همشهری آنلاین- سحر رمضانعلی پور:بازار که ساخته شد کم‌کم سرمایه‌داران و اشراف تیمچه‌ها و بازارچه‌هایی را به مجموعه بازار اضافه کردند. بازار لباف‌ها، کرجی‌دوزها، سراج‌ها و نعلچی‌ها قدیمی‌ترین بخش‌های بازار تهران را تشکیل می‌دهند.
بازار تهران در میان خیابان‌های مولوی در جنوب، خیابان مصطفی خمینی در شرق، خیابان ۱۵ خرداد در شمال و خیابان خیام در غرب واقع شده است. در کنار تمام جاذبه‌های خرید که در این بازار وجود دارد ساختار زیبا و چشمنواز آن هم همواره مورد توجه دوستداران تاریخ و معماری ایران است. بازار تهران ارکانی شامل تیمچه‌ها و جلوخان تا چهارسو، حجره، دالان، قیصریه و کاروانسرا و طاق‌ها و گنبدهای سرپوشیده داشت که هنوز هم کمابیش حفظشان کرده است.
راسته بازارها
خیابان اصلی بازار را راسته بازار می‌نامیدند که در آنها هر صنف کنار هم قرار می‌گرفتند. راسته‌های بزازها، کفاش‌ها، قیصریه یا زرگرها، آهنگران و خیلی از راسته‌های دیگر که فقط امروز نامی از آنها باقی مانده است. یکی از قدیمی‌ترین راسته‌های بازار تهران، راسته مسگرها بود. در این راسته قدیمی قریب به ۵۰ مغازه در ۲ طرف وجود داشت و کاسبان به سازندگی و فروشندگی ظروف مسی مشغول بودند و صدای ضرب‌هایشان ملودی زیبایی در بازار طنین‌انداز می‌کرد. امروز فروشندگان لباس‌های وارداتی جانشین راسته مسگرها شده‌اند.
بازار فرش‌فروشان
بازار فرش‌فروش‌ها شاید برای هر بازدیدکننده‌ای به‌ویژه اروپایی‌ها جالب‌ترین بخش بازار تهران باشد. در این بازار فرش‌های زیبایی در اندازه‌ها و نقشهای مختلف با هر سلیقه و متناسب با هر قدرت خریدی به معرض فروش گذاشته می‌شود؛ از نمدهای ضخیم تا قالی‌های کاشان و همدان. با رنگ آمیزهای بدیع. بازار فرش‌فروش‌ها از گذشته تا امروز هر روز محدود و محدودتر شد. فرش‌فروشان در قالب تیمچه‌ها مشغول کسب و کار بودند. در هر تیمچه مشاغل وابسته به نوع کالایی که در آن عرضه می‌شد هم وجود داشت. مثل رنگ قالی، خدمات چایخانه و آشپزخانه. تیمچه حاجب‌الدوله مشهورترین تیمچه بازار است. با سقف‌های گنبدی زیبا وآجر چین‌های مرتب و منظم.
«ارنست ارسل» جهانگرد بلژیکی می‌گوید: «کاروانسرای حاجب‌الدوله جذاب‌ترین تیمچه‌ای است که زمان ناصرالدین شاه ساخته شده، هدیه‌ای دندان‌گیر بود که به قاتل امیرکبیر داد.» قدیمی‌های تیمچه می‌گویند اینجا در گذشته حالت اسطبل‌وار داشت و به مرور زمان به بازار تهران تبدیل شد.
مساجد بازار
مساجد فصل مشترک همه ارکان بازار بودند. کاسبان هنگام نماز به مسجد می‌آیند و در حوض میانی مسجد وضو می‌گیرند. معماری و کاشیکاری مساجد بازار، چشمنواز و زیباست. استادان معمار، اصول مقرنس‌های زیبا، رازهای ساختمان، چگونگی ساخت سقف‌ها و گنبدهای شکیل را نسل به نسل به فرزندان خود می‌سپردند و آنها این اسرار را حفظ می‌کردند و در تکمیل آن می‌کوشیدند. اصول این معماری موروثی منحصراَ به آنها تعلق داشته و همین دانشمندان باستان‌شناس را بر آن داشت تا به رازها پی ببرند که دریافتند معماران ایرانی مبدع این نوع معماری بودند و در عملیات ساخت‌وسازشان از طبیعت الگو می‌گرفتند.
مسجد شاه یکی از بی‌نظیرترین مساجد تاریخی بازار تهران است. جلوخان مسجد شاه مملو از چنارهای تناور است که سایه‌شان بر حوض کوچک میانه حیاط مسجد خنکای مطبوعی را به این محل می‌دهد. در کنار مساجد، امامزاده‌ها هم در بازار تهران یکی دیگر از جاذبه‌های این مجموعه محسوب می‌شوند. وجود امامزاده زید در بازار این فرصت را برای گردشگران ایجاد می‌کند که در کنار خرید و لذت بردن از معماری زیبای بازار در گوشه‌ای از این بارگاه ملکوتی بنشینند و با خدای خود خلوت کنند.
هویت اجتماعی و سیاسی بازار
بازار بزرگ تهران به همان اندازه که به‌عنوان قطب اقتصادی پایتخت از دیرباز تا امروز مطرح است کسی نمی‌تواند منکر نقش سیاسی و اجتماعی آن در تهران شود. در تمام دوران مشروطیت تا انقراض سلسله قاجار بازار بزرگ و تاریخی تهران، بزرگ‌ترین بازار کشور و محل اصلی حرکت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پایتخت بود و تنها بعد از آغاز دوران نوسازی شهرها (دوره رضاشاه) به آرامی طبقه مرفه و متوسط شهری از بازار مسقف تهران دل کندند و به محله‌های نوساز رفتند.
در همان دوران تصمیماتی از طرف شهربانی کشور به اجرا گذاشته شد که به بهانه حفظ امنیت سرمایه‌های تجار و کاسبان بازار، ورود و خروج به بازار را از ورودی‌های هشت‌گانه آن کنترل کند. برای مثال بعد از ساعت ۱۸ نوعی قرق در آنجا برقرار کرد؛ تدبیری که بی‌نتیجه ماند. چون ورود به هزارتوی بازار تهران تنها از ورودی‌های هشت‌گانه آن ممکن نبود؛ بلکه صدها کوچه و پسکوچه امکان دسترسی افراد را به محله‌های دیگر فراهم می‌کرد.
پیچیده بودن راه‌ها و کوچه‌های تودرتو بازار، چند بار این منطقه را به پناهگاه مخالفان حکومت تبدیل کرد، به‌جز ماه‌های اول انقلاب مشروطه که با وجود مواظبت نظمیه هر صبح بر دیوار بازار ده‌ها شب‌نامه نصب بود، مرکز کمیته مجازات که صدسال پیش با چند ترور سیاسی توانست رعبی در دل‌های سیاسیون بیندازد در بازار تهران بود.
بازار تهران دوم آبان ماه سال ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۰ در آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما این مهم هم باعث نشد تا پیشانی اقتصادی تهران از حوادث تهدیدهای پیش رو در امان بماند و هرازگاهی بخش‌های تاریخی این بازار زیبا طعمه شعله‌های آتش می‌شود. آتش‌سوزی در تیمچه حاجب‌الدوله و بازار مروی در زمستان ۱۴۰۰ بار دیگر دوستداران تاریخ و هویت تهران قدیم را نگران کرد.
حاجب‌الدوله، زیباترین تیمچه بازار
تیمچه حاجب‌الدوله یکی از زیباترین تیمچه‌های تاریخی بازار تهران بود که معماری خاص و چشمنواز آن همواره گردشگران داخلی و خارجی زیادی را محو خود می‌کند. این تیمچه تاریخی شامل یک‌سرا و تیمچه‌ای کوچک است. طاق‌های مقرنس‌کاری شده بسیار زیبا و چشمگیر آن هنر و معماری ایران را به رخ می‌کشد و طاق یزدی‌بندی با تزیینات معقلی اوج شکوه و زیبایی این تیمچه است.
این تیمچه به موازات بازار امین الملک، یک محور شرقی‌ـ غربی می‌سازد و ۲ راسته شمالی ـ جنوبی بازار بزرگ در شرق و بازار کفاش‌ها در غرب را به هم وصل می‌کند. این تیمچه که سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۴۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید زمستان امسال در پی حادثه‌ای دچار آتش‌سوزی شد و بخش زیادی از هویت تاریخی خود را از دست.
بازار و حمام‌هایش
در بازار قدیمی تهران که قدم می‌زنیم رد پای حمام‌های قدیمی هنوز هم دیده می‌شود. حمام یکی دیگر از ارکان بازار بود. جای خیلی از این گرمابه‌های قدیمی امروز مجتمع‌های تجاری ساخته شده است.
چهارسوق بزرگ
چهارسوق بازار بزرگ تهران محل تلاقی گذر بین‌الحرمین و مسگرهاست. مهندس «فرشاد فرجی» از معماران بافت‌های تاریخی می‌گوید: «معماران هرچه در چنته داشتند در چهارسوق‌ها به کار می‌بردند تا زیبایی بناها را به اوج برسانند. چهارسوق بازار بزرگ تهران یکی از چهارسوق‌های زیبای ایران است.»
مرو تا تهران ۳۵۰ متر
کوچه مروی هم که یکی از بخش‌های تاریخی و مهم بازار تهران است در سایه برخی بی‌توجهی‌ها زمستان امسال دچار حریق شد. تاریخچه این کوچه قدیمی را که ورق می‌زنیم عمرش به دوره فتحعلی شاه قاجار برمی‌گردد، روزگاری که فرمانروای شهر مرو، محمدحسین خان مروی از سر ناچاری بعد از تاخت و تاز بی‌امان ازبک‌ها در مرو به تهران پناه آورد و در این شهر ماندگار شد. فتحعلی شاه به گرمی از فرمانروای شهر مرو استقبال کرد و با اهدای عنوان صدراعظمی لقب فخرالدوله را هم به او بخشید؛ هرچند این موضوع از طرف حاکم مرو پذیرفته نشد.
او با ساخت خانه‌ای در کوچه مروی به زندگی خود در تهران ادامه داد. کوچه مروی حدود ۳۵۰متر طول دارد. از میانه کوچه جوی آبی می‌گذرد؛ جوی‌هایی مانند آن یکی از نشانه‌های کوچه‌های کهن است. از دیر زمان تاکنون، کوچه مروی محله‌های تاریخی تهران و بازار را به هم پیوند می‌داد و از این دید نقشی مهم در گذران زندگی مردم داشته است. افزون‌بر اینکه جایی پررفت و آمد شناخته می‌شود و کاربری‌های بازرگانی، آموزشی، مسکونی و تجاری دارد.
درست است آتشی که ۳۰ دی امسال به مغازه‌های حاشیه این کوچه خسارت زیادی وارد کرد اما جلوگیری از پیشروی زبانه‌های آتش باعث شد تا از انفجار انبارهای لوازم آرایشی و بهداشتی و مواد شیمیایی جلوگیری شود.