همشهری آنلاین- علی خوشتراش: با شروع دهه نخست محرم در اقصی نقاط کشور از شهر گرفته تا روستاها دسته‌های عزاداری، مجلس‌های روضه‌خوانی و نمایش آیینی تعزیه یا شبیه خوانی برپا می‌شود که برای هماهنگی در هنگام این دست مراسم از برخی سازها استفاده می‌شود که به دلیل قدمت بالا از بهره گیری آنها تقریبا به امری سنتی در مراسم یاد شده تبدیل شده‌اند.
طبل، دهل، سنج، طبل کوچک یا درام، سنج و دمام، نی، کرنا، کتل یا کرپ، سرنا، قره‌نی، فلوت، بوق، شیپور و ترومپت از جمله این سازها هستند که برای هماهنگی در اجرای نواهای عاشورایی و عزاداری‌ها از آنها بهره گرفته می‌شود. اما اینکه این سازها از چه زمانی وارد مراسم عزاداری‌ها شده‌اند سراغ «کیوان پهلوان»، پژوهشگر موسیقی ایرانی و موسیقی نواحی رفته‌ایم تا با واقعیت‌های این مساله آشنا شویم.
- تصاویر | گنجینه کم‌نظیری از هنر عاشورایی که در حال از بین رفتن است | روایت واقعه کربلا بر دیوارنگاره‌های بقاع گیلان
- تعزیه در تاریخ مثل رسانه عمل کرده است | اجرای بیش از ۵۳۰ مجلس تعزیه با عناوین مشخص در ایران | وسیع‌ترین امکانات برای برگزاری تعزیه در کجا قرار دارد؟
کیوان پهلوان (زاده ۱۳۳۹ در سواد کوه) مترجم، مولف و پژوهشگر ایرانی در رشته انسان‌شناسی، فولکلور و موسیقی نواحی و نوازنده سازهای کوبه‌ای است. وی که دکترای فولکور را دارد تا کنون آثار قابل توجهی در حوزه فرهنگ عامه و موسیقی تالیف و منتشر کرده که نمونه آنها از جمله اثر ۱۶ جلدی «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی»، اثر دو جلدی «موسیقی و تعزیه در ایران»، «فرهنگ تعزیه در کشورهای اسلامی»، اثر ۲۰ جلدی «فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران» و مقالات متعددی در پیرامون موسیقی و تعزیه است.
ورود سازها به دوره ناصرالدین شاه برمی‌گردد
این پژوهشگر در گفت و گو با همشهری آنلاین در باره زمان ورود ساز به مراسم آیینی و عزاداری به ویژه محرم و عاشورا اظهار کرد: اوج و شکل‌گیری مراسم عاشورایی مربوط به دوره صفویه است. پیش از صفویه هم آیین‌ها و مراسمی در این رابطه برپا می‌شد، اما شکل‌هایی که امروزه می‌بینیم و عدواتی که برای اجرای مراسم به این صورت متداول است همگی مربوط به اواخر صفویه و دوره قاجاریه به ویژه دوره ناصرالدین شاه و بعد از ساخت و آغاز به فعالیت «تکیه دولت» است.
پهلوان افزود: در ابتدا باید بدانیم که «تکیه» به مکانی گفته می‌شود که عزاداری و نمایش‌های آیینی در آن برپا داشته می‌شوند. این نوع معماری در زمان صفویه شکل گرفت. زیرا علمای آن عصر برپایی هرگونه آیین مذهبی غیر از فرایض و واجبات در مسجد را صلاح نمی‌دانستند و معتقد بودند باید در مسجد فقط به امور واجب مانند نماز پرداخت به همین دلیل تکیه‌ها برای انجام آیین‌های مذهبی برپا شد.
او ادامه داد: پس وقتی تکیه‌ها ساخته شدند به این معنی است که مراسم آیینی هم برپا می‌شده. گزارش سیاحان غربی و اروپایی در خصوص عزاداری‌ها هم در کنار مستندات فارسی موجود است.
