اینکه چرا این معضل ادامه دارد؟ پرسشی است که شاید پاسخ آن را بتوان در این گفته دکتر محمد باقر صدوق، دبیر کمیته اضطراری آلودگی هوای تهران، یافت؛ «متأسفانه آلودگی هوای جزو اولویت نیست و هیچ مسئولی به‌عنوان اولویت به آن نگاه نمی‌کند.»
با این حال هر سال با فرارسیدن روز هوای پاک برنامه‌های جورواجور برگزار می‌شود و پس از آن دوباره همه چیز روال عادی خود را از سر می‌گیرد؛ خیابان‌ها مملو از خودرو می‌شود، ترافیک به حد انفجار می‌رسد و هر شهروندی روزانه به‌طور متوسط 4 ساعت عمر خود را در ترافیک سنگین تلف می‌کند. سناریویی که آنقدر تکراری شده که حتی رغبتی برای نوشتن درباره آن وجود ندارد. با این حال امسال متفاوت از سال‌های دیگر در گزارشی که از نظرتان می‌گذرد نه به آمار تکراری اشاره می‌شود نه به پیامدهای آلودگی هوا؛ بلکه تنها علت این دور و تسلسل و دست روی دست هم گذاشتن مسئولان در گفت‌وگو با دبیر کمیته اجرایی نظارت و هماهنگی آلودگی هوا و مدیر طرح جامع کاهش آلودگی هوا، بررسی می‌شود.
«عدم‌اجرای قانون جلوگیری از آلودگی هوا که در سال 74تصویب شده عمده‌ترین عامل تداوم آلودگی هوای تهران است»؛ دکتر محمدباقر صدوق، مدیرکل محیط زیست استان تهران و دبیر کمیته اجرایی نظارت و هماهنگی در مواقع اضطرار آلودگی هوا، با بیان این مطلب می‌افزاید: «حل معضل آلودگی هوای تهران در گروی اجرای این قانون است. اگر این قانون اجرا شود مشکل آلودگی هم تا حدی زیادی برطرف می‌شود.»
وی می‌گوید:«بنا به ماده 4این قانون تردد خودروهای دودزا ممنوع است. این درحالی است که 5/1میلیون خودروی فاقد استاندارد در سطح شهر تردد می‌کند. خودروهایی که اکثرا فرسوده شده و دود تولید می‌کنند و باید از چرخه ترافیک خارج شوند. اجرای این بند قانون به معنای جلوگیری از تردد این خودروهاست.»
وی تصریح می‌کند: «فقط خودروهای فرسوده آلودگی ایجاد نمی‌کنند بلکه بخش قابل توجهی از آلودگی هوا ناشی از تردد خودروهای نو ساخت داخل است. براساس اعلام سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت، میانگین مصرف سوخت خودروهای جدید 7/10 لیتر است در حالی که این میزان در خودروهایی که الان در دنیا طراحی و تولید می‌شوند 5/2 و حداکثر 5لیتر است. اینها مشکلاتی است که باید برای آن چاره‌جویی شود.»
صدوق می‌افزاید:«اما مشکل اینجاست که هرچند آلودگی هوا هر ساله خسارات بسیار زیادی از نظر اقتصادی و اجتماعی بر کشور تحمیل می‌کند ولی چون اثرات آن تدریجی است مورد توجه قرار نمی‌گیرد و به همین دلیل هنوز حتی دولتمردان به این معضل به‌عنوان یک اولویت نگاه نمی‌کنند. در حالی که اگر فرضا بگویند آب آلوده است همه مسئولان پیگیری می‌کنند و اعتبار برایش تعیین می‌کنند.»
مدیرکل محیط زیست استان تهران می‌گوید: «الان مشکل قانون نداریم؛ مشکل ما اجرای قانون است که معلق مانده. نکته‌ای که وجود دارد اینکه عمده آلودگی هوا تهران ناشی از منابع متحرک یعنی حمل‌ونقل است که هم خودروهای خصوصی را شامل می‌شود و هم عمومی. سهم کارخانجات صنعتی و واحدهای خدماتی در این میان بسیار اندک است به این دلیل که آلودگی بیش از 90درصد این واحدها کنترل شده است. از سوی دیگر، با توسعه شبکه گازرسانی و تغییر فناوری هر روز کنترل منابع ساکن بیشتر و آسان‌تر می‌شود ضمن آنکه پایش دائمی محیط زیست هم اهرمی است برای جلوگیری از فعالیت واحدهای آلاینده. اما همان طور که اشاره شد مشکل اساسی منابع متحرک؛ یعنی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و خصوصی است که به‌دلیل متحرک بودن بسیار خطرناکند.»
وی درباره معاینه فنی و نقش آن در کاهش آلودگی هوا خاطر نشان می‌سازد:«معاینه فنی کمک می‌کند ولی مشکل همان اجرا نشدن قانون است یعنی همین که مسئله حاد می‌شود نیروی انتظامی و پلیس وارد ماجرا می‌شوند اما این کافی نیست باید قانون به‌طور مستمر اجرا شود نه مقطعی و در مواقع اضطرار.»
