همشهری آنلاین- مریم باقرپور: با گسترش شهر و مهاجرت و سکونت به شمال خیابان انقلاب، تأمین آب به یک امر حیاتی تبدیل شد، چراکه در جنوب تهران آبرفت وجود داشت و از طرفی در بالای شهر امکان حفر چاه نبود و اگر چاهی هم حفر می‌شد، دبی آن زیاد نبود. به این دلیل ساخت سد با زدن کلنگ سدهای امیرکبیر و لتیان برای تأمین آب جمعیت رو به افزایش تهران به‌ویژه شمال خیابان انقلاب، در برنامه قرار گرفت. کم‌کم این تصور بین مردم ایجاد شد که اولویت با بالاشهری‌هاست. تا اینکه وزارت نیرو با برقرار کردن عدالت آبی در کل شهر و استان تهران منابع آبی جنوب تهران را به آب‌های سطحی وصل و تصفیه‌خانه ماملو در منطقه پاکدشت روی سد ماملو ساخته شد. حالا آب‌های تصفیه شده برای همه تهران است و این طرح‌ها تمامی ندارد. اینکه آب چطور به دست شهروندان می‌رسد و ظرفیت مخازن آبی چقدر است مدیران حوزه آب پاسخ می‌دهند.
ورود آب به تهران
تا سال ۱۳۰۶ آب شهر تهران توسط ۲۶ رشته قنات تأمین می‌شد تا اینکه عملیات ساخت کانال انتقال آب رودخانه کرج به تهران شروع شد. ساخت این کانال ۵۳ کیلومتری ۴ سال طول کشید و آب را از روستای بیلقان کرج به جمشیدآباد تهران منتقل می‌کرد. البته ۲۰ کیلومتر از این کانال سرپوشیده و بقیه روباز بود که احتمال آلودگی و هدررفت آب وجود داشت. با گذر زمان در سال ۱۳۳۳ طرح اولیه لوله‌کشی برای جمعیت ۹۰۰ هزار نفری پایتخت مطرح و ۲خط آبرسانی لوله فولادی با ظرفیت ۲۴۲ هزار مترمکعبی در شبانه‌روز برای انتقال از آبگیر بیلقان به نخستین تصفیه‌خانه تهران یعنی جلالیه پیش‌بینی شد. همچنین کارشناسان در این سال برای مهار بارش‌های آسمانی مطالعات ساخت سد امیرکبیر در ۴۰ کیلومتری شمال غربی تهران(از آبگیر فرسنگ کوه) در کنار جاده کرج – چالوس درحوالی کیلومتر ۲۳ نزدیک به روستای واریان را شروع کردند که سال ۱۳۴۲ به بهره‌برداری رسید.
۳ متولی برای مایه حیات
ورود آب به تهران یعنی داشتن متولی، به همین دلیل «شرکت آب تهران» پنجم آبان سال ۱۳۳۴پس از ۹ سال مطالعه و اقدامات مختلف برای تأمین آب و تصفیه و توزیع آن تأسیس و شروع به کار کرد. ۱۰ سال بعد قانون تأسیس وزارت آب و برق به تصویب مجلس رسید و در نتیجه، اختیارات و وظایف وزارت کشور و شهرداری در سازمان آب منطقه‌ای تهران به وزرات آب و برق محول شد. در این میان با تصویب هیئت وزیران سازمان سد کرج هم درسازمان آب تهران ادغام شد تا واحد جدیدی به نام «سازمان آب منطقه‌ای تهـران» به‌وجود آمد که مسئول تأمین آب مورد نیاز حوزه مرکزی شامل ۵ استان تهران، مرکزی، سمنان، قم و قزوین بود. همچنین وظایفی مانند توسعه و بهره‌برداری از تأسیسات موجود، ساخت سد، اجرای طرح‌های فاضلاب و ساخت تأسیسات روی رودخانه‌های جاری و استخراج آب‌های زیرزمینی و اجرای طرح‌های عمرانی توسعه منابع آب را برعهده داشت. سال ۱۳۶۹ با تصویب قانون تشکیل شرکت‌های آب وفاضلاب وظیفه ایجاد و بهره‌برداری تأسیسات مربوط به توزیع آب شهری وجمع‌آوری و تصفیه و انتقال فاضلاب شهـــرها از سازمان آب منطقه‌ای تهران جدا و به شرکت آب و فاضلاب استان تهران محول شد.