پهلوان همچنین گفت: قدیمی ترین نسخه به دست آمده از تعزیه هم مربوط به ۱۱۱۱ هجری قمری و اواخر دوره صفویه است و پیش از آن هم تاکنون چیزی به دست نیامده است.
استفاده از اولین صدا سازها در دسته‌های سینه زنی
پژوهشگر تعزیه و موسیقی در ایران درباره استفاده از سازها در آیین های عزاداری بیان کرد: همانطور که گفته شد بعد از فعالیت تعزیه‌داران در تکیه دولت کم کم برخی‌سازها برای همنوایی و ایجاد نظم جهت برگزاری آیین‌ها و نمایش‌ها مورد استفاده قرار گرفتند که طبق اسناد برای نخستین بار از طبل، طبل کوچک یا درام، سنج، ترومپت، فلوت و قره‌نی استفاده شد. این شیوه کم‌کم مورد توجه قرار گرفت و وارد دسته‌های عزاداری شد.
پهلوان درباره نخستین آلت‌های همنوایی در عزاداری‌ها گفت: طبق مستندات پیش از ورود اینگونه سازها، در مراسم عزاداری از «کرپ» یا کرب» برای هماهنگی و ضرب گرفتن به ویژه بین سینه زنان و نوحه خوانان استفاده می‌شد که سابقه آن بسیار طولانی‌تر از این دسته سازهاست. همچنین برای حزن انگیزی بیشتر از ساز نی نیز استفاده می‌شد.
او ادامه داد: طبل و دمام هم بین جنوبی‌ها رواج پیدا کرد همچنین آنها از سرنا هم بهره می‌بردند. درباره استفاده از ساز «کرنی» در گیلان هم باید بگویم علی‌رغم دیرینه بودن این ساز، به نظر می‌رسد بعد از اینکه در تکیه دولت استفاده از سازها مورد توجه قرار گرفت «کرنی» هم در گیلان رواج پیدا کرد.
پهلوان افزود: بعد از توجه ناصرالدین شاه در برپایی اینگونه مراسم، عملا برخی مخالفت‌ها کم شد و افراد هم از نواها و سازها بیشتر بهره بردند. گفتنی است که در شهرهای قزوین، اصفهان و تفرش تعزیه‌های قابل قبول‌تری می‌بینیم که از نواهای ایرانی برای تعزیه خوانی استفاده می‌شد.
آشنایی با برخی سازهای قدیمی ایرانی که در عزاداری‌ها به کار می‌روند
کرپ: کرب زنی یا کرپ زنی از آیین‌های ویژهٔ عزاداری در ماه محرم است که اجرای آن بیشتر در گیلان و مازندران دیده می‌شود.
کرپ قطعه چوبی است تراشیده شده، به اندازه‌ای که در کف دست جا می‌گیرد و سطح بیرونی آن صاف است. در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد. کرپ در کف دست قرار می‌گیرد و انگشتان برگرد آن حفاظ می‌شوند. عزاداران هر کدام یک جفت کرپ را در دست می‌گیرند و به آهنگ نوحه‌ای که خوانده می‌شود آنها را برهم می‌کوبند.
کَرنی: کرنی نوعی آلت موسیقی بادی طویلی به طول ۲ تا ۳ متر است که از دو بخش نی و بخش خروجی آن که شبیه شاخ است ساخته می‌شود. بخش خروجی ساز هم از پوست سخت و چوبین نوعی کدو تهیه می‌شود. کرنی‌چیان برای بر آوردن صدای آن از دم و باز دم خود استفاده می‌کنند. هیات کرنی‌چی را ۲ «سر کرن‌چی» و تعدادی بین ۱۰ تا ۱۵ کرن‌چی تشکیل می‌دهند. صدای کرنی هول‌انگیز و همراه با حزن و اندوه است و شنونده را منقلب و متأثر می‌کند.