صدوق تصریح می‌کند: «نکته قابل توجه آنکه در آیین نامه اجرایی قانون آلودگی هوا مصوب 28/6/79، همه چیز تعیین تکلیف شده است. مشخص است که چه سازمانی باید مراکز معاینه فنی خودرو راه‌اندازی کند، نقش نیروی‌انتظامی و سازمان محیط‌زیست هم مشخص شده اما قانون فقط به این بسنده نکرده است؛ بلکه براساس ماده 25قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، وزارت مسکن و شهر‌سازی و وزارت کشور موظف شده‌اند هنگام تهیه طرح‌های جامع و هادی و بهسازی شهرها به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که فصلی جداگانه از این مطالعات طرح‌های جامع و هادی را به بررسی مسائل زیست محیطی اختصاص بدهند به‌طوری که در طراحی شهرها، شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی، فضای سبز و همجواری آن با شبکه‌های حمل‌ونقل لحاظ شود اما این اصل بسیار مهم قانون، همواره نادیده گرفته شده است. پس می‌بینیم همه چیز به اجرای قانون برمی‌گردد.»
وی درباره نقش قوه قضائیه در اجرای قانون مربوط به جلوگیری از آلودگی هوا می‌گوید:«اگر در راس قاطعانه عمل شود بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. چاره آن است که مسئولان قضائی پیگیری کنند کدام نهاد یا سازمانی قصور کرده و اصولا چرا قانون تاکنون اجرا نشده، ضمن آنکه موانع اجرای قانون را برطرف کنند. اما وقتی به موضوع اهمیت داده نمی‌شود نتیجه این می‌شود که هرگاه مسئله آلودگی هوا به درجه اضطرار می‌رسد آن وقت دست به کار می‌شوند.»
تردد روزانه 46میلیون خودرو در تهران
فتح‌الله امی، مدیر طرح جامع کاهش آلودگی هوا در گفت‌وگو با همشهری از منابع متحرک یعنی ناوگان حمل ونقل به‌عنوان عامل اصلی آلودگی هوا نام می‌برد و می‌افزاید:«نتایج مطالعات کارشناسان داخلی و خارجی – جایکا - که توسط جمعی از کارشناسان ایرانی و ژاپنی در سال‌های 75تا80 به دعوت سازمان محیط زیست صورت گرفت، نشان داد که 80درصد آلودگی هوای تهران ناشی از منابع متحرک و 10تا20 درصد مربوط به منازل و کارخانه‌هاست. از سوی دیگر، آخرین آماری که براساس ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا تهیه شده حاکی از آن است که 89 درصد آلودگی هوای تهران به خاطر تردد خودروهاست و سهم آلودگی کارخانه‌ها و منازل (منابع ثابت) فقط 11درصد است.»
وی با اشاره به اینکه روزانه در تهران 10میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شود، تصریح می‌کند:«این مقدار بنزین 7میلیون کیلو گرم یا به عبارت دیگر 7هزارتن وزن دارد این به معنای آن است که هر روز در تهران یک بمب شیمیایی 7هزار تنی منفجر می‌شود. در نظر داشته باشید که مصرف گاز و گازوئیل در این محاسبه لحاظ نشده است.»
امی یادآور می‌شود: «مشکل اساسی یا نقطه مبهمی که همه ارگان‌های ذی‌ربط باید آن را حل کنند استاندارد کردن خودروهاست. استاندارد کردن خودروها از سال 80آغاز شد 15051 R نخستین استاندارد بود در پی آن و به تدریج r 83/00، یورو یک و یورو 2 رایج شد. طی جدولی که دولت اعلام کرده خودروهای ساخت داخل باید براساس یورو 2 تولید شوند.
بر این اساس می‌توان گفت علت اینکه تهران دچار آلودگی هواست تردد خودروهایی است که قبل از سال 80 تولید شده‌اند.»مشاور پژوهشی سازمان حفاظت محیط‌زیست، می‌گوید: «طبق آمار ناجا بیش از 5/1میلیون موتورسیکلت و 3میلیون و 300هزار خودرو در تهران تردد می‌کنند که از این میزان فقط یک میلیون و 800هزار خودرو دارای استاندارد و 5/1میلیون خودروی دیگر فاقد استاندارد. میزان آلایندگی هر خودروی فرسوده 30برابر خودروهایی است که استاندارد یورو 2 دارند. با این حساب عملا 45میلیون خودرو در تهران تردد می‌کنند که با احتساب خودروهای دارای استاندارد، میزان خودروهایی که در سطح شهر تهران تردد می‌کنند رقمی معادل 46 میلیون و 800 هزار خودروست. موتورسیکلت‌ها در این میان سهم قابل توجهی در آلایندگی دارند.»
وی با اشاره به قانون جلوگیری از آلودگی هوا خاطر نشان می‌سازد: «اجرای مصوبه سال 74مجلس شورای اسلامی تحت عنوان«قوانین و مقررات جلوگیری از آلودگی هوا» تنها راه‌چاره برطرف کردن معضل آلودگی هواست. حتی اگر فقط ماده 5این قانون اجرا شود نه تنها معضل آلودگی هوا در تهران که در سایر شهرهای آلوده کشور هم برطرف می‌شود.» به گفته این استاد دانشگاه؛ «براساس 5ماده اول قانون جلوگیری از آلودگی هوا، هر سیستمی اعم از ثابت و متحرک که تولید آلایندگی کند حق فعالیت و تردد ندارد.
بدیهی است اگر قاطعانه برخورد شود خودروها و موتورسیکلت‌های دودزا از تهران خارج خواهند شد. چاره کار هم آن است که این قانون و آیین نامه اجرایی آن از سوی دولت به نهادهای ذی‌ربط ابلاغ و لازم‌الاجرا شود؛ قانونی که پس از 13سال که از تصویب آن می‌گذرد همچنان معلق مانده است اما مادامی که دولت دست روی دست بگذارد وضعیت نابسامان و تهدید‌کننده آلودگی هوا همچنان پا برجا خواهد می‌ماند.»