بهره‌مندی از سدها و آب‌های زیرزمینی
با گذر زمان و افزایش جمعیت پایتخت، سدهای بیشتری ساخته شد و فعالیت شرکت‌های مرتبط با آب افزایش یافت، تا جایی که وسعت حوزه شرکت آب و فاضلاب تهران به ۱۹۶ هزارو ۵۰۰ کیلومترمربع رسید و از سمت شمال کوه‌های البرز، شرق استان سمنان، غرب استـان قزوین و جنوب استان‌های قم و مرکزی را با جمیعت ۱۳ میلیون و ۴۰۰ هزار نفری در برگرفت. سدها هم بین مناطق تقسیم شد، به‌طوری که سدهای غرب استان تهران مانند امیرکبیر و طالقان اکنون آب شرب تهران و کرج و شهر جدید هشتگرد را تأمین می‌کند. سدهای شرق استان تهران مانند لار، لتیان و ماملو برای تأمین آب شرب کلانشهر تهران و شهرستان پردیس و شهرهای جنوب‌شرق استان تهران اختصاص یافت. البته به گفته «مهندس محمد شهریاری» مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی و برقابی شرکت آب منطقه‌ای تهران، اکنون آب مخازن سدهای پنجگانه ۳۲۳ میلیون مترمکعب است درحالی که سال گذشته ۵۶۷ میلیون‌مترمکعب بود. به این معنا که ۲۴۳ میلیون‌مترمکعب کاهش دارد. در نتیجه، مسئولان حوزه آب مجبور به استفاده از مخازن زیرزمینی و چاه‌ها هستند.
آب باکیفیت، در اولویت برنامه‌ها
ساخت سد و جمع‌آوری آب برای انتقال اول ماجراست. چراکه باید از خالص‌ترین منابع آب برای شرب استفاده شود، حتی اگر این امر به قیمت انتقال آب از مسیرهای طوﻻنی و رساندن آن به دست مصرف‌کننده انجام شود، حفظ کیفیت آب اهمیت زیادی دارد. «محمدرضا بختیاری» مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران می‌گوید: «این شرکت همواره نظارت بر کنترل و پایش کیفی آب آشامیدنی را در کنار تأمین، انتقال، تصفیه، ذخیره و توزیع در دستور دارد. در این چارچوب مطابق الزام استاندارد ملی ایران و رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت بر اساس جمعیت تحت پوشش، تمامی نقاط مختلف شبکه توزیع آب آشامیدنی، مخازن ذخیره آب، آب خام ورودی نمونه‌برداری می‌شود. در واقع با انجام آزمایش‌های روزانه کلرسنجی، باکتریولوژی، بیولوژی، ویروس، فیزیک و شیمیایی، مواد آلی و فلزات سنگین، با تواتر زمانی منظم از طریق ۸۹ آزمایشگاه تخصصی آب و فاضلاب پایش و کنترل می‌شود.»
پایش مداوم آب
علاوه بر نمونه‌برداری، در سال ۹۲ هزار و۳۰۰ آزمون کیفی توسط ۵۷ آزمایشگاه تخصصی آب انجام شد. برای اطمینان از بهداشت و سلامت آب آشامیدنی توزیعی، در استان تهران ۳۸۷ سامانه پایش لحظه‌ای، مجهز به سیستم سولار و ثبت نتایج با قابلیت ارسال پیامک، برای شناسایی و تعیین مقدار شاخص‌های کیفی در مدار بهره‌برداری قرار گرفته که کیفیت آب آشامیدنی توزیعی تهران را کنترل می‌کند. بختیاری می‌گوید: «با همه این فعالیت‌ها گله از آب نامناسب درست نیست و اگر در محدوده‌ای هم از گل‌آلودگی آب شکایت شود از تأسیسات نیست، بلکه گاهی تأسیسات داخلی منازل مشکل دارد. به‌عنوان مثال لوله‌ای شکسته و همین مسئله موجب ورود مواد و ذراتی به داخل لوله می‌شود.»
در شهر تهران تأمین آب برخی از مناطق مانند منطقه ۲۲ از طریق چاه بود که پس از بهره‌برداری از تصفیه‌خانه ششم پیش‌بینی شده، بخشی از نیاز آبی ساکنان این محدوده از شهر تهران از آن تصفیه‌خانه فراهم شود.
میزان تولید آب: براساس آمار شرکت آب و فاضلاب تهران میزان تولید آب در این استان بیش از ۷۰۳ میلیون مترمکعب است که به‌طور متوسط ماهانه ۸۵ میلیون مترمکعب آب تولید و برداشت می‌شود. از این مقدار ۷/۷۱درصد از طریق آب‌های سطحی و مابقی از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
سد طالقان/ نیروگاهی زیر آب
عملیات اجرایی انتقال آب طالقان به دشت قزوین در سال ۱۳۴۸ با ساخت سد انحرافی سنگبان در طالقان و تونل انتقال آب به طول ۹ کیلومتر تا «زیاران» و سد انحرافی زیاران و مجموعه کانال‌های آبیاری دشت قزوین آغاز شد. همزمان در همان سال‌ها، مدیران وقت مطالعاتی هم درباره سد مخزنی برای ذخیره سیلاب‌های بهاره رودخانه طالقان شروع کردند، اما ساخت آن با توجه به شرایط کشوری تا سال ۱۳۸۱ به تعویق افتاد. در نهایت فروردین ۱۳۸۱، عملیات ساخت سد مخزنی آغاز و ۴ سال بعد در سال ۱۳۸۵ به بهره‌برداری رسید.
موقعیت سد: سد طالقان در ۱۳۵ کیلومتری شمال غرب تهران روی رودخانه طالقان در محل روستایی روشنابد ساخته شد.
اهداف احداث:تأمین آب کشاورزی دشت قزوین، تأمین آب شرب شهرهای تهران و کرج، تغذیه مصنوعی دشت قزوین، کنترل سیلاب‌های فصلی رودخانه طالقان.
ویژگی: نیروگاه برق آبی سد طالقان تنها نیروگاهی در جهان است که زیر دریاچه سد ساخته شده است و هدف اصلی از ساختش کنترل فشار جریان به درون تونل انتقال آب زیاران است. ظرفیت طراحی نیروگاه برق آبی طالقان ۱۷/۸مگاوات بوده و متوسط تولید سالانه آن ۶۱ گیگاوات ساعت است.
عمر پیش‌بینی شده برای سد: ۵۰ سال
وضعیت آبی دی ماه ۱۴۰۰: ۱۸۱ میلیون مترمکعب
دی ماه ۱۳۹۹: ۲۵۸ میلیون مترمکعب
سد لار/ طرحی برای مواقع بحرانی
کارهای تحقیقاتی و اکتشافی سدلار، سال ۱۳۳۰ شروع و پس از تأیید و تصویب فازهای مطالعاتی اجرای آن در سال ۱۳۵۳ آغاز شد و در سال ۱۳۶۱ به پایان رسید.
موقعیت سد: سد لار در استان مازندران و در فاصله ۷۵ کیلومتری از تهران و ۱۰۰ کیلومتری شهر آمل قرار دارد.
هدف‌های اصل: این سد بر اساس اهداف تأمین آب کشاورزی و آب شرب و ارسال آب به نیروگاه کلان برای تولید برق و کمک به شبکه سراسری ساخته شده است.
ویژگی: به علت نیاز شهروندان تهران به آب شرب، در مواقعی که امکان انتقال آب از سد لار به‌صورت ثقلی امکان‌پذیر نباشد، پروژه تلمبه‌خانه سد لار با ظرفیت۱۸/۵مترمکعب بر ثانیه فعال می‌شود.
