزایش روزهای ناسالم شهر اصفهان خواهیم بود. بنابراین با توجه به شرایط پایداری هوا و کاهش سامانه‌های جوی در پاییز امسال، شرایط برای افزایش غلظت آلاینده‌های جوی مهیاست و انتظار می‌رود تمهیدات لازم برای کاهش انتشار آلاینده‌ها در کلانشهر اصفهان و مناطق صنعتی اتخاذ شود.
افزایش توفان‌ها در نیمه‌جنوبی
خشکسالی و تغییر اقلیم که به خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و تکثیر و تشدید کانون‌های ریزگردی منجر شده، امسال می‌تواند موجب افزایش توفان‌های مملو از گردوغبار شود. وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در این‌باره می‌گوید: با توجه به بروز خشکسالی اخیر، آسیب پذیری در مناطق خشک و نیمه خشک تشدید شده و می‌تواند در نیمه جنوبی کشور مناطقی نظیر دشت سیستان و خوزستان، موجب بروز زودهنگام توفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار در سال‌جاری و افزایش شدت و فراوانی آن توفان‌ها شود. به‌گفته جعفریان، پوشش گیاهی دشت‌های سیلابی، نقش کلیدی در تثبیت خاک و جلوگیری از خیزش گردوغبار دارد. هم‌اکنون بیش از ۳۰ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تأثیر خیزش باد و گردوغبار قرار داشته و قریب به ۱۳.۹ میلیون هکتار از این وسعت، به لحاظ قرارداشتن در محدوده منابع زیست انسانی نظیر شهرها و روستاها، اراضی کشاورزی، شهرک‌های صنعتی و تاسیسات زیربنایی نظیر راه‌ها و خطوط راه‌آهن، خسارت‌های قابل توجهی را به این منابع وارد می‌سازند.
تمدید آنومالی
از ابتدای سال‌جاری تاکنون، دمای کشور حدود ۱.۱ درجه بیش از حد نرمال بوده؛ این در حالی است که درماه تیر و مرداد که گرم ترین ماه جوی زمین نیز لقب گرفته، دمای کره زمین ۰.۹ درجه از میانگین قرن اخیر بالاتر بود؛ بنابراین افزایش دمای کشور نیز متاثر از افزایش دمای متوسط زمین بوده است. البته کشور ما شرایط جغرافیایی یکنواختی ندارد. در فصول ابتدایی سال به‌خصوص در نیمه غربی کشور، آنومالی (بی‌هنجاری) دمایی بیشتری رخ داد؛ یعنی آنومالی دمایی مثبت استان‌های زاگرسی به نسبت نیمه شرقی بالاتر بوده است، اما برایند کلی مدل‌های پیش‌بینی شده نشان می‌دهد که بارش‌های پاییزه امسال به‌طور نسبی کمتر از نرمال خواهد بود و ایران و خاورمیانه باید منتظر پاییز کم بارشی باشند. همچنین آنومالی دمایی یا بالاتر از میانگین بودن دما در پاییز نیز در محدوده یک درجه سانتی‌گراد پیش‌بینی شده است.