یک قدم مانده تا بیست و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، انجام بازبینی آثار تمرین‌شده، پس از بازخوانی و تصویب متون و تمرین گروه‌ها، آخرین مرحله‌ای است که حضور یک نمایش در این جشنواره بین‌المللی را رقم می‌زند. مروری بر چگونگی انتخاب آثار و نظرات بازبینان آثار بخش‌های مختلف این رویداد فرهنگی را در ادامه می‌خوانید.
بخش چشم‌انداز این دوره از جشنواره، 18 اثر از تهران و شهرهای دیگر کشور را برای اجرا پذیرفته است. کار بازبینی و انتخاب آثار این بخش را سعید کشن‌فلاح، امیر دژاکام و محمد حیدری برعهده داشتند که 19 نمایش از تهران و 14 نمایش از شهرستان‌های کشور را مورد بازبینی قرار دادند.
معیارهای انتخاب اثر در مرحله بازبینی آثار ارائه شده به این بخش به گفته یکی از اعضای هیئت انتخاب، توان بازیگر و کارگردان و بهره‌گیری از تکنیک و خلاقیت توأم بوده است. امیر دژاکام که خود در بخش موضوعی جشنواره نمایشی را اجرا می‌کند، به این موضوع اشاره دارد که نگاه بازبینان در این بخش بر این مسئله نیز تمرکز داشته که کارگردان و گروه چقدر توانسته‌اند از عهده اجرای متنی که در بازخوانی پذیرفته شده بود، برآیند:«در این بازبینی‌ها اگر چه نظراتی هم در مورد متن وجود داشت، اما سعی شد به تمرین انجام شده به‌طور مجرد نگاه شود. نظر گروهی من به‌عنوان عضوی از هیئت انتخاب این است که تا حد امکان حقوق کار کردن برای همه حفظ شود.»
گاهی محدودیت تعداد آثار انتخابی در بازبینی، دشواری‌هایی پدید می‌آورد که دژاکام درباره آن می‌گوید:«آثاری که تمرین شده‌اند، هر کدام شایستگی‌هایی دارند، اما در این بخش به جز انتخاب نشدن یک اثر، به عقیده من انتخاب آثار با دشواری خاصی روبه‌رو نبود.» اما پذیرفته شدن متن در مرحله بازخوانی و پذیرفته نشدن اثر تمرین‌شده در مرحله بازبینی، معمولاً دلخوری‌ها و برداشت‌های مختلفی را برای گروه‌ها و فعالان تئاتر به‌وجود می‌آورد:«وقتی گروهی وارد فرایند این جشنواره می‌شود، در واقع قاعده این بازی را با تمام مزایا و معایب آن می‌پذیرد. با این حال وقتی متنی پذیرفته و به کارگردانی سپرده می‌شود، استنتاج منطقی‌اش این است که این کارگردان، صاحب توانایی‌هایی موردنیاز شناخته شده و بنابراین وقتی متنی برای تمرین می‌رود، همه دقت‌ها و فاکتورهای آن برای رسیدن به اجرا باید محاسبه شده باشد.»
این کارگردان و نویسنده تئاتر معتقد است: از سوی دیگر اگر از ابتدا ضمن بررسی زیباییشناسی متن، قابلیت‌های موردنظر برای گروه نیز درنظر گرفته شود، دیگر نه آثار ردی خواهیم داشت و نه گروه‌های دلخور:«اگر جشنواره تعدادی متن را بپذیرد و همان متن‌ها هم اجرا شود، ظرافت‌ها و توانایی‌ها، فضای بروز وسیع‌تر و عمیق‌تری پیدا می‌کنند. برای آثار نوپا نیز، هم می‌توانیم جشنواره‌های دیگری ترتیب دهیم و هم در جشنواره تئاتر فجر، بخش اولین کارگردانی داشته باشیم.»
نمایش‌هایی که در بازبینی بخش چشم‌انداز پذیرفته نشدند، به‌نظر دژاکام، عمدتاً در توان بازیگری ضعف داشتند:«از دیدگاه من، بیان، بدن و انرژی و نوع ترکیب این سه، در عین استفاده از تجربه، تناسب شخصیت و بازیگر و مهارت در ابلاغ توانایی‌ها برای بازیگری اهمیت بسیاری دارد. سعی شد در کارگردانی نیز الگوی ریتم و تناسب سرعت با الگوی ریتم خیالی اثر مورد توجه قرار گیرد. همچنین تلاش کردیم به جز توانایی بالفعلی که در بازبینی خود را نشان دادند، قابلیت‌های بالقوه‌ای را که کارگردان خواهد توانست در اجرا بروز دهد، تجسم کنیم و شاخصه‌های تکنیکی اثر را نسبت به متن بسنجیم.»