عمر پیش‌بینی شده برای سد: ۱۰۰ سال
وضعیت آبی دی ماه ۱۴۰۰: ۱۹ میلیون مترمکعب
دی ماه ۱۳۹۹: ۵۱ میلیون مترمکعب
سدماملو/ تأمین‌آب صنعت
عملیات ساختمانی سد ماملو سال ۱۳۷۹ آغاز و آبگیری اولیه‌اش دی ۱۳۸۶انجام شد. سد ماملو بر روی رودخانه جاجرود در ۲ کیلومتر پایین‌تر از محل تلاقی رودخانه دماوند با رودخانه جاجرود ساخته شد و در حدود ۴۵ کیلومتری شرق تهران قرار دارد.
هدف‌های اصلی: بهره‌گیری از ظرفیت حوزه آبریز رودخانه جاجرود و دماوند، مهار سیلاب‌های حوضه‌های آبریز، تأمین بخشی از آب شرب جنوب تهران و شهرهای مسیر، تأمین بخشی از آب مورد نیاز صنعت.
عمر پیش‌بینی‌شده برای سد: ۵۰ سال
وضعیت آبی دی ماه ۱۴۰۰: ۷۳ میلیون مترمکعب
دی ماه ۱۳۹۹: ۱۵۸ میلیون مترمکعب
سد کرج(امیرکبیر)/ تأمین‌کننده ۶۰ ساله
سال ۱۳۲۸ مطالعات ساخت سد کرج شروع شد و سال ۱۳۳۶ عملیات شروع و سال ۱۳۴۰ به بهره‌برداری رسید.
موقعیت سد: این سد روی رودخانه کرج با سطح حوزه آبریزی به مساحت ۷۶۴ کیلومترمربع و با متوسط جریان آب سالانه به میزان ۴۷۲ میلیون مترمکعب در استان تهران و در فاصله ۶۳ کیلومتری شمال غربی تهران و در کیلومتر ۲۳ جاده کرج – چالوس، در شمال شهرستان کرج قرار دارد.
اهداف ساخت: کنترل سیلاب‌های بهاره و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیل، تأمین آب شرب تهران به میزان ۳۴۰ میلیون مترمکعب در سال، تنظیم آب برای مصارف آبیاری و کشاورزی اراضی حومه کرج به میزان ۱۳۰ میلیون مترمکعب در سال و تولید انرژی «برق – آبی» برای کمک به شبکه سراسری برق به‌ویژه در ساعات اوج مصرف به میزان سالانه ۱۵۰ هزار مگاوات ساعت.
وضعیت آبی سدتا دی ماه۱۴۰۰ : ۴۹ میلیون مترمکعب
دی ماه ۱۳۹۹: ۱۰۲ میلیون مترمکعب
سد لتیان/ تأمین آب همراه برق
سال ۱۳۳۸ مطالعات سد لتیان شروع شد و سال ۱۳۴۲ عملیات ساخت آن شروع و سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسید.
موقعیت سد: این سد روی رودخانه جاجرود با سطح حوزه آبریزی به مساحت ۶۹ هزار و۸۰۰ کیلومترمربع و با متوسط جریان آب سالانه به میزان ۳۵۰ میلیون مترمکعب در استان تهران به بهره‌برداری رسید. سد در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال شرقی تهران و ۵ کیلومتری بخش جاجرود قرار دارد. نیروگاه کلان در فاصله ۲۰ کیلومتری در منطقه کلان، بالادست سد لتیان ساخته شده است.
اهداف ساخت: تأمین آب شرب تهران به میزان ۲۹۰ میلیون مترمکعب از طریق تونل ۹ و نیم کیلومتری به تصفیه‌خانه تهرانپارس، تأمین آب زراعی دشت ورامین به میزان متوسط ۱۶۰ میلیون مترمکعب و تولید متوسطه ۷۰ هزار مگاوات ساعت انرژی برق – آبی برای شبکه سراسری.
ویژگی: از سال ۱۳۶۷ سالانه به‌طور متوسط ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب از سد لار، از طریق تونل انتقال لار– کلان به طول ۲۰ کیلومتر به نیروگاه کلان و از آنجا به مخزن سد لتیان انتقال داده شده است.
عمر پیش‌بینی شده برای سد: ۱۰۰ سال
وضعیت آبی دی ماه ۱۴۰۰: ۲۰ میلیون مترمکعب
دی اه سال ۱۳۹۹:حدود ۲۹ میلیون مترمکعب