همشهری آنلاین _ رابعه تیموری: در نوسازی بافت فرسوده، حدود عقب‌نشینی املاک بر اساس قوانین شهرسازی انجام می‌شود و سلیقه شخصی مالک و سازنده بنا در تعیین آن نقشی ندارد، اما این قوانین در گذر زمان آنقدر سریع و شتاب‌زده تغییر کرده که در بسیاری از معابر منطقه پلاک‌های نوساز یک راسته در خطی ممتد قرار نمی‌گیرند و کوچه‌هایی نامنظم و آشفته را به وجود آورده‌اند. آثار نامطلوب تغییرات پیاپی قوانین شهری به آشفتگی سیمای شهری محله‌ها محدود نمی‌شود و مشکلات بسیاری به همراه داشته است. در گزارش زیر به تحولات سریع قوانین تعریض معابر و پیامدهای آن پرداخته شده است.
محله جلیلی منطقه ۱۷ کوچه و خیابان‌های تودرتو و باریک زیادی دارد. خیابان شهید آقایاری معبر اصلی این محله است که در هریک از کوچه‌های مشرف به آن، ردیفی از مجتمع‌های آپارتمانی نوساز قد کشیده‌اند، اما نوسازی پلاک‌ها در سیمای شهری محله نظم و هماهنگی به وجود نیاورده است. کوچه شهید طحانپور یکی از معابر منتهی به خیابان شهید آقایاری است که اغلب پلاک‌های آن نوسازی شده‌اند. در ابتدای این کوچه مجتمعی چند طبقه قرار گرفته که طرح و معماری آن نشان می‌دهد از عمر آن زمان زیادی نمی‌گذرد. در فاصله این مجتمع و آپارتمان‌های نوسازی که در همسایگی آن قرار گرفته، بنایی کوتاه و فرسوده حایل شده است، اما اگر این ملک فرسوده را هم از میان برداریم، خط امتداد ۲ مجتمع به هم دست نمی‌دهند و مجتمع نوسازتر چند قدمی از همسایه‌اش عقب می‌ماند.
- قوانینی با تغییرات مداوم
پس از این مجتمع‌های پهلو به پهلوی فاصله‌دار، در دو راسته کوچه مجتمع‌های نوساز دیگری علم شده‌اند که بر اثر تفاوت‌شان در سطح عقب‌نشینی از کوچه، مانند پلکانی پهن و عریض دندانه دندانه شده‌اند.
«محمد علیمرادی» یکی ازسازنده‌های املاک این کوچه است. او می‌گوید: «خانه‌های این کوچه در ۵ـ ۶ سال اخیر و به فاصله یکی ۲ سال از همدیگر ساخته شده‌اند، اما هر بار که برای گرفتن جواز تخریب و نوسازی ملک به شهرداری مراجعه کردیم، برای تعریض گذر اندازه متفاوتی تعیین شد. بسیاری از مالکان با این تغییرات قوانین زیان دیدند و ملک‌شان از پلاک‌های هم‌اندازه‌ای که قبلاً نوسازی شده بودند، کوچک‌تر ساخته شد.»
- معابر بی‌نظم و آشفته
کوچه شهید محمدی در محله امامزاده حسن(ع) قرار گرفته است. این کوچه از کوچه‌های آشتی‌کنان منطقه بوده که پس از نوسازی پلاک‌های فرسوده تعریض شده است. خط امتداد خانه‌های نوساز کوچه که در قاب دیوارهای آن جا خوش کرده‌اند شبیه زیگزاگ‌هایی زاویه‌دار است و مجتمع‌های بازسازی‌شده در فرورفتگی این زوایا جا گرفته‌اند.
حکایت دندانه دندانه شدن پلاک‌های نوساز و شکستگی خط تعریض معابر به این کوچه‌ها و محله‌های جلیلی و امامزاده حسن(ع) ختم نمی‌شود و در هریک از کوچه و خیابان‌های منطقه، نمونه‌های بی‌شماری از این گسست و از هم گسیختگی به چشم می‌خورد. در این کوچه‌ها پلاک‌های فرسوده به تنهایی مانع همنوایی کوچه و خیابان محسوب نمی‌شوند و هر ملکی که نوسازی می‌شود بر ناهمگونی و بی‌نظمی این معابر آشفته و مغشوش می‌افزاید.
- کوچه‌ها ناامن شده‌اند
بسیاری از ساکنان بافت فرسوده منطقه که از ناامنی محله‌های‌شان رنج می‌بردند تصور می‌کردند پس از نوسازی خانه‌های‌شان پاتوق‌ها و محل‌های اجتماع معتادان و افراد ناباب مسدود می‌شود، اما در معابر نوسازی که عقب‌نشینی پلاک‌ها متفاوت بوده، این اتفاق نیفتاده است.
«مهری کاظمی» از اهالی محله یافت‌آباد است. او می‌گوید: «ما ۴ سال پیش پلاک‌مان را با ۲ پلاک دیگر تجمیع و نوسازی کردیم و ۲ ملک مجاور ساختمان ما، سال گذشته خانه‌های‌شان را بازسازی کردند، اما ۲ ساختمان در یک ردیف قرار نگرفته‌اند و میان آنها کنجی به وجود آمده که دید کافی ندارد. شب‌ها معتادان و افراد بی‌خانمان در این کنج می‌خوابند و حضور شبانه آنها کوچه را ناامن کرده است.»
- نقاط کور و ناایمن به وجود آمده‌اند
«سیدحسین حسینی» از معتمدان و اهالی قدیمی محله جلیلی است. او می‌گوید: «در خیابان شهید آقایاری بعضی از املاک نوساز یک متر، تعدادی از آنها ۲متر و بعضی از املاک بیشتر از ۳متر از خط گذر عقب‌نشینی کرده‌اند. این مسئله موجب
دندانه دندانه‌شدن پلاک‌ها و به وجود آمدن نقاط کور شده است.»
حسینی به خارج از دید بودن این نقاط اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این مکان‌ها شرایط مناسبی برای زورگیری و خفت‌گیری وجود دارد و اراذل و اوباش با سوءاستفاده از موقعیت محل برای بانوان مزاحمت ایجاد می‌کنند یا مرتکب کیف‌قاپی و زورگیری می‌شوند.» او ایجاد مانع در مسیر رفت‌وآمد وسایل نقلیه را از پیامدهای وجود این مکان‌ها ذکر می‌کند و می‌گوید: «رانندگان وسایل نقلیه در این نقاط دید کافی ندارند و با آنها برخورد و تصادف می‌کنند.»
- سیمای محله آسیب دیده است
دستفروشان زیادی در بازار محلی جلیلی بساط پهن می‌کنند. به گفته حسینی، دستفروشان از کنج‌ها و نقاط پرتی که از ناهماهنگی در خط تعریض کوچه به وجود آمده، برای قرار دادن چرخ‌دستی خود استفاده می‌کنند و به بی‌نظمی کوچه‌ها دامن می‌زنند. او می‌گوید: «بعضی از نوجوانان با دیوارنویسی در این فضاها سبب زشتی منظر شهری می‌شوند. در طول زمان این نقاط به زباله‌دانی و محل تجمع جانوران موذی تبدیل می‌شوند.»
- اصلاح طرح تعریض معابر در گذر زمان
«علیرضا کشوری» معتقد است طرح تعریض معابر با آزمون و خطاهایی که در گذر زمان تجربه کرده، به مرحله قابل قبولی رسیده است. این کارشناس معماری و شهرسازی می‌گوید: «حدود عقب‌نشینی املاک فرسوده از سطح معابر بر اساس طرح تفصیلی تعیین می‌شود. قوانین این طرح سال ۱۳۹۱ مصوب و برای اجرا به شهرداری مناطق ابلاغ شد. پس از آن، قوانین طرح تفصیلی در چند مرحله مورد بازنگری قرار گرفت و تغییر کرد. تغییرات قوانین عقب‌نشینی از سطح معابر، دندانه دندانه شدن املاک را به دنبال داشته است.»
کشوری درباره دلیل تغییرات مداوم این قوانین می‌گوید: «برای پیدا کردن نقاط ضعف و کاستی‌های قوانین و طرح‌های شهری، لازم است که طرح‌ها و مصوبات قانونی به‌صورت آزمایشی در محله‌ها اجرا شود. بسیاری از اوقات نقایص و اشکالات قوانین در مرحله عملیاتی شدن مشخص می‌شود و قانونگذار و مجریان طرح موظف به رفع آن هستند. بعد از اجرای طرح تفصیلی، کارشناسان شهرسازی از بسیاری از محله‌ها بازدید کردند و اگر پلاکی بیشتر یا کمتر از اندازه مورد نیاز عقب‌نشینی کرده بود، در صدور پروانه ساخت سایر املاک گذر اصلاحاتی انجام شد.»
- شتاب‌زدگی شهروندان، عامل بی‌نظمی کوچه‌ها
کشوری معتقد است درطرح تفصیلی، ضوابط بافت مسکونی و گذرها به‌صورت جزئی و متناسب با شرایط هر منطقه وضع شده است، اما گاهی به دلیل شتاب‌زدگی و همکاری نکردن شهروندان با مدیریت شهری، این ضوابط به‌صورت کامل اجرا نمی‌شود. کشوری می‌گوید: «این امر در مواقعی اتفاق می‌افتد که بر اساس بازرسی و بررسی کارشناسان معماری، معبر نیازمند اصلاح شناخته می‌شود، اما در فاصله زمانی بررسی‌های کارشناسی و اجرای طرح بعضی از شهروندان برای نوسازی پلاک‌شان مصمم می‌شوند و برای دریافت صدور پروانه ساخت به شهرداری مراجعه می‌کنند. این دسته از شهروندان نمی‌پذیرند که تا اجرای طرح اصلاح معبر نوسازی ملک‌شان را به تأخیر بیندازند و شتاب‌زدگی آنها باعث بی‌نظمی در سیمای کوچه‌ها می‌شود. این امر از کم‌اطلاعی این دسته از شهروندان ناشی می‌شود و اگر آنها نسبت به آثار نامطلوب بی‌نظمی معابر آگاهی پیدا کنند، با مدیریت شهری همکاری بیشتری خواهند داشت.»
۱۳۱۲ هجری شمسی، قانون ایجاد و توسعه معابر شهری تصویب شد.
۱۳۲۰ هجری شمسی، قانون توسعه معابر شهری اصلاح شد. این قانون در طول زمان تغییرات زیادی را تجربه کرد و اکنون در قالب مصوبات طرح تفضیلی اجرا می‌شود.