علی خوشتراش- همشهری آنلاین: فروش کتاب همیشه در فعالیت‌های فرهنگی کشور با حاشیه‌هایی همراه است. اخذ مجوز و گذشتن از ممیزی‌ها از یک سو، افزایش هزینه تولید از سوی دیگر و کاهش تدریجی قدرت خرید مردم در کنار این دو مساله از مهم‌ترین چالش‌های صنعت نشر و فروش کتاب در کشور بوده و هست.
با ورود صنعت چاپ، تولید کتاب و به مراتب فروش آن در کشور با افزایش چشمگیری مواجه شد. در برخی ادوار کتاب‌های نشر عمومی مورد استقبال قرار گرفت و برخی آثار در برخی سال‌ها بالای ۱۰ هزار تیراژ و گاه در چندین نوبت به چاپ می‌رسید. حال با نگاهی به شابک کتاب‌ها در می‌یابیم که کتاب‌های همین حوزه در نوبت اول چاپ با ۵۰۰ و ۳۰۰ تیراژ به چاپ می‌رسد که برخی دلیل این افول را افزایش هزینه تولید و کاهش قدرت خرید مردم می‌دانند برخی هم معتقدند رشد حوزه‌های متنوع در این ساها موجب شده تا عناوین بیشتری چاپ شود که هر یک مخاطبان خاص خود را دارند.
- عناصر مشترک در ادبیات فارسی و لهستانی | گفت‌وگو با استاد ایران‌شناسی دانشگاه کراکوف لهستان
- «جاده های پارس» در کتابخانه زاگرب رونمایی شد
با این وجود نمی توان کاهش تیراژ کتاب‌ها را نادیده گرفت. وقتی تیراژ کاهش پیدا می‌کند نخستین بخشی که دچار استرس می‌شود، صنف کتابفروشان سنتی هستند. زیرا باید در شرایطی فعالیت کنند که جای کتاب‌های تیراژ بالا را در قفسه‌های کتابفروشی خود به کتاب‌هایی با تیراژ ۵۰۰ تا ۳۰۰ بدهند.
اما این همه ماجرا نیست، زیرا همین کتاب‌هایی تیراژ پایین که اکنون به گفته برخی ناشران که فروش خوبی دارند از کانال کتابفروشی‌ها به دست مردم و مخاطبان نمی‌رسد و همین مساله نگرانی صنف کتابفروشیهای سنتی را رقم زده است. اکنون مخاطبان می‌توانند با مراجعه به نمایشگاه‌های کتاب، کتابفروشیهای زنجیره‌ای و کتابفروشیهای الکترونیکی نیازمندی‌های خود را تامین کنند. این در حالی است که کتابفروشیهای سنتی علیرغم وجود قانون معاف مالیاتی با این مساله دست و پنجه نرم می‌کنند.
باید متذکر شد با شیوع کرونا و اعمال قرنطینه کتابفروشیهای سنتی هم تعطیل شدند. این در حالی بود که نشر کتاب ادامه داشت و مردم به دلیل خانه‌نشینی میل بیشتری به خواندن کتاب پیدا کرده بودند. در این شرایط فضا برای فروش الکترونیکی و اینترنتی کتاب بیشتر فراهم شد و به زبانی عامیانه باید گفت در این میان سر کتابفروشیهای سنتی بی‌کلاه ماند.
افزایش میزان مطالعه
سال‌هاست که برخی منابع گزارش‌هایی مبنی بر کاهش سطح مطالعه در کشور ارائه می‌کنند که چندان معتبر و قابل توجه نیستند، زیرا واقعیت چیز دیگری است. واقعیت این است که چرخ بازار کتاب با وجود افزایش قیمت کاغذ نسبتا خوب می‌گردد به همین دلیل نباید کم رونقی بازار کتابفروشان سنتی را به کاهش مخاطبان و میزان کتابخوانی در کشور تعبیر کرد. اما چرا چنین شده به عوامل متعددی بستگی دارد، عواملی که باعث شده تا شرایط برای کتابروشی‌های قدیمی طور دیگری رقم بخورد.
علی جعفریه مدیر نشر ثالث از جمله فعالان حوزه نشر است که در این باره گفت: بازار کتاب خوب است. ما فروش خوبی داریم. مردم کتاب‌های ما را با علاقه می‌خرند و می‌خوانند. تجدید چاپ برخی عناوین گواه این امر است.
او ادامه داد: در این سال‌ها به ویژه در ایام قرنطینه و شیوع کرونا گرایش مردم به مطالعه به شدت افزایش یافت. فروش کتاب بالا رفت و همه این مسائل باعث شد تا ما حوزه فروش و نشر کتاب خود را توسعه بدهیم.
مدیر روابط عمومی نشر نیماژ هم از رونق بازار کتاب و فروش محصولات این انتشاراتی خبرداد و گفت: ما برای اینکه نشر خودمان را به این شرایط برسانیم بسیار کار و برنامه‌ریزی هدف‌مند کرده‌ایم. اکنون مرجع رمان‌های خارجی و فارسی و شعر هستیم. در ترجمه به شرایط خوبی دست‌یافته‌ایم. به تعبیری ما مخاطب ساخته‌ایم، حالا به نیازهای مخاطبان پاسخ می‌دهیم.
بازار گرم‌تر کتاب‌های الکترونیکی و فروش بهتر اینترنتی
در سال‌های اخیر با توسعه روزافزون اینترنت و گسترش شبکه‌های مجازی، فرصتی برای تولید کتاب‌های الکترونیکی به وجود آمد. اکنون فروشگاه‌های متعددی در فضای اینترنتی فارسی‌زبانان وجود دارد که مخاطبان می‌توانند با مراجعه به آنها کتاب‌های مورد نیاز خود را خریداری کنند، اما باید توجه داشت که این فروشگاه‌ها علیرغم توسعه رسانه‌ای به وجود آمده‌اند، ولی در ارائه محصولات به‌روز نیستند. زیرا کتاب‌هایی را عرضه می‌کنند که تاریخ چاپ و نشر آنها با کتاب‌های کاغذی فاصله زیادی دارند.
از سوی دیگر شیوع کرونا باعث تا مردم بیشتر در خانه بمانند و برای پر کردن اوقات خود به مطالعه روی بیاورند. تهیه کتاب در این ایام به دلیل این بیماری و تعطیلی کتابفروشی‌ها در زمان قرنطینه باعث شد تا فروش کتاب مجازی رونق بیشتری بگیرد. مخاطبان در خانه به سایت‌ها و پیج‌های فروش مراجعه و محصولات خود تهیه می‌کردند که در این رابطه آمار نشان می‌دهد میزان مطالعه در یکی دوسال گذشته به شدت افزایش یافته است.
فعالیت روز افزون کتابفروشیهای زنجیره‌ای
در دو سه دهه اخیر شاهد گسترش فروشگاه‌های زنجیره‌ای کتاب در پایتخت و شهرهای دیگر کشور هستیم که نمونه بارز آنها شهرکتاب‌ها هستند. این فروشگاه‌ها به دلیل دارا بودن فضای بیشتر زمینه عرضه محصولات فرهنگی بیشتری را نیز دارند. همین مساله باعث شده تا رونق کسب و کار آنها نسبت به فروشگاه‌های سنتی کتاب بیشتر شود. در اغلب شهرستان‌ها وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای کتاب رقبای سنتی را از میدان بدر کرده است.
ناشرانی که کتاب می‌فروشند
یکی از چالش‌های پیش روی کتافروشی‌ها فعالیت‌های ناشران در حوزه فروش کتاب است. تعداد پرشماری از ناشران فروشگاهی برای عرضه مستقیم کتاب به مخاطبان را دارند. اگرچه این اقدام امری قانونی و بلامانع است، اما حضور همین ناشران در نمایشگاه‌های کتاب در تهران و سراسر کشور زمینه‌های گلایه‌مندی کتابفروشیهای سنتی را فراهم ساخته است.
عباس خدرپور، مدیر یک کتابفروشی در استان بوشهر در این باره گفت: کتاب یک کالای فرهنگی منحصر بفرد در زمینه مصرف است. هر فردی یک کتاب را فقط یک بار می‌خرد. مگر اینکه بخواهد آن کتاب را به جایی یا کسی هدیه بدهد که این امر در اقتصاد ما تاثیری ندارد. حال باید توجه داشت حضور ناشران در نمایشگاه‌ها این فرصت را از کتابفروشی‌ها می‌گیرند. با این توصیف که کتاب را با همان قیمتی به دست مخاطبان می‌رساند که به کتابفروشی‌ها می‌دهد.
خدرپور افزود: فروش کتاب مجازی از دیگر چالش‌های پیش روی صنف ماست. در ایام کرونا به ویژه زمانی که قرنطینه اعلام شد، ما عملا بیکار بودیم و مخاطبان ما محصولات مورد نیاز خود را با پست سفارشی تهیه می‌کردند. اگر این شرایط تداوم داشته باشد باید برای ادامه زندگی به شغل دیگری فکر کنیم.
مجبوریم در نمایشگاه نداریم
مدیر مسئول انتشارات مدرسه هم در گفت و گو با خبرنگار همشهری آنلاین اعلام کرد: عده‌ای گلایه دارند و انتقاد می‌کنند که چرا ناشران در نمایشگاه حضور پیدا می‌کنند یا اینکه این روند بر اقتصاد کتابفروشی‌ها لطمه زده است. باید گفت نشر ما ۷۰۰ عنوان کتاب برای عرضه دارد، آیا یک کتابفروشی حاضر است همه این عناوین را در واحد خود عرضه کند؟ به هیچ‌وجه\ این شامل همه نشرها اعم از کودک و نوجوان، عمومی و دانشگاهی نیزمی‌شود.
علی محمدی ادامه داد: پس ناشر راهی جز حضور در نمایشگاه ندارد. زیرا کتابفروشی‌ها به صورت سلیقه‌ای از ما کتاب برای عرضه در مغازه‌های خود خریداری می‌کنند و این هم حق طبیعی آنهاست. آنها شرایط بازار و نوع تقاضای بازار را می‌سنجند. اگر ما در نمایشگاه حضور پیدا نکنیم برخی از کتاب‌های امکان معرفی به مخاطبان را پیدا نمی‌کنند و در انبارهای ما پر می‌شوند. به همین دلیل چاره‌ای جز حضور در نمایشگاه نداریم.
کتابفروشیهای تهران یکی یکی کم می‌شوند
مدیر کتابفروشی «کتاب پارسه» با اشاره به شرایط کنونی بازار نشر، گفت: در صورت تداوم این وضعیت ابتدا کتاب‌فروشی‌هایی که مستاجر هستند، کار را تعطیل می‌کنند و زمانی که فشار بیشتری وارد شد، کم‌کم کتابفروشان صاحب ملک، مغازه‌ها را به صنوفی اجاره می‌دهند که توانایی پرداخت اجاره بالا را دارند.
وحید تیموری درباره شرایطی که ناشر، کتاب‌فروش و مخاطب دچار آن شده‌اند و تاثیر آن بر روند فعالیت چرخه نشر گفت: چرخه نشر به وضعیتی دچار شده است که ناشر حق دارد نقدینگی خود را بالا ببرد، کتاب‌فروش حق اعتراض به این روند را دارد و مخاطب هم حق دارد کتابش را از ارزان‌ترین راه تهیه کند. به همین دلیل است که ناشران تلاش کردند تا از فرصت ۱۰ تا ۱۱ روزه نمایشگاه حضوری و مجازی کتاب بهترین استفاده را بکنند.
به گفته مدیر کتابفروشی کتاب پارسه، در نتیجه فروش کتاب توسط ناشران در نمایشگاه حضوری و مجازی کتاب، فروش کتابفروشان پایین می‌آید. تمام این مسائل دست به دست هم دادند که وضعیت نابسامانی شکل بگیرد.
مدیر کتابفروشی «کتاب پارسه» ادامه داد: مخاطب هم حق دارد بخواهد کتاب را از راهی ارزان‌تر مانند نمایشگاه کتاب تهران بخرد و بقای کتاب‌فروش برایش مهم نباشد.
مدیر کتابفروشی کتاب پارسه با اشاره به دو کتابفروشی که در یک ماه اخیر تعطیل شدند، بیان کرد: قدرت خرید مردم درحال کاهش است و در نتیجه این روند باید منتظر باشیم تا کتابفروشیهای بیشتری تعطیل شوند؛ هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی این روند را بگیرد.
او افزود: کم‌کم کتاب‌فروشی‌هایی که حاشیه سود آنها به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است، توان پرداخت اجاره‌های بالا را نخواهند داشت و بدیهی است که تک تک جمع خواهندشد.
به گفته این کتاب‌فروش، حتی کتابفروشی که ملک دارد، آن را به صنف‌های دیگر اجاره می‌دهد. در نتیجه می‌تواند درآمد بالاتری نسبت به اقدامات فرهنگی داشته‌باشد. این در حالی است که برای اینکه فرد بتواند معیشت خانواده خود را تامین کند، مجبور است، در اقدامی میزان درآمد خود را افزایش دهد. نمونه بارز آن کتابفروشی هوپای تهرانپارس است که در سکوت خبری جمع شد، زیرا صاحب ملک اجاره را چند برابر کرد و زمانی که کتاب‌فروش نتوانست آن را پرداخت کند، به محله دیگری منتقل شد؛ اما در آنجا هم موفق نبود و به همین دلیل تعطیل شد.
فرصت اندک کتابفروشیهای سنتی برای بقا
قبل از توسعه صنعت چاپ، صحافی یکی از مشاغل پررونقی بود. کاتبان دائما به این صنف رجوع می‌کردند و مخطوطات خود را برای مجلد کردن به آنها می‌سپردند. همچنین مردم تا همین اواخر برای مرمت کتاب‌های خطی و چاپی خود سری به صحافی‌ها می‌زدند، اما کم کم با توسعه صنعت چاپ صحافی به یکی از مشاغل جانبی تبدیل شد و اکنون آن را به عنوان شغل مجزا نمی‌شناسیم. حال سوال اینجاست آیا از شغل صحافی حمایت نشد، آیا توسعه باعث نابودی این رسته شد که به نظر می‌رسد این سوال‌ها بجا نباشند، صحافی همچنان برقرار است، اما فرم فعالیت آن تغییر کرده است. با این مثال می‌توان از وضعیت کتابفروشیهای سنتی در آینده نتایجی به دست آورد.
اینکه ناشر باید کتاب بفروشد یا نه تصمیمی است که صحبت کردن درباره آن از حیطه ما خارج است و متولیان خاص خود را دارد، اما واقعیت توسعه یافتگی را نمی‌شود نادیده گرفت، چه بخواهیم و چه نخواهیم در آینده کتاب‌های الکترونیکی جایگزین کتاب‌های کاغذی خواهند شد. تصور کنیم روزی را که کتاب دیگر به صورت کاغذی چاپ نشود، خب در آن شرایط آیا مقرون به صرفه است که کتابفروشان سنتی مغازهایشان را باز نگه دارند؟ در این شرایط که بسیاری از مخاطبان کتاب‌های چاپی را به صورت اینترنتی سفارش می‌دهند و در این رابطه فروشگاه‌های مجازی تازه‌ای تاسیس شده، کتابفروشان سنتی از قافله عقب مانده‌اند چه برسد به اینکه کل نشر الکترونیکی شود. واقعیت این است که کتابفروشی‌ها سنتی برای بقا و همراهی با توسعه یافتگی در این رسته فرصت اندکی برای ماندن دارند.