این بخش فرازها و فرودهای زیادی را تجربه کرده است. محمد اطبایی از تیرماه سال 83 عهده‌دار بخش بین‌الملل مرکز هنرهای نمایشی است. او در این دوران 14جشنواره بین‌المللی برگزار کرده و آمار و ارقام کارهای خارجی و مهمانان خارجی بیست‌و‌هفتمین جشنواره، دوران جدیدی را نوید می‌دهد؛ هرچند که بررسی نهایی را باید به بعد از جشنواره محول کرد. با مدیر بخش بین‌الملل جشنواره تئاتر فجر درباره جایگاه جشنواره و مسائل دیگر حرف زدیم.
- جشنواره تئاتر فجر بعد از برگزاری 27 دوره چه جایگاهی در تئاتر دنیا دارد؟
شخصا اهل اغراق و پررنگ کردن واقعیت نیستم، اما با توجه به وظیفه و مسئولیتی که دارم و با توجه به درخواست برای حضور درجشنواره، می‌توانم بگویم که جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، به‌طور نسبی جایگاه مناسبی دارد؛ دلیل آن‌هم به حجم تقاضای مهمانان انفرادی و گروهی برای حضور در جشنواره بر می‌گردد. این را هم درنظر بگیرید که تئاتر هنر متفاوتی نسبت به هنرهای دیگراست و بالطبع جشنواره تئاتر هم نسبت به جشنواره‌های دیگر متفاوت‌تر است. با وجود این پیچیدگی و مسائل دیگر مثل کمبود بودجه و معیارهای نمایشی که داریم، خوشبختانه استقبال برای شرکت در جشنواره تئاتر فجر در سطح قابل‌قبولی قرار دارد اما طبیعتا ایده‌آل نیست.
- دبیر جشنواره در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرد که جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، جزو 10 جشنواره برتر دنیا است. آیا جشنواره تئاتر فجر به یک چنین جایگاهی رسیده است؟
ضمن احترام به گفته آقای مسافر، در مسائل هنری نمی‌توانم با کمیت نظر بدهم. بارها شنیده‌ایم که ایران از حیث دریافت جوایز سینمایی، سومین کشور دنیاست. نمی‌دانم که این آمار از کجا آمده است!
- به‌عنوان مدیر بخش بین‌الملل مرکز هنرهای نمایشی نظر خودتان را بگوید.
نمی توانم با جشنواره برخورد کمی بکنم؛ یعنی اگر سلیقه مرا بخواهید می‌توانم بگویم که در نقشه جشنواره‌های بین‌المللی تئاتر، جشنواره‌های «ادینبورگ» و «آوینیون» از جایگاه بالایی برخوردارند.
- می‌توانیم جشنواره تئاتر فجر را در این مقایسه بگنجانیم؟
اصلا قابل قیاس نیستند. نمی‌توانم رده‌بندی کنم که یک ادینبورگ، دو آوینیون و سپس به جشنواره تئاتر فجر برسم. اصلا به این رده‌بندی قائل نیستم. تصور می‌کنم این مقایسه فی‌نفسه برای یک رویداد هنری جالب نیست. ضمن احترام به نظر دبیر جشنواره، از معیارهای دبیر جشنواره برای این رده‌بندی مطلع نیستم.
- سؤالم را به شکل دیگری می‌پرسم. جایگاه تئاتر فجر در دنیا نسبت به چند سال قبل چه تغییری کرده است؟
پارسال سال خاص و ویژه‌ای بود چرا که امور اجرایی جشنواره خارج از حوزه مرکز هنرهای نمایشی قرار گرفت و نمی‌توان که در قیاس قرارش داد. اما نسبت به سال‌های قبل می‌توانم بگویم که از نظر کیفی و کمی جشنواره رشد داشته است. نکته‌ای که همه می‌گویند این است که چرا از آثار بزرگان تئاتری، کاری در جشنواره شرکت داده نمی‌شود؟ واقعیت این است که اندازه‌های جشنواره و اندازه‌های بودجه‌های ما اجازه نمی‌دهد که هر سال یک کار از یک کارگردان بزرگ داشته باشیم.
- اما پارسال که نمایش «ننه دلاور» اجرا شد!
بودجه حضور این نمایش در جشنواره سال گذشته برابر بودجه بخش بین‌الملل امسال است. طبیعی است که ستاد و مدیریت جشنواره این امکان را ندارد که هرساله حضور این گروه‌ها را مهیا کند. امیدواریم که بودجه جشنواره بهبود پیدا کند و اسپانسرهای بیشتری جذب جشنواره بشوند تا ما بتوانیم هر سال حضور گروه‌های بزرگ را مهیا کنیم؛ در غیر این صورت هر دو یا سه سال یک بار این اتفاق می‌افتد.
- آیا در تقویم هنرمندان و گروه‌های خارجی، جشنواره تئاتر فجر، جایگاه ثابتی دارد یا اینکه هرساله جشنواره دعوتنامه‌ای برای گروه‌ها می‌فرستد؟
ترکیبی از هر دو شیوه است؛ هم افرادی هستند که مشتاق هستند که در جشنواره شرکت کنند مثل آقای چولی و یا گروه لهستانی «پاول ژکوتاک» که طبیعتا ارتباط اولیه از طریق مکاتبه صورت گرفته اما الان آنها مشتاق هستند که در جشنواره با کارهای جدی‌شان شرکت کنند. اما بخش عمده‌تر جشنواره براساس تحقیق، جست‌وجو و شناسایی آثار و گروه‌های نمایشی است؛ ارتباط شکل می‌گیرد و سپس آثارشان ارسال می‌شود. اما من به‌شخصه اعتقادی به این شیوه ندارم و معتقدم که تئاتر به‌عنوان یک هنر زنده باید روی صحنه دیده شود.
- یعنی معتقد به اعزام کارشناس به جشنواره‌های خارجی هستید؟
به‌عنوان مثال کاری را روی دی وی دی به عضو هیأت انتخاب نشان دادم، اما رد شد و سال بعد تصادفی این کار را در یک جشنواره در یک کشور دیگر دید بعد گفت یک شاهکار دیده است. می‌خواهم بگویم که این شیوه انتخاب اثر بی‌مهری به تئاتر است. اما متأسفانه امکانات و بودجه ما محدود است و نمی‌توانیم که هیأت انتخاب و بازبینی را به جشنواره‌های مختلف اعزام کنیم و ناچاریم که به شیوه دریافت دی‌وی‌دی اکتفا کنیم.
- قرار است که جشنواره تئاتر فجر پلی میان هنرمندان باشد؛ چقدر این جشنواره باعث می‌شود که هنرمندان ایرانی بتوانند به جشنواره‌های خارجی راه پیدا کنند؟
تیرماه سال 83، زمانی که دکتر نشان از من برای مدیریت بخش بین‌الملل دعوت کردند دو شرط گذاشتم که شرط اولم به اصل44 بر‌می‌گشت که خصوصی‌سازی را در این حوزه پیاده کنیم. ایشان هم موافقت کردند و با وجود موانعی که دست‌اندرکاران تئاتری ایجاد می‌کردند این اتفاق اجرایی شد؛ یعنی که مرکز هنرهای نمایشی در حوزه تصمیم‌گیری برای اعزام و معرفی گروه‌های ایرانی به جشنواره‌های خارجی قرار نگیرد. خدا را شکر دکتر نشان و دکتر پارسایی به این موضوع معتقد بودند.
زمانی که ما این سیاست را اعلام و اجرایی می‌کنیم به این مفهوم است که شرایط ارتباط با گروه‌های ایرانی و عرصه‌های بین‌المللی فراهم است. از همان ابتدا هر جشنواره بین‌المللی که برگزار شد ما با دعوت از مدیران جشنواره‌ها و تماشاخانه‌ها امکان ارتباط را برقرار کردیم. برخلاف سیاست‌های گذشته از هنرمندان خواستیم که با مهمانان ارتباط بگیرند و کارهایشان را عرضه کنند. یادمان نرود که این اتفاق قرار نیست که برای هر نمایش ایرانی بیفتد. هر نمایش ایرانی که در واقع کارگردانش فکر می‌کند که پتانسیل ارتباط با مخاطب بین‌المللی را دارد می‌تواند کارش را ارائه کند.
خوشبختانه ارتباط با مهمان خارجی و دست‌اندرکاران تئاتر ایران برقرار شده و نتیجه درخشانی را هم درپی داشته است؛ یعنی حضور بین‌المللی تئاتر ما جهش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده و هم بخش عمده‌ای از این حضور، مستقل و بدون حمایت مالی مرکز هنرهای نمایشی بوده است و هم عدالت به‌خوبی رعایت شده است، چرا که همیشه شائبه‌هایی وجود داشته که از فلان گروه حمایت می‌شود. به عبارت دیگر ما به هیچ مهمان خارجی دیدن هیچ نمایش ایرانی را توصیه نمی‌کنیم بلکه آنان خودشان تصمیم می‌گیرند کدام کار را ببینند. نتیجه این شده است که خیلی از کارهای شهرستانی یا جوان‌ها به جشنواره‌های خارجی راه پیدا کنند.
- تعداد مهمان‌های خارجی چند نفر است؟
امسال 230مهمان خارجی داریم که حد نصاب جدیدی است. 160 تا از این مهمانان اعضای گروه‌های نمایشی هستند که برخی از این افراد برای جشنواره‌های کشور خودشان کار انتخاب می‌کنند اما 70مهمان انفرادی ما شامل برگزارکنندگان کارگاه‌های آموزشی و سخنرانان سمینارها و مدیران جشنواره‌ها و تئاترها هستند که در جشنواره امسال شرکت دارند.
- بخش تئاتر کشورهای اسلامی بر چه اساسی انتخاب شد؟
این بخش، بخش پرمباحثه‌ای بود.
- یعنی با برگزاری این بخش مخالفت می‌شد؟
امسال با کمال رضایت و توافق همگان بخشی به تئاتر کشورهای اسلامی اختصاص پیدا کرد اما نکته اینجا بود که ما همه می‌دانستیم که تولید تئاتر در این کشورها به اندازه تولید تئاتر در کشورهای غربی و شرقی نیست و از نظر کمی با تعداد کمی تولید در ارتباط هستیم. نکته بعدی این بود که ما چگونه می‌توانیم به این کارها دست پیدا کنیم؟ به واسطه مشکل بودجه این امکان وجود نداشت که هیأت انتخاب به تمام کشورهای اسلامی اعزام کنیم؛ بنابراین شروع به مکاتبه کردیم و با تمام سفارت‌های کشورهای اسلامی در تهران مکاتبه کردیم؛ با سفارت‌های ایران در این کشورها، با رایزن‌های فرهنگی ایران در این کشورها و با مؤسسه فرهنگی اکو که کشورهای عضو قابل توجهی دارد اما متأسفانه ماحصل کار اصلا رضایتبخش نبود.
- از چه منظری رضایتبخش نبود؟
یعنی از 38 اثری که دریافت کردیم نهایتا 8 اثر از طریق مکاتبه به دست ما رسید و 30 اثر دیگر به واسطه ارتباط مستقیم با گروه‌های نمایشی حاصل شد. فراموش نکنید که تعداد آثار تولیدی زیاد نبود، به تبع آن آثار دریافتی هم زیاد نبود. متأسفانه این مکاتبات نتیجه نداد. در اینجا دلخوری خودم را از مؤسسه فرهنگی اکو و سازمان فرهنگی ارتباطات اسلامی اعلام می‌کنم؛ متأسفانه همکاریشان اصلا مناسب نیست. با اینکه برقراری این ارتباط جزو وظیفه کاری آنها محسوب می‌شود، حتی پاسخ نامه‌های ما را تاکنون نداده‌اند. اصلا باورپذیر هست که یک رویداد بین‌المللی در کشور درحال برگزاری است که بخش ویژه‌ای را درباره هنر کشورهای اسلامی دارد و مؤسسه‌ای که به این واسطه به وجود آمده همکاری نمی‌کند؟ اما رایزنی فرهنگی ما در استانبول بسیار خوب همکاری کرد. متأسفانه بقیه کشورها خیلی کمتر همکاری می‌کردند.
- کیفیت کارها چطور بود؟
38 اثر از 13 کشور به دست ما رسید. متأسفانه آثاری که تا 2 ماه پیش به دست ما رسید کیفیتش به قدری نازل بود که هیأت انتخاب به جز یک اثر همه کارهای دیگر را رد کرد. 8 اثر از آذربایجان دریافت کردیم که به‌شدت ضعیف بود. از تاجیکستان 6 اثر دریافت کردیم که 5 اثر بسیار ضعیف بود. بر سر دوراهی قرار گرفتیم که آیا از بین همین آثار انتخاب‌ها صورت بگیرد و به دوستداران تئاتر بگوییم که وضعیت حال تئاتر مثلا در آذربایجان این‌طوری است؟
می‌توانستیم دروغ بگوییم؛ این وضعیت تئاتر افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و... است. نقطه نظر دیگر این بود که ما باید آثار دارای کیفیت را انتخاب کنیم. به خاطر مقایسه‌ای که با تئاتر بین‌الملل به وجود می‌آید، در این صورت گفته می‌شود که تئاتر در این کشورها چقدر ضعیف است و شاید این نکته جالبی نباشد اما خداوند یاری کرد و در آخرین روزها تعداد قابل‌توجهی کار انتخاب کردیم. درعرض یک هفته از میان کارهایی که به دستمان رسید توانستیم 4 کار را انتخاب کنیم. کیفیت کارهای کشورهای تاجیکستان، افغانستان، سودان و عراق خوب بود. متأسفانه کاری از کشور فلسطین انتخاب کردیم که به‌دلیل مشکلات پاسپورت‌شان از دور خارج شدند. کار یکی از گروه‌های کشور تاجیکستان به‌نظر هیