اهمیت بنیادین کتاب‌های درسی از یک سو و تعداد چشمگیر و روزافزون دانش‌آموزان در جامعه ما که جوان بودن، یکی از ویژگی‌های آن است از سوی دیگر، انگیزه‌ای شد تا نگاهی نقادانه به کتاب فارسی «بخوانیم» سوم دبستان داشته باشیم؛ با این امید و هدف که موارد مطرح شده را کارشناسان محترم، مورد بررسی و بازبینی قرار دهند تا دیگر چنین مواردی در کتاب‌های درسی سال تحصیلی 88-87 مشاهده نشود.
نام سازمان برنامه‌ریز‌ی‌کننده محتوای کتاب، در صفحه شناسنامه آن، چنین درج شده: «دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی». در حالی که در صفحه آخر کتاب، چنین آورده شده است: «دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی.»
بلند بودن طول جمله‌ها
طول برخی جمله‌ها، بلندتر از حد معمول و استاندارد برای دانش‌آموزان کلاس سوم دبستان است.
وقتی بخاری کلاس آتش گرفت و دانش‌آموزان در شعله‌های * آتش گرفتار* شدند. این معلم شجاع «و فداکار گیلانی» خود را به خطر انداخت، همه دانش‌آموزان را نجات داد و خود در آتش سوخت. گرچه زنده ماند اما نشان سوختگی که نشانه افتخار اوست برای همیشه بر بدنش باقی ماند.
انفصال و اتصال کلمات و ضمایر
انفصال و اتصال کلمات مرکب و مشتق از قاعده مشخصی پیروی نمی‌کند و دانش‌آموزان دچار سرگردانی می‌شوند. برای نمونه، کلمات خوشحال، کتابدار، همنوع و فیلمنامه در کتاب فارسی «بخوانیم» به‌صورت جدا از هم آمده‌اند(خوشحال، کتابدار، همنوع و فیلمنامه)، درحالی که کلمات سفالگری، دلپذیر و جنگلبان، سرهم نوشته شده‌اند. این دوگانگی در چسباندن ضمایر متصل شخصی هم مشاهده می‌شود. برای مثال، کلمات دوستانمان، برایمان و وسایلشان به‌همین‌صورت درج شده‌اند، اما کلماتی مانند اتاقشان و صورتشان به‌صورت جدا از هم آورده شده‌اند(اتاقشان، صورتشان). نتیجه این دوگانگی، آشفته‌شدن ذهن دانش‌آموزان و بروز اختلال در فرآیند یادگیری زبان مادری آنهاست. حتی معلمان برای ارزیابی دیکته شاگردان خود، ملاک و معیار مشخصی در دست ندارند و هر روز در کلاس‌های درس، با این مشکل مواجه می‌شوند.
نشانه‌گذاری
نشانه‌گذاری، خواندن و درنتیجه فهم درست،متن را آسان می‌کند. عدم استفاده از علائم سجاوندی و استفاده نادرست از آنها در برخی موارد، خواندن متن کتاب «بخوانیم» را برای دانش‌آموزان سوم دبستان با دشواری روبه‌رو کرده است. برای مثال، به چند نمونه اشاره می‌شود.
هیچ کبوتری اجازه نمی‌دهد که در کنار لانه‌اش زباله بریزند. تمام حیوانات اطراف لانه خود را تمیز می‌کنند تا در محیطی* سالم زندگی کنند. انسان هم عادت دارد محیط
در این جمله، باید بین دو کلمه «حیوانات» و «اطراف» از ویرگول استفاده می‌شد. نگذاشتن ویرگول باعث می‌شود که دانش‌آموزان، جمله را نادرست بخوانند (حیوانات اطراف).
1 -کلمه‌هایی که شکل نوشتن آنها مانند «حتماً» است.
همان‌طور که می‌دانیم از پرانتز برای توضیح بیشتر استفاده می‌شود. در این جمله، به‌جای پرانتز باید از گیومه(« ») استفاده می‌شد.
تعدادی کلمه مانند عصبانی، خوشحال، اخمو، ترسو و... روی تابلو یا روی کارت نوشته می‌شود.
در این جمله، به‌جای پرانتز، باید از نشانه دو نقطه(:) استفاده می‌شد یا پرانتز، قبل از کلمه «مانند»، باز می‌شد. درضمن، بهتر بود، در بین کلمات، به‌جای خط تیره(-)، از ویرگول استفاده می‌شد. حذف «و...» هم به کوتاه‌تر و روان‌تر شدن جمله کمک می‌کرد.
محل درج علامت ستاره(*)
در متن کتاب «بخوانیم» سوم دبستان، بالای بعضی از واژه‌ها، ستاره‌ای به‌چشم می‌خورد که در هیچ قسمتی از کتاب، کاربرد و نقش این ستاره، توضیح داده نشده است. سرانجام، با ورق زدن کتاب، متوجه می‌شویم که این واژه‌های ستارهدار، در پایان کتاب، شرح داده شده‌اند. در صورتی که جا داشت در صفحات مقدماتی کتاب یا جایی که اولین کلمه ستارهدار آمده است، علامت ستاره(*) در پانویس معرفی شود. اما محل درج علامت ستاره، برای همه واژه‌ها، یکسان نیست. برای نمونه، در سطر دوم صفحه 68 کتاب، پس از علامت جمع، کلمه «جاده‌ها» قرار داده شده، درحالی که در همان سطر، قبل از علامت جمع کلمه «کشتی‌هایی» قرار گرفته است. جالب‌تر اینکه در پایان کتاب هر دو کلمه به‌صورت مفرد معرفی شده‌اند!
برف گرفته، دشت‌های سرسبز، جاده‌ها*، کویر خشک، دریاها و کشتی*هایی که در دریا
نمایه پایان کتاب
واژه‌های ستارهدار، در پایان کتاب، نمایه‌ای را تشکیل می‌دهند که عنوانش «واژه‌ها و نام‌های تازه» است.
اما همه واژه‌های ستارهدار در این فهرست، گنجانده نشده‌اند و برخی از آنها- به‌دلیل نامعلومی- از قلم افتاده‌اند. مانند کلمه «ستاره‌ها» در صفحه 95.
متأسفانه، یک ایراد بزرگ و اساسی به این نمایه، وارد است و آن اینکه دو حرف «الف» و «آ» از هم تفکیک نشده‌اند!
مدخل‌های مربوط به کلمات و افراد از هم تفکیک نشده‌اند که بهتر بود این تفکیک انجام می‌شد. مشخص نیست که مدخل‌های نام افراد چگونه تنظیم شده‌اند: نام کوچک یا نام خانوادگی یا اسم شهر آنها؟ برای نمونه، اطلاعات مربوط به «رازی» زیر‌مدخل «محمد زکریای رازی»در قسمت «م» آورده شده است!
محمد زکریای رازی: دانشمند و پزشک مشهور ایرانی است که الکل را کشف کرد. او حدود 1100سال پیش در ایران زندگی می‌کرد. رازی، کتاب‌های فراوان نوشته است.
مغلوب کردن نام افراد که یک اصل بدیهی و رایج در انواع فهرست‌ها به‌شمار می‌رود، در همه جا رعایت نشده است. برای مثال، «امیدزاده، حسن»، سومین مدخل حرف «الف» است، ولی اطلاعات مربوط به دانش‌آموز شهید «محمد حسین فهمیده» در زیر مدخلی به‌همین شکل آورده شده است (در قسمت «م» به جای «ف»). نکات مهم زندگی و آثار برجسته بزرگان ایرانی، متأسفانه آنقدرها مورد توجه نمایه‌ساز(ان) کتاب نبوده است. دانش‌آموز سوم دبستان فقط می‌داند که آنها کتاب‌های فراوانی نوشته‌اند و «مولوی» فقط نام یکی از شاعران بزرگ ایرانی است! درحالی که انتظار می‌رود بسیاری از این اطلاعات و نکات لازم با شیوه‌های جذاب و علمی در اختیار کودکان قرار داده شود.
مولوی: نام یکی از شاعران بزرگ ایرانی است.
اطلاعات بعضی از مدخل‌ها نیز نادرست و ناقص است، درحالی که ضروری است با مراجعه به منابع مرجع معتبر، توضیح کاملتری در اختیار کودکان قرار گیرد.
کتابدار: کسی که کتاب تحویل می‌دهد.
عکس‌ها و تصاویر
بدیهی است که درباره عکس‌ها، نقاشی‌ها و تصاویر، باید کارشناسان این حوزه نظر بدهند. ولی در همان تورق اولیه کتاب «بخوانیم» سوم دبستان، چند نکته، توجه هر خواننده‌ای را به خود جلب می‌کند. مثلاً نام افراد در نقاشی صفحه 102 یا بناها در عکس‌های صفحه 104 ذکر نشده است و معلوم نیست که چرا رستم دستان، این اسطوره ایران‌زمین، شبیه وایکینگ‌ها (دریانوردان اسکاندیناوی) لباس پوشیده است؟! نیم‌نگاهی به نگارگری‌های مربوط به رستم می‌توانست از بروز چنین اشتباهی جلوگیری کند.
در پایان کتاب «بخوانیم»، فهرستی از 52 عنوان کتاب در قالب یک جدول، ارائه شده که عنوانش هست: «فهرست کتاب‌های مناسب پایه سوم ابتدایی». آیا بهتر نبود، عنوان مناسب‌تری برای این جدول انتخاب می‌شد؟ مثلاً: «چند کتاب برای مطالعه بیشتر»
ملاک انتخاب این کتاب‌ها چه بوده است؟
چرا در این جدول، ستونی برای موضوع کتاب‌ها در نظر گرفته نشده است؟ (قصه، شعر، داستان و... .)
مشخص نیست که این فهرست، برچه اساسی تنظیم شده است: الفبای عنوان کتاب‌ها، نام نویسندگان، موضوع کتاب‌ها یا...؟
سال انتشار کتاب‌ها، اصلاً قید نشده است.
آشفتگی در رسم‌الخط
در رسم‌الخط کتاب فارسی «بخوانیم» روی جدانویسی، تأکید فراوان شده است. به‌طوری که اگر کلمه‌ای قرار است با نشانه«ها» جمع بسنده شود، «ها» را جدا می‌نویسند، حتی برای کلمه‌ای مانند آنها(آنها). تا آنجا که کیکاوس هم در برابر شمشیر برنده جدانویسی، جان سالم به‌در نمی‌برد (کیکاوس)! ولی در سایر کتاب‌های درسی، این قاعده و قانون فراموش می‌شود. برای نمونه، در کتاب ریاضی سال سوم، کلمات شکل‌ها، علامت‌ها و حتی چند ضلعی‌ها به همین صورت آمده‌اند.
نکته مهم دیگر، همزه روی «ه» است که در کتاب فارسی به شکل «ی»، ولی در سایر کتاب‌ها به همان شکل همزه آورده شده است. برای مثال، در کتاب علوم سوم دبستان به چنین مواردی برمی‌خوریم: دهانه بطری، به اندازه کافی، نتیجه کار.
مسائلی از این دست، بسیار فراتر از آشفته کردن ذهن دانش‌آموزان و کاهش یادگیری مطالب درسی توسط آنهاست. زیرا زبان و خط، بخش حیاتی فرهنگ هر قوم و ملتی هستند و اگر بنیان زبان مادری، در دوران کودکی، محکم و استوار بنا نشود، نمی‌توان انتظار داشت که نسل فردا بتواند پرچم کشور خود را به شایستگی در مرزهای فرهنگی به‌اهتزاز درآورد.
1 - از گفته‌های رئیس سازمان «پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» وزارت آموزش و پرورش در جشن رونمایی از 21 کتاب جدید‌التألیف در شهریور 1385