همشهری آنلاین _ رضا نیکنام : طبعاً مقوله‌ای به اسم احترام به درختان یا فضای سبز از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است. با توجه به همین رویکرد بسیار مهم است که واحدی به نام فضای سبز در بدنه تشکیلاتی شهرداری‌های مناطق پیش‌بینی و مشغول به کار می‌شود. از طرفی علاقه به پرورش گل‌های آپارتمانی توی این خانه‌های قوطی کبریتی ما که سقفشان ۲ وجب بالای سر آدم قرار می‌گیرد به نوعی مبین همین اشتیاق شهروندان به پرورش فضای سبز است. علی‌ایحال می‌شود گفت شهری که فضای سبز نداشته باشد از یک شهر مرده هم مرده‌تر است. فضای سبز و آرامشی که به یک محله هدیه می‌کند ابداً چیزهایی نیستند که بشود به راحتی از کنارشان گذشت، برای همین پرداختن به موضوع فضای سبز عمودی در منطقه ۱۶، یعنی همین منطقه‌ای که ما داریم در آن زندگی می‌کنیم، یک امر اجتناب‌ناپذیر است. در این گزارش نکته‌های مفیدی درباره فضای سبز عمودی می‌آوریم، امیدواریم شما هم بعد از مطالعه این نوشته حرف ما را تصدیق کنید.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
منطقه ۱۶ از نظر برخورداری از فضای سبز تزیینی و کاربردی وضعیت متوسطی دارد، اگر کسی به نقشه منطقه نگاه کند یا چند ساعت وقت بگذارد و سرتاسر این محدوده را بگردد به درستی این حرف صحه می‌گذارد. این موضوع باعث می‌شود رفتار شهرداری و سیاست‌هایش در قبال فضای سبز در این منطقه روش و رفتار دیگری باشد.
به عنوان مثال شهرداری باید سیاستی پیشه کند که در دراز مدت ضمن توسعه فضای سبز، شهروندان از امکانات بالقوه آن هم استفاده کنند و سود ببرند. مثل آدمی که در یک شب تاریک چراغی دارد و می‌خواهد از آن در مقابل بادهای تند محافظت کند. لزوم وجود فضای سبز برای شهرهای بزرگ، به‌ویژه شهرهایی که هوای بدی دارند و آلودگی از سر و ریختشان می‌بارد، مقوله‌ای است که نمی‌توان از آن چشمپوشی کرد یا به‌راحتی از کنارش گذشت.
درختان طوری که همه ما خیلی خوب می‌دانیم ریه اصلی تنفسی تهران هستند. درختان پارک‌ها فارغ از جنبه‌های توریست‌پسندشان ویژگی‌هایی دارند که برای شهر و محله‌ها بسیار حیاتی است، آنقدر حیاتی که نبود یا فقدان آن را با هیچ چیزی نمی‌شود عوض کرد. در این شرایط وظیفه شهروندان این است که از وجود چنین میراث گرانبهایی محافظت کنیم، چرا که فضای سبز به رغم گستردگی و انبوهی در صورت بی‌توجهی خیلی زود پژمرده می‌شود و از بین می‌رود.
بی‌توجهی به این میراث سبز اگر از خشونت یک آتش‌سوزی گسترده بیشتر نباشد قطعاً کمتر هم نخواهد بود. یکی از راه‌های اصلی افزایش فضای سبز در این منطقه، طوری‌که کارشناسان این حوزه می‌گویند، مقوله جدی توجه به ایجاد فضاهای سبز آپارتمانی یا فضای سبز عمودی است.
گل می‌روید به بام، گل می‌روید...!
آمارها نشان می‌دهند کل سرانه فضای سبز منطقه ۱۶ آن همه نیست که بشود به آن دل خوش کرد. واقعاً باید چه کار کرد؛ آیا می‌شود توی این وضع دست روی دست گذاشت یا اداره فضای سبز را به یک سیبل خوش‌ترکیب تبدیل کرد و همه کاسه کوزه‌ها را روی سر آن شکست یا باید موشکافانه به بررسی دلایلی بپردازیم که باعث این اتفاق شده است؟ مسئولان شهرداری منطقه ۱۶ برای بیرون رفت از این وضعیت راه‌هایی را پیشنهاد می‌کنند تا فضای سبز شهر و محله افزایش پیدا کند. مثلا در سال های قبل بام شهرداری ناحیه ۴ را گیاهپوش کرده‌اند. این همان چیزی است که در عرف ادبیات امروزی شهری می‌گویند: فضای سبز عمودی! ظاهراً چندین نوع گیاه در این بام کاشته شده است. آن‌طور که اهالی شهرداری می‌گویند از آبیاری قطره‌ای برای سیراب کردن این فضای عمودی سبز رنگ استفاده می‌شود و مزایایی دارد که کسی نمی‌تواند آن را انکار کند، این فضای سبز در برابر سرما به شدت مقاوم است و در عین حال از هدر رفتن انرژی نیز جلوگیری می‌کند.
نمی‌شود دست روی دست گذاشت
حقیقتش را بخواهید من فکر می‌کنم مشکل فضای سبز در تهران و به طریق اولی در منطقه‌ای مانند منطقه ۱۶ یک مشکل تاریخی است که نباید تقصیرش را به گردن فلان سازمان و بهمان نهاد انداخت. ما در یک روند تدریجی تاریخی و طی چند دهه جوری این شهر را ساختیم که به کاردستی‌های دست‌ساز کودکان دبستانی شبیه شده تا یک شهر پر اسم و رسم دهن پر کن، آنهم در وضعی که تهران همیشه به نام یکی از خوش آب و هواترین شهرهای این مملکت شناخته می‌شده و مطلقاً مستحق این وضع نابسامان نبوده و نیست.
طوری که ما شنیده‌ایم سرانه فضای سبز تهران از سرانه‌های معمول جهانی بیشتر است اما این گستردگی فضای سبز ابداً با یک ترازوی عادل توی این شهر پخش نشده طوری که یک منطقه تهران پر از دار و درخت است و منطقه‌ای دیگر برعکس. «محمد نایبی» شهردار ناحیه ۴ منطقه ۱۶ در باره ضرورت ایجاد فضای سبز عمودی می‌گوید: «ابتدا باید اداره‌های دولتی برای این کار پیشقدم شوند. نمی‌شود دست روی دست گذاشت و از مردم انتظار داشت به این طرح‌ها دل ببندند. در اصل ابتدا باید این کارها ارگان‌ها آغاز شود تا مردم هم به انجامش تشویق شوند.»
منطقه ۱۶، منطقه ۱۶ است اما ...
با این همه باید اعتراف کرد قسمتی از این مشکل – کمبود فضای سبز ـ به ویژگی‌های ذاتی این منطقه برمی‌گردد. این منطقه نه مثل شمیران پر از دار و درخت است و نه عین کن و سولقان کوه‌های سر به فلک کشیده دارد. به تعبیری منطقه ۱۶، منطقه ۱۶ است، با تمام ویژگی‌هایی که می‌شود برای یک محله جنوب شهری بر شمرد. حالا باید دید چطور می‌شود با این وضع ناگوار کنار بیاییم یا کاری کنیم که وضع موجود به وضع مطلوب مورد انتظار اهالی این منطقه تبدیل شود.
وجود فضای سبز در یک منطقه علاوه بر همه مزایای صریحش ویژگی‌هایی را برای شهروندان یک شهر به ارمغان می‌آورد که کسی فکرش را نمی‌کند. همان‌طور که همه ما می‌دانیم یکی از مشکلات اساسی شهر ما معضل آلودگی‌های بصری است در شرایطی که یک فضای سبز مناسب در اولین قدم می‌تواند بسیاری از مشکلات بصری این منطقه را رفع و رجوع کند وگرنه... بگذارید این جمله را از زبان یک کارشناس حوزه شهری بشنویم که اعتقاد دارد آلودگی بصری مثل نوشیدن یک لیوان آب خوردن می‌تواند یک منطقه را از ریخت و قیافه بیندازد.
فضای سبز عمودی و رفع آلودگی‌های بصری
دکتر امیر محمدی، روان‌شناس و همچنین کارشناس امور شهری، در این باره حرف‌های شنیدنی در چنته دارد: «ناهنجاری بصری شهرهای امروز بسیار گسترده است و می‌توان گفت به تمام ابعاد ارتفاع، رنگ، مصالح و گرافیک محیطی اطلاق می‌شود. هر آنچه امروز به‌راحتی در دید هر بیننده‌ای ناهماهنگی تداعی می‌کند، بافت‌های قدیم و جدیدی است که بدون رعایت حریم یکدیگر و بی‌توجه به هارمونی محیط در کنار هم قرار گرفته‌اند در صورتی که یک فضای سبز با هویت در ساده‌ترین حالت می‌تواند بسیاری از این نوع مشکلات محله را به دست فراموشی بسپارد. مگر می‌شود انکار کرد فضاهای سبز زیبا مولد یک هارمونی مناسب هستند و قطعاً ساکنان خود را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. می‌توان گفت گستاخی رنگ‌ها آرامش شهروندان را مختل می‌کند. متاسفانه طی دهه‌های گذشته حرمت‌ها در شهرسازی از یاد رفته و ساختمان‌ها به‌طرز عجیبی بی‌توجه به هویت جمعی شهر به دنبال فردگرایی و تعارضند. چطور می‌شود گفت چنین شهری ساکنانش را به تعارض دعوت نمی‌کند؟!»
این کارشناس امور شهری، نقش شهروندان را در این زمینه انکار نمی‌کند چرا که قطعاً اولین قدم را باید خود مردم بردارند و به خود و هویت بصری شهرشان و همشهریانشان احترام بگذارند اما مسئولیت نهادهایی مثل شهرداری را در این مسئله بیشتر از شهروندان می‌داند چون قانون‌گذاری برای ایجاد فضای بصری مناسب در دست این نهادهاست.
نسخه‌هایی‌که مدیریت شهری می‌پیچد
یکی از نسخه‌های معتبری که شهرداری برای جبران کمبودهای فضای سبز منطقه پیچیده ساماندهی و بازسازی میدان‌ها و گذرهاست. به عنوان مثال ساماندهی میدان‌ها جزء این طرح‌های اصلاحی به شمار می‌رود. ظاهراً میزان پیش‌بینی ایجاد فضای سبز در این میدان‌ها نوعی راهکار تأثیرگذار برای افزایش سرانه فضای سبز است. چه می‌شود کرد؟ وقتی یک منطقه از فضاهای طبیعی برخوردار نیست مجبور است دست به دامن طرح‌های مصنوعی برای افزایش سرانه فضای سبز بشود. این یعنی باز تعریف مبلمان شهری، فضاهای بصری و شکل و قیافه فضاهای عمومی.
راه بعدی استفاده از روش‌های جدید و نو برای ارتقای سطح فضاهای سبز شهری است. این روش‌های کارآمد و امتحان پس داده را می‌شود به چند دسته تقسیم کرد که قطعاً می‌دانید معتبرترین آنها ایجاد فضای سبز عمومی است. می‌بینید که در این وضع همه راه‌ها به فضای سبزعمودی ختم می‌شود. می‌دانید که برای توسعه فضای سبز مناسب لازم است تا زمین‌های قابل کشت وجود داشته باشند و از آنجایی که چنین عرصه‌هایی در محیط‌های شهری چندان ساده به دست نمی‌آیند استفاده از معماران طرح فضای سبز عمودی را پیشنهاد کرده‌اند.
