همشهری آنلاین - زهرا بلندی: مراسمی با عنوان تشت‌گذاری که شاید نسبت به دیگر مراسم آیینی بیشتر درباره‌اش صحبت شده و در هیئت‌های زیادی اجرا می‌شود یکی از پرمخاطب‌ترین‌ها در هیئت‌های قدیمی منطقه۱۹ است که به منزله نقطه شروع عزاداری‌های سالار شهیدان و یارانش در واقعه کربلا هرسال ۳-۴روز قبل از آغاز ماه محرم برگزار می‌شود. تشت‌گذاری مراسمی بسیار معنوی و باعظمت است که در برخی استان‌ها از جمله اردبیل مرسوم است.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
در این مراسم تشت و کوزه آبی توسط بزرگان هیئت محل با اجرای برنامه‌ای خاص به مجالس آورده می‌شود. این تشت تا هفتم ماه محرم پرآب نگه داشته می‌شود و در روز هفتم که روز بسته شدن راه فرات است، آب آن را خالی و بر مظلومیت اهل بیت(ع) گریه می‌کنند. مردم پس از مراسم، از آب آن تشت به عنوان تبرک می‌خورند و برخی حتی برای شفای مریضان کمی از آن آب را به خانه می‌برند. روشن کردن شمع و خواندن دعای فاتحه هم که دعای خاص آیین تشت‌گذاری است، از دیگر برنامه‌های این مراسم در منطقه به حساب می‌آید.
سنت تشت‌گذاری
فلسفه پیدایش این مراسم روایت جالبی دارد. هیئت‌داران قدیم منطقه می‌گویند براساس مستندات تاریخی، وقتی امام حسین(ع) در ماه ذیحجه مکه را به مقصد عراق ترک کرد، پیش از رسیدن امام و یاران و اهل بیت او به کربلا، حربن یزید برای نخستین بار راه را بر آنها بست و حرکت کاروان را متوقف کرد. باوجودی که امام حسین(ع) و یاران وی آب کمی برای نوشیدن داشتند، اما امام دستور داد تا تشت‌هایی را که همراه کاروان بود، زمین بگذارند و آب مشک‌ها را درون آنها بریزند. سپس از آب نوشیدند و آب را در اختیار حر، سربازان و چهارپایان آنها هم قرار دادند تا سیراب شوند. این اتفاق تاریخی، مهم‌ترین دلیل برای برگزاری مراسم تشت‌گذاری است و به پاس بزرگداشت رفتار امام حسین(ع) در مقابل دشمنان که آب را روی لشکر امام(ع) بست، اجرا می‌شود. چنین رسومی ریشه در فرهنگ قومی و قبیله‌ای ساکنان منطقه دارد و هر طایفه ای ممکن است با سبک و روش خاص خود آنها را برگزار کند، اما هدف اصلی از اجرای آنها، عزاداری بر امام حسین(ع) و آغاز حضور باشکوه مردم در مکان‌های عزاداری برای شرکت در برنامه‌های محرم است. شاید هنوز هم خیلی‌ها چیزی درباره فلسفه برگزاری این مراسم ندانند و آذری‌زبان نباشند، اما با جان و دل و با اشتیاق زیادی در این مراسم شرکت می‌کنند.
دسته «شاخسی – واخسی» در اینجا به راه است
شاخسی – واخسی (شاه‌حسین و وای‌حسین‌گویان) جزء آیین مخصوص نقاط مختلف آذربایجان و به طور کلی آذری‌زبان‌ها به حساب می‌آید که برگزاری آن در برخی هیئت‌های این منطقه هم مرسوم است. این مراسم در شب عاشورا و در مساجد برگزار می‌شود؛ البته چند سال است به خارج از مساجد هم کشیده شده است. در این اقدام عزاداران به ۲دسته تقسیم می‌شوند و روبه‌روی هم بر روی زانو می‌نشینند. یک نفر از هرگروه به عنوان سردسته معرفی می‌شود و جلو دیگران می‌نشیند. مابقی هم برحسب سن، در کنار و پشت سر او می‌نشینند. گروه اول کلماتی در سوگ امام حسین(ع) و یارانش با صدای بلند می‌گوید و دسته دوم هم، پاسخ آنها را می‌دهند. مثل اینکه ۲بیت از یک شعر توسط یک گروه و ۲بیت دیگر توسط دسته دیگر خوانده شود. این عمل چندین بار تکرار می‌شود و عزاداران فضای چند محله را با نوای دلسوز خود پرمی‌کنند.
در این مراسم اعلام می‌شود که فردا امام حسین(ع) و یارانش به شهادت می‌رسند و اهالی به عزاداری می‌پردازند. عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌دهند و از هیچ ابزارآلات جدیدی که در سال‌های اخیر در مراسم شاه‌حسین‌گویان وارد شده و حتی از چوب مخصوص شاه‌حسین‌گویان نیز استفاده نمی‌کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می‌شود، بر سینه می‌زنند اما عده‌ای هم با استفاده از تبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور خاصی در این مراسم به وجود می‌آورند.
سوگواری به سبک «اوخشاما»
ادبیات مرثیه‌ای آذری‌زبان‌ها دارای سابقه تاریخی و وسعت فراوان است. تمامی آذری‌زبان‌ها و حتی افراد غیرآذری، با سوز مرثیه‌های ترکی اختند. شاید یکی از علت‌های سوزناک بودن مرثیه‌های ترکی، وجود «اوخشاما» در اشعار آنها باشد. اوخشاما به زبان آوردن خصوصیات خوب اخلاقی و رفتاری شخص در گذشته در مراسم سوگواری او است که با سبک و شیوه خاصی گفته می‌شود. اوخشاما آنقدر جانسوز است که حتی اگر کسی معنی آن را هم متوجه نشود، به دلیل لحن خواندن آن تحت تأثیر قرار می‌گیرد. اوخشاما در هر مراسم عزاداری به تناسب همان مجلس بیان می‌شود. یک نفر ممکن است در مزار فرزند خود به بیان خصوصیات او با ناله‌های دلسوز بپردازد و دیگری در برنامه‌ای که به خاطر شهادت امام حسین(ع) برپا شده است. در مجالس عزاداری امام حسین(ع)، اهالی به خواندن مرثیه‌ای برای این امام بزرگوار می‌پردازند. البته هرکسی نمی‌تواند به بیان این مرثیه‌ها بپردازد و شرکت‌کنندگان هم با نوع خواندن آنها توسط دوستان یا مداحان او را همراهی می‌کنند.
بئشیک
یکی دیگر از آداب مرسوم اهالی منطقه۱۹ در ماه محرم، اجرای مراسم «بئشیک آوردن» است. بئشیک در لغت به معنی گهواره و نشان‌دهنده گهواره حضرت علی‌اصغر(ع) است. بیشتر بئشیک یا گهواره‌ها با پارچه‌های نذری بانوان تزیین می‌شوند. این گهواره بین خانم‌های محله دست به دست می‌چرخد و هرکس که به حضرت علی‌اصغر(ع) توسل کرده و حاجت او برآورده شده، این گهواره را به خانه خود برده و مجلس عزاداری همراه با پذیرایی مختصر برگزار می‌کند.
بسیاری از خانم‌های منطقه به این آیین اعتقاد دارند و به همین خاطر است که همیشه روی پارچه‌های سبزرنگ گهواره، اسکناس‌هایی با سنجاق وصل می‌شود. این گهواره در روزهای عادی در حسینیه یا مساجد نگهداری می‌شود و در هنگام حرکت دسته‌های عزاداری، مردها اقدام به حرکت آن در ابتدای دسته‌های عزاداری می‌کنند. برخی مداحان هم گهواره را روی زمین گذاشته و با تکان دادن آن شروع به خواندن لالایی یا مداحی می‌کنند.