دژاکام تفاوت سلیقه‌ها را در تئاتر، همچون هنرهای دیگر، منشأ بدعت‌ها و زیبایی‌های این هنر می‌داند و معتقد است که با وجود نظرات شخصی، هر هنرمندی باید سعی کند در مرحله انتخاب و داوری فرصت کار برای ایده‌های بیشتری را فراهم آورد.
رقابت در خانه
قرار گرفتن آثار داخلی و خارجی در بخش مسابقه بین‌المللی جشنواره تئاتر فجر، به‌طور مجزا صورت گرفته است. آثار خارجی با هیئتی مجزا به تماشای اجرای آثار و یا بازبینی نسخه ضبط شده آنها نشستند و آثار داخلی را مسعود دلخواه، محمدعلی خبری و احمد دامود بازبینی کردند. در این بخش از میان 13 اثر تمرین‌شده، 8نمایش برای اجرا برگزیده شدند که از میان آنها 6 نمایش به گود رقابت با آثار کشورهای دیگر پا می‌گذارند.
سعی شده آثاری که در بخش داخلی پذیرفته شده‌اند تا حد امکان مؤلفه‌های موردنظر را داشته باشند.
مسعود دلخواه ضمن بیان این موضوع، به این نکته هم اشاره می‌کند که با این حال ادعا نمی‌شود که برگزیده‌های اجرا، همه انتظارات را برآورده کرده باشند:«اثری که در بخش بین‌الملل اجرا می‌شود، باید بتواند تئاتر امروز ایران را نمایندگی کند و با داشتن کیفیت هنری بالا، به‌عنوان نمونه‌ای از تئاتر این دوره، جریان تئاتر در ایران را نشان دهد.»
به عقیده دلخواه، رقابت آثار گروه‌های داخلی در این بخش با آثار گروه‌های خارجی از کشورهایی که تئاتر در آنها بسیار رشد کرده، قابل قیاس نیست، مگر اینکه در بخش داخلی آثار تماماً متعلق به افراد و گروه‌های شناخته‌شده و کاملاً حرفه‌ای باشد:«از آنجایی که مشخص نیست آثار خارجی برگزیده برای اجرا، در مقایسه با آثار داخلی، چگونه باشند، سعی کردیم بر پایه معیارهای هنری بهترین‌ها را از میان آثار موجود انتخاب کنیم. ادعا نمی‌کنیم این نمایش‌ها، درجه یک باشند، در عین اینکه انتخاب آنها سخت و با تردید نبود، توافق جمعی بر این مسئله متمرکز بود که این آثار می‌توانند امیدهای دریافت جوایز باشند.»
در بخش مسابقه بین‌الملل، انتخاب نشدن آثار ردشده و یا بعضی ضعف‌های آثار انتخاب‌شده، به‌نظر مسعود دلخواه مربوط به ضعف متن‌ها می‌شود و اینکه هنوز به‌آن پختگی حرفه‌ای نرسیده‌اند:«در بعضی نمایش‌ها هم به‌رغم وجود متن خوب، در بازیگری و کارگردانی، خلاقیت دیده نمی‌شد و اثر برای اجرا و رقابت با نمونه داخلی یا خارجی دارای ویژگی برجسته‌ای نبود. در این میان یکی ،دو اثر هم وجود دارد که از قابلیت حضور در جشنواره‌ها و اجرای خارجی برخوردار هستند.»
همایش جشنواره‌ها و تلاش‌ها
آثاری از جشنواره‌های تئاتر مقاومت خرمشهر، ماه، بانوان، دانشگاهی، رضوی، کودک و نوجوان، تک، ایثار و همایش آیین‌های عاشورایی، با عنوان جشنواره جشنواره‌ها برای اجرا در بیست و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر معرفی شده‌اند. این 9 نمایش به انتخاب مسئولان هر یک از این جشنواره‌ها، برجسته‌ترین اثر منتخب و اجراشده آن جشنواره هستند. مریم معترف، که امسال دبیری جشنواره بانوان را برعهده داشته است، ارائه این آثار در چنین قالبی را فرصتی می‌داند که بهترین‌های فعالیت‌های مختلف تئاتری کشور، بار دیگر در معرض افکار عمومی و تخصصی قرار بگیرند و دیده شوند.
از این کارگردان تئاتر در بخش مرور جشنواره امسال، نمایش دیوار چین اجرا می‌شود. در این بخش هفت نمایش اجرا شده در طول سال و 13 نمایش برگزیده جشنواره‌های تئاتر مناطق کشور به روی صحنه می‌روند.
نگاه نو، تجربه نو
فرشید ابراهیمیان، رحمت امینی و فرهاد آئیش، 16 اثر را در بخش تجربه‌های نو جشنواره بازبینی کردند و 9 نمایش را برگزیدند. از گروه‌هایی که با متن تصویب‌شده برای این بخش تمرین کرده‌اند، انتظار می‌رود در عین شناخت و درک اساس معروف تئاتر، قواعد متعارف صحنه را به نوعی دچار تغییر کنند که اجرای بدیعی ارائه دهند.
رحمت امینی، تجربه‌های نو را یکی از جذاب‌ترین بخش‌های جشنواره می‌خواند که دارای تعاریف مشخص تئاتری است:«بعد زیباییشناسی صحنه در انتخاب آثار این بخش اهمیت زیادی داشت، علاوه بر اینکه توجه به انتقال مفاهیم توسط الما‌ن‌ها و میزانسن‌های بدیع مدنظر بود، انتخاب آثار نیز چندان دشوار نبود و گروه‌هایی که طرح‌ها و ایده‌هایی که برای نگاه نوین به متن و اجرای متفاوت آن داشتند، توانستند در سطوح مختلف انتظارات برای حضور این بخش را برآورده کنند.»
مشخص نبودن تصویر نهایی صحنه برای بازبینان و بعضی از گروه‌ها در مورد اثر خودشان، عمده‌ترین کاستی‌ای بود که بعضی آثار را از این حضور در این بخش باز نگه داشت. امینی هم معتقد است به‌علت بعضی محدودیت‌ها، بازماندن بعضی گروه‌های دارای قابلیت از اجرا، از تبعات و ویژگی‌های این نوع انتخاب برای جشنواره است:«شرایط مطلوب این است که درخصوص اثری که برای آن وقت گذاشته شده، اما از حضور در جشنواره بازمانده است، فضای اجرا فراهم شود.»
بازگشت صدای تجربه
بخش نمایش‌های رادیویی جشنواره تئاتر فجر امسال براساس رقابت بین همه آثار برگزیده پیش می‌رود. در این بخش 10 نمایش در 9 شب اجرا می‌شوند که یکی از آنها به‌طور ویژه هر شب اجرا خواهد داشت. شهرام گیلآبادی، ویژگی این بخش را در این دوره یکی شدن مرحله انتخاب و مرحله داوری می‌خواند و می‌گوید:«ورود یک اثر رادیویی به جشنواره از این بخش، لزوماً به معنای اجرای آن نیست، اما رقابت بین همه آثاری خواهد بود که قابلیت حضور داشته‌اند و در یک بخش مانند نقش مکمل، برجسته می‌شوند، بنابراین وارد رقابت کلی می‌شوند.»
دفاع مقدس و انقلاب موضوع ویژه بخش رادیویی در نظر گرفته شده است، به همین خاطر بعضی آثار آرشیوی که بدون نگاه جشنواره‌ای ارائه شده‌اند، در عرصه رقابت مسیر دشواری را پیش رو خواهند داشت. این مسئله در عین حال به عقیده گیلآبادی نقطه قوتی هم در تولیدات جدید و تولیدات گذشته محسوب می‌شود که در سطح کیفی آثار به چشم آمده و آنها را قابل‌قبول نشان داده است.گیلآبادی نمود رشد نمایش در تمام استان‌ها را از مزیت‌های جشنواره می‌داند و می‌گوید:«حتی در کوچک‌ترین شهرها هم نمایش رادیویی داریم که نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری‌ها در کیفیت‌های مختلف به نتیجه رسیده است. بعضی از این آثار قابلیت رقابت بین‌المللی نیز دارند و امیدوارم در سال‌های بعد در این بخش هم شاهد رقابت با آثار کشورهای دیگر باشیم.»