حداکثر استفاده از حداقل فضاهای بلاستفاده
ایجاد فضای سبز عمومی کمک می‌کند در حداقل فضایی که در بام‌ها یا بالکن منازلمان وجود دارد باغچه‌ای کوچک و با طراوت ایجاد کنیم و زیبایی آن را نه تنها به خود و خانواده‌مان، که به شهر هدیه دهیم. در تکنیک فضای سبز عمودی طراح به کمک نمادهای موجود در محیط مثل لبه دیوارها و بام‌ها، نیم طبقه‌ها، محافظ‌های دستگاه‌های برودتی و... محیط زیبایی را با عناصر طبیعی خلق می‌کند. بررسی‌های صورت گرفته از هزینه تمام شده یک مترمربع فضای سبز عمودی نشان می‌دهد که این روش حداقل به میزان ۸۰ درصد پایین‌تر از ساخت همین مقدار فضای سبز بر روی زمین است و به سرعت اجرا می‌شود.
در این شیوه برای افزایش منظر بصری، محیط کاشت گونه‌های متعددی از گیاهان با استفاده از گلجاهای پلاستیکی یا سفالی انجام می‌شود. این‌گلجاها بر خلاف گلدان‌های معمولی فضای بزرگ‌تری دارند و این امکان را می‌دهند تا علاقه‌مندان به فضای سبز عمودی، درختان و درختچه‌های آپارتمانی خود را به راحتی در آنها کشت کنند و پرورش دهند و در عین حال بتوانند گل‌های فصلی یا گیاهان پرچینی را با این روش به محیط شهری وارد کنند. در برخی ساختمان‌ها به دلیل افزایش منظر بصری محیط محوطه‌ها نیز با پوشش‌های خاص‌گیاهی آراسته می‌شود که در عین بهره‌برداری مناسب از کل فضاهای قابل‌دسترس، زیبایی و نشاط خاصی به محیط می‌بخشد.
محله‌هایی با کمتر از ۱۰مترمربع سرانه فضای سبز
هر چند سرانه فضای سبز درشهر تهران ۱۶متر و ۴۹ سانتیمترمربع اعلام شده است و در این بین ۶ منطقه شامل۷، ۱۰، ۱۱، ۱۷، ۸ و ۱۲ کمتر از ۱۰مترمربع سرانه فضای سبز دارند، اما «علی‌محمد مختاری» مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران در این باره به وضع فضای سبز در ادوار گذشته اشاره می‌کند که نشان می‌دهد این روند سیر صعودی داشته است: «در حوزه فضای سبز شهر تهران، پیش از انقلاب و در سال ۱۳۵۷، تعداد پارک‌های محله‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ۷۵ بوستان بود که علاوه بر این ۲ هزار و ۹۰۰ هکتار جنگلکاری وجود داشته که در مجموع فضای سبز شهر تهران به ۴۲۰ هکتار می‌رسید و سرانه فضای سبز نیز برای تا ۳ میلیون و ۵۰۰ نفر جمعیت تهران یک‌مترمربع بود. اما در سال ۱۳۶۵، تعداد بوستان‌های محله‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از ۷۵ به ۱۲۰ بوستان افزایش پیدا کرد و اکنون نیز تعداد بوستان‌های پایتخت به ۲ هزار و ۳۲۳ بوستان رسیده است.»
مختاری اضافه می‌کند: «در سال ۱۴۰۰، ۲۳ بوستان محله‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مورد بهره‌برداری قرار گرفت. همچنین در حال حاضر نیز با تملک ۲۱ باغ و تبدیل آنها به بوستان‌ها این کار در دست اجرا است. باغ‌هایی که پس از تملک به بوستان تبدیل می‌شوند که اکثریت آنها در مناطق کم‌برخوردار قرار دارند. امروزه سرانه فضای سبز شهر تهران در سطح درون‌شهری ۱۶متر و ۴۹ سانتیمترمربع و در بخش برون‌شهری به ۲۶مترمربع رسیده است. بر همین اساس باید بافت فرسوده را تملک و پس از تجمیع و با تأمین اعتبار به توسعه فضای سبز در این محل‌ها بپردازیم.»