کرنی‌چی‌ها هر ساله شب‌های تاسوعا و عاشورا و روزهای عاشورا در هیات‌ها و حیاط امامزادگان حاضر می‌شوند و برای همنوایی با عزاداران کرنی‌می‌زنند. همچنین گروه کرنی نوازی به صورت پیش‌خوان دسته عزادار نیز عمل می‌کنند. وقتی وارد حیاط بقعه و یا مسجدی می‌شوند نوایی به مفهوم «سلام و علیک» را سر می‌دهند و در شب عاشورا کرنی‌چیان نوای «چه نینوا و چه کربلا است امشب، سر حسین مظلوم از سر جداست امشب» را سر می‌دهند. همچنین وقتی دسته به حیاط بقعه و قبرستانی وارد می‌شوند، برای تمام اموات نوای رایج مرثیه «زاره زاره» را با سوز و گداز خاصی می‌نوازند.
طبل زلزله: طبل زلزله هم از سازهایی بوده که در گذشته هنگام عزاداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته که بعد از ممانعت‌های عصر پهلوی اول در اجرای مراسم حسینی و راه‌اندازی دست‌های سینه زنی و زنجیر زنی، استفاده از این ساز کوبه‌ای فراموش و در نتیجه منسوخ شد. اما در ادامه تحقیقات استادان موسیقی ایرانی یعنی محمد رضا درویشی و هوشنگ جاوید این ساز شناسایی و معرفی شد. طبق گزارش‌های این پژوهشگر طبل زلزله بیشتر بین مردم نواحی کویری به ویژه یزد مرسوم بوده است.
این طبل که به صورت شش‌دهانه‌یی و متحرک ساخته شده و فقط به هنگام عزاداری سرور و سالار شهیدان در ماه‌های عزا مورد استفاده قرار می‌گیرد، توسط دوازده نفر به طور همزمان با کوبه‌های بسیار بزرگ و چماق‌وار به صدا در می‌آید.
سنج و دمام: در گذشته برای جمع‌آوری عزاداران و سینه زنان بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه و قبل از سینه زنی مراسم سنج و دمام اجرا می شده‌است. هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه فرد شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود به‌طوری‌که احساس می‌کند می‌تواند یک تنه به لشکر بزند و با هر زورگویی به نبرد بپردازد. هر محله تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته می‌شده است.
هر گروه شامل هفت عدد دمام، هشت عدد سنج و یک عدد بوق بوده‌است. سنج و دمام در چهار محل (محله بهبهانی، شنبدی، کوتی و دهدشتی) اجرا می‌شده و گاهی به منظور رقابت با یکدیگر تا یک ساعت ادامه می‌یافته. لازم به ذکر است که مراسم سنج و دمام در زمان رضا شاه ممنوع بوده هر چند دوباره آزاد شد.
بوق:بوق، سازی ساده و مارپیچی شکل است با امتداد مخروطی و دهانه‌ای بازتر و طولی بین ۴۰ تا ۸۰ سانتی متر که با دمیدن از دهانه کوچک نواخته می شود. فقط در فرهنگ موسیقایی بوشهر واقع در شمال خلیج فارس رواج دارد و منحصراً برای آیین عزاداری امام سوم شیعیان یا دیگر بزرگان دینی نواخته می‌شود. بوق معمولاً همراهی‌کننده گروه نوازندگان سنج و دمام است و به صورت متناوب با دیگر نوازندگان همراهی می‌کند. نوازنده بوق گاه شروع‌کننده مراسم سنج و دمام نوازی است.
کلیدزنی: کلیدزنی هم از آیین‌های رایج در عزاداری محرم است که بیشتر بین مردم دیلمان از توابع شهرستان سیاهکل در گیلان رواج دارد. گروه کلیدزنان در جلوی هیات‌های عزاداری قرار می‌گرفتند و با کوبیدن دیرک یا نیزه‌ای چوبین ( که در راس آن بیش از بیست کلید بسیار بزرگ نصب شده) به زمین ایجاد صدا می‌کنند .