در این زمینه، سازمان نوسازی شهر تهران هم با تکیه بر تجارب جهانی و بهره‌گیری از دانش متخصصان حوزه شهرسازی، تهیه و تولید کتاب در حوزه تخصصی نوسازی شهری را در دستور کار خود قرار داده و تا به حال آثار متعددی در این زمینه منتشر کرده است. برای آشنایی بیشتر با این موضوع، پای صحبت‌های کاوه حاجی علی‌اکبری، مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران نشستیم تا از اهداف و کتاب‌های منتشره این سازمان شهری بگوید.
- انتشار کتاب با چه اهداف و رویکردی در سازمان نوسازی شهر تهران شروع شده و پیشینه این موضوع به چه دوره زمانی برمی‌گردد؟
در دهه هشتاد، پس از وقوع زلزله بم و در اولویت قرار گرفتن نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد در شهر تهران، در راستای تولید دانش و پشتیبانی دانشی‌ـ تجربی از متخصصان و حرفه‌مندان و به دلیل ضرورت بهره‌گیری از تجارب و آموزه‌های جهانی در حوزه بازآفرینی شهری، تدوین و ترجمه کتاب‌های تخصصی و موضوعی در دستور کار سازمان نوسازی شهر تهران قرار گرفت؛ به همین منظور، در ابتدا مجموعه دفترهای نوسازی بافت‌های فرسوده تدوین و گردآوری شد؛ با سر فصل‌های؛ نوسازی بافت فرسوده حرکتی نو در شهر تهران، نگاهی نو به راهبردها و سیاست‌های نوسازی بافت‌های فرسوده شهر تهران، رویکردی نوین به مدیریت نوسازی بافت‌های فرسوده شهر تهران؛ فرایند نوسازی بافت‌های فرسوده شهر تهران، مجموعه یادداشت‌های نوسازی بافت‌های فرسوده، نوسازی بافت فرسوده با مشارکت ساکنان؛ محله خوب‌بخت، طرح خانه به جای خانه، تجمیع پلاک‌های ریزدانه، تسهیل‌گری، طرح‌های ویژه نوسازی و اصول نوسازی شهری. البته در ادامه برای اطلاع از دانش جهانی، ترجمه کتاب‌های تخصصی هم آغاز شد.
- تا به حال چند عنوان کتاب با موضوع نوسازی شهر تهران منتشر شده و مهم‌ترین آنها کدام آثار هستند؟
تاکنون 60 عنوان کتاب تخصصی و موضوعی از سوی این سازمان تهیه و منتشر شده که در حوزه ادبیات جهانی می‌توان به کتاب‌هایی چون«بازآفرینی شهری؛ یک کتاب راهنما»، «کدام نوزایی شهری»، «توسعه مهارت‌های تسهیل‌گری»، «مدیریت نوسازی شهری؛ چشم‌انداز آینده»، «مرزبندی نوین شهری، طرد اجتماعی و پهنه‌های مسأله‌دار»، «نوسازی شهر لندن»، «چالش زاغه‌ها؛ گزارش سکونتگاه‌های بشر سال 2003ـ برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد»، «تکنیک‌های پشتیبانی از تصمیم‌گیری‌های مشارکتی در عرصه شهر»، «محوطه میراث جهانی زولورین» اشاره کرد. همچنین در بخش موضوعی، کتاب‌های «سرگذشت یک خیابان؛ سیر شکل‌گیری خیابان سی تیر»، «گودهای شهر تهران»، «مستندنگاری فرایند نوسازی بافت‌های فرسوده شهر تهران»، «مستندنگاری مسابقه طراحی شهری فضای فوقانی تونل راه‌آهن تهران‌ـ تبریز»، «مستندنگاری مسابقه بین‌المللی ایده‌هایی برای انطباق کاربری و بازآفرینی کارخانه سیمان ری»، مجموعه 8 جلدی کتاب‌های نوسازی و توسعه محلی، مجموعه 6 جلدی فرهنگ نوسازی و مجموعه کتاب‌های محله قابل توجه است.
- مخاطبان اصلی این کتاب‌ها چه قشری از اجتماع در جامعه شهری هستند؟
سازمان نوسازی تلاش کرده است تمامی گروه‌هایی را که به نوعی با نوسازی بافت‌های فرسوده در ارتباط هستند، پشتیبانی دانشی کند و به نشر دانش تخصصی در بین متخصصان، حرفه‌مندان و جامعه دانشگاهی بپردازد و در حوزه امور ترویجی هم افراد ساکن در محله‌های فرسوده را به‌عنوان مخاطب مدنظر قرار دهد.
- با توجه به محله‌محور بودن طرح اخیر سازمان نوسازی در بخش انتشار کتاب، آیا برای همه محله‌های تهران کتاب مجزایی در نظر گرفته شده یا ممکن است در طرح سازمان برخی محله‌های کوچک در دل محله‌های بزرگ ادغام شود و یک کتاب مثلاً برای چند محله منتشر شود؟
از سال 1397 و به دنبال اتخاذ رویکرد توسعه محله‌ای در نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهر تهران، این سازمان به‌منظور ثبت تاریخ شفاهی محله، ارتقای حس تعلق و هویت ساکنان محله، ارزش‌بخشی به عناصر ارزشمند محله وشناسایی و معرفی ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و هویتی محله‌ها به ساکنان، تدوین کتاب‌های محله را در دستور کار قرار داد. این کتاب‌ها توسط دفاتر توسعه محله، مبتنی بر شیوه روایتگری و با زبانی ساده به معرفی محله از زمان شکل‌گیری محله تا امروز می‌پردازند. در حال حاضر، 16 عنوان از این کتاب‌ها که شامل محله‌های بریانک، جوادیه، قیام، جوانمرد قصاب، خلیج‌فارس، مهرآباد، طیب، امامزاده عبدالله، کن، فرحزاد، دولاب، امیریه، ایران، دروازه شمیران، شیخ هادی و نازی‌آباد است منتشر شده و البته چند عنوان در حال انتشار است و 4 عنوان کتاب دیگرهم برای محله‌های اتابک، یافت‌آباد، نظام‌آباد و امامزاده حسن(ع) در مرحله تدوین است. تصمیم بر این است که برای همه محله‌های شهر تهران که بافت فرسوده دارند و تاکنون از سوی نهادها و مراکز دیگر کتابی برای آنها نوشته نشده، کتاب محله تدوین شود. در برخی محله‌ها، با توجه به پیشینه، ناگریز باید یک کتاب تحت عنوان واحد تدوین شود؛ اما در محتوا، به تفکیک به محله‌هاپرداخته می‌شود. مانند کتاب محله «مهرآباد» که 3 محله را طبق تقسیم‌بندی شهری کنونی در بر می‌گیرد؛ اما سه محله مهرآبادجنوبی، شمشیری و سرآسیاب مهرآباد در گذشته تحت عنوان واحد محله مهرآباد نزد مردم محلی شناخته شده بودند. یا کتاب محله«خلیج‌فارس» که با توجه به پیشینه یکسان و همپوشان محله‌های خلیج‌فارس شمالی، جنوبی و نوروزآباد، هر سه محله گفته‌شده را تحت پوشش قرار می‌دهد.
- رویکرد مشارکتی که اهالی محله‌ها هم به نوعی در تهیه و انتشار کتاب‌های محله سهیم باشند، تا چه اندازه در دستور کار شما بوده و ساکنان محله‌ها در این بخش چه‌قدر نقش داشته‌اند؟
از جمله اهداف مهم در تهیه کتاب‌های محله، ارتقای حس تعلق و هویت ساکنان نسبت به محله است و بنیان انجام کار، ضمن بهره‌گیری از منابع معتبر تاریخی و علمی، مصاحبه و بهره‌برداری از اطلاعات و حافظه شفاهی اجتماعات محلی است. در بسیاری از محله‌هایی که کتاب‌های آنها منتشر شده است، مردم با در اختیار قراردادن آلبوم‌های شخصی یا بیان خاطرات و روایت‌های خود از محله، نقش بسزایی در تهیه و تدوین کتاب‌ها داشته‌اند.
- ثبت تاریخ شفاهی معاصر محله‌های فرسوده و ناکارآمد شهر تهران، یکی از اهداف طرح کتاب محله‌ها عنوان شده است، در این‌باره بیشتر توضیح دهید.
یکی از پیامدهای مهم و قابل توجه در نوسازی بافت‌های فرسوده، جابه‌جایی جمعیت است که اشاره به مهاجرت ساکنان قدیمی و ورود ساکنان جدید به محله دارد. این جابه‌جایی گاهی منجر به از بین رفتن تاریخ یک محله می‌شود؛ تاریخی که هیچ جایی نه نگاشته و نه ثبت شده و تنها در حافظه مردم محلی درج شده است. این کتاب‌هادرصدد است این حافظه شفاهی را ثبت و به نسل‌های بعدی منتقل کند.
- کتاب‌های محله از چه طریقی توزیع می‌شود؟
علاوه بر ارسال کتاب‌ها به مراکز و نهادهای مرتبط چون شرکت توسعه فضاهای فرهنگی، معاونت اجتماعی شهرداری تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، مناطق شهرداری تهران و...، با توجه به شناخت دفاتر توسعه محله از محله‌ها، کتاب‌ها پس از انتشار در سطح محله، مراکز و نهادهای فرهنگی‌ـ اجتماعی محله و ساکنان و کسبه توزیع می‌شود.
- بازخورد انتشار کتاب‌ها تا به حال چگونه بوده است؟
با توجه به این که این نوع کتاب‌ها که به زبان ساده، اوضاع و احوال یک محله و ساکنان آن را از گذشته تا به حال بیان می‌کند و از تصاویر و مصاحبه مردم محلی بهره می‌برد و تا به حال هم در ایران تهیه و چاپ نشده ، خوشبختانه مورد استقبال مردم محله‌ها و دست‌اندرکاران حوزه شهری شهرهای دیگر قرار گرفته است. امیدواریم با انتقال تجربه بتوانیم این دستاورد ارزشمند را به شهرهای دیگر کشور هم اشاعه دهیم.