همشهری آنلاین _ ابوذر چهل امیرانی: این اتفاق بارها در خیابان‌های ۱۷ شهریور و مولوی، بازار تهران و چهارراه سیروس رخ داده و آخرین فرونشست زمین در این منطقه هم هفته گذشته در خیابان ۱۵ خرداد شرقی به وقوع پیوست. دلایل وقوع چندباره این پدیده در پهنه مرکزی پایتخت را بررسی کرده‌ایم.
به گفته کارشناسان سازمان آتش‌نشانی، منطقه ۱۲ بیش از هر نقطه از شهر با خطر فرونشست زمین مواجه است، چراکه از سال‌ها پیش تحت تأثیر خشکسالی با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و بحرانی به نام گسترش مُغارها مواجه شده است. مُغارها همان فضاهای بزرگ زیرزمینی هستند که در آنها سیستم‌های برقی، آبی، فاضلاب و... وجود دارد. به هرحال این بخش از پایتخت، جزء نخستین سکونتگاه تهرانیان بوده و نخستین لوله‌گذاری‌ها و فعالیت‌های زیرزمینی برای توسعه شهر در اینجا انجام شده است. به همین دلیل، خاک این منطقه به خاطر فعالیت‌های انسانی سست شده و از سوی دیگر تأسیسات شهری آن فرسودگی زیادی دارد.
«سید سعید صانعی موسوی»، رئیس ستاد بحران شهرداری منطقه ۱۲، در این‌باره می‌گوید: «این منطقه بافت قدیمی دارد و بسیاری از نقاط آن با خاک دستی پر شده است. به‌عنوان مثال، از آنجا که این منطقه دارای مکان‌های تاریخی متعددی بوده، فعالیت‌های زیادی در آن انجام شده و پس از حفاری، زمین را با خاک دستی پر کرده‌اند.» پر کردن حفاری‌ها با خاک دستی، معضلی است که در این منطقه سابقه تاریخی دارد. نمونه‌اش پرکردن چاله‌ها و گودال‌های چهارراه سیروس. در قدیم چند گود معروف، مثل گود حسن معصومی و عرب‌ها، در این منطقه وجود داشت. مسئولان وقت اعلام کردند هرکسی که این گودها را پر کند، صاحب زمین می‌شود.
مردم نیز با حمل نخاله، خاک رس و مصالح غیراستاندارد از نقاط دیگر شهر، این گودها را پر کردند. چهارراه سیروس هم همین وضعیت را داشت و ظرف ۳۰روز با استفاده از مصالح نامناسب پر و کم‌کم به چهارراه سیروس معروف شد. با گذشت زمان و ایجاد تنش‌های خاکی، به دلیل اجرای طرح‌های مختلف عمرانی و... خلأهایی در این مصالح پیدا شد که اکنون به‌صورت فرونشست زمین در این منطقه رخ نشان داده است.
مداخله انسان در فضاهای زیرین برای ایجاد خطوط مترو و زیرساخت‌های شهری مانند لوله‌های آب، گاز، برق و دیگر تأسیسات شهری، از دیگر عواملی است که سبب جابه‌جایی درلایه‌های خاک شده و متأسفانه، بیشتر اوقات برای پر کردن چاله‌های ایجادشده از روش درستی استفاده نشده و خاک به‌صورت دستی در این مکان‌ها ریخته شده است، در صورتی که متولیان امر باید از مخلوط خاک و نخاله با سیمان، ماسه و آهک استفاده می‌کردند و این کار را به‌صورت اصولی و فنی انجام می‌دادند. روش اصولی هم این‌گونه است که باید از روش کوبیدن‌لایه به‌لایه خاک و تزریق ترکیب خاک و سیمان و آهک استفاده می‌شد.
- دلایل جورواجور
البته نمی‌توان همه تقصیرها را به گردن افرادی انداخت که با این روش اقدام به پر کردن گودال‌ها با خاک دستی کرده‌اند، چراکه عوامل دیگری هم دخیل بوده‌اند. «میکاییل سعید»، یکی از اعضای شورایاری منطقه، می‌گوید: «در گذشته قنات‌هایی در این منطقه وجود داشت که پرآب بودند و آب آنها به رباط‌کریم می‌رفت. اکنون این قنات‌ها به دلایل مختلف خشک و زیر زمین عملاً پوک شده است. این سستی زمین در کنار فعالیت‌های عمرانی مترو و سستی خاک منجر به فرونشست زمین شده است.» یکی از کارشناسان شهری هم می‌گوید: «فرونشست در این منطقه نسبت به نقاط دیگر پهنه مرکزی پایتخت بیشتر است. دلیل وقوع این رخداد را می‌توان به ارتفاع پست این محدوده و جمع شدن آب‌های سطحی و زیرزمینی، حفاری مترو، قنات‌های خشک‌شده، خاک سست، شکستگی شبکه آب و فاضلاب و بارگذاری بیش از اندازه در سطح زمین نسبت داد.»
اما رئیس ستاد بحران شهرداری منطقه ۱۲ عنوان می‌کند فرونشست زمین در این منطقه دلایل مختلف دارد و علت آن در هر بخش از این محدوده متفاوت است. صانعی موسوی می‌گوید: «بیشترین علت فرونشست زمین در محدوده ناحیه ۴، وجود بافت‌های فرسوده است. تردد خودروهای سنگین از چهارراه سیروس و سست بودن خاک این محدوده هم دلیل اصلی فرونشست زمین در این بخش از منطقه به شمار می‌رود. چاه‌های جذبی هم در محدوده بازار تهران، سبب فرونشست زمین می‌شوند و یکی از دلایل اصلی فرونشست زمین در محدوده خیابان صاحب جمع، وجود کانال‌های زیرسطحی و نشتی آب لوله‌های قدیمی است. فعالیت‌های شهری برای ایجاد خطوط مترو و ساخت تونل‌های قطار در محله قیام هم سبب فرونشست زمین در این بخش از منطقه شده بود.»
- راننده بی‌دقت عامل حادثه بود
رئیس ستاد بحران شهرداری منطقه ۱۲ به علت فرونشست اخیر زمین در خیابان ۱۵ خرداد شرقی هم اشاره و عنوان می‌کند: «در این حادثه، بی‌دقتی و خطای انسانی موجب فرونشست زمین شد. راننده یک خودرو میکسر اقدام به تخلیه بتون باقی مانده در نهر این خیابان کرده بود. همین عامل سبب انسداد نهر و مانع از عبور آسان آب باران و جاری شدن آن در مسیر واقعی خود شده بود. به همین خاطر، آب به مسیرهای دیگری رانده و منجر به شسته شدن خاک شده بود. خوشبختانه نیروهای معاونت خدمات شهری به سرعت متوجه این معضل شدند و اقدام به رفع مشکل کردند، وگرنه ممکن بود کل خیابان دچار آبگرفتگی و فرونشست زمین وسیع شود.»
او ادامه می‌دهد: «به هرحال وجود چاه‌های جذبی متعدد و فعالیت‌هایی که در زیر زمین انجام شده، سستی خاک را در این منطقه به دنبال داشته و سبب شده هرازگاهی شاهد فرونشست زمین در قلب طهران باشیم.»
صانعی موسوی به فعالیت‌هایی هم که در این منطقه برای جلوگیری از فرونشست زمین انجام شده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «با مشارکت معاونت اجتماعی و فرهنگی، اقدام به ارائه آموزش‌های مختلف به شهروندان کرده‌ایم و اکنون مجوز جدید برای حفر چاه‌های جذبی داده نمی‌شود. با وجود این، لازم است اصناف مختلف هم به کمک ما بیایند و از انجام کارهایی مثل تخلیه بتون باقی‌مانده در نهرها خودداری کنند.»
- پایش مستمر فرونشست زمین در قلب تهران
شهردار منطقه ۱۲ می‌گوید: «یکی از معضلاتی که اکنون بسیاری از شهرهای ایران با آن روبه‌رو شده‌اند، پدیده فرونشست زمین است.» «امیر یزدی» با بیان اینکه این موضوع نیاز به راهکارهای فرابخشی دارد و رسیدگی به آن، همکاری دستگاه‌های مختلف را می‌طلبد، ادامه می‌دهد: «مدیریت شهری در منطقه ۱۲، همواره احتمال وقوع فرونشست در این منطقه را پایش می‌کند و تدارکات و برنامه‌های مختلفی برای کاهش بحران حاصل از آن در نظر گرفته است.» یزدی با اشاره به فرونشست زمین در خیابان پانزده خرداد شرقی می‌گوید: «در این حادثه خسارتی به نهر وارد آمد که سبب به خطر انداختن امنیت تردد وسایل نقلیه و عابران پیاده در خیابان پانزده خرداد شرقی و در محله امامزاده یحیی(ع) شد. به همین دلیل در اسرع وقت و بدون معطلی تخریب نهر و قسمتی از سواره‌رو، همچنین بتون‌ریزی و لوله‌گذاری صحیح انجام شد تا مانع از نشتی آب شود.»
- تهران؛ صدر جدول فرونشست در دنیا
هر سال بستر جغرافیایی تهران به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی ۳۶سانتیمتر فرو می‌نشیند که در هیج جای دنیا این‌گونه نیست. به همین دلیل، می‌توان تهران را رکورددار فرونشست زمین در دنیا دانست. فرونشست زمین یک مخاطره زمین‌شناختی است که می‌تواند پیامدهای مختلفی مثل تخریب ساختمان‌ها، محیط‌زیست و آسیب رسیدن به تأسیسات و زیرساخت‌های شهری را به همراه داشته باشد. این موضوع می‌تواند منشأ طبیعی و انسانی داشته باشد که منجر به افزایش خطر سیلاب، خسارت به ساختمان‌ها، فونداسیون‌ها و زیرساخت‌ها از جمله جاده‌ها، خطوط ریلی، پل‌ها و تونل‌ها و ساختارهای زیرسطحی مثل خطوط انتقال آب، گاز و... می‌شود.
در این میان، براساس گزارش گاردین، شهرهای ایران در زمره بالاترین نرخ‌های فرونشست در جهان قرار دارند که هر سال ۲۵ سانتیمتر به زیر زمین سقوط می‌کنند و تهران، با ۳۶ سانتیمتر در رده‌های اول قرار دارد. با این حال، این معضل برخلاف برخی از پدیده‌های زمین‌شناسی، قابل مدیریت و پیشگیری است. کنترل گودبرداری‌ها، تزریق پساب و استفاده از پساب در مناطق مستعد فرونشست، مدیریت آب در شهرداری‌ها برای مصارف فضای سبز، ساماندهی قنوات و مشخص کردن متولی آنها، اصلاح شیوه‌های آبیاری در مزارع جنوب شهر و کنترل و برخورد با چاه‌های غیرمجاز، از روش‌هایی است که می‌توان فرونشست زمین را تا حدود زیادی کنترل کرد و این کار به همت جمعی مردم و همه نهادها بستگی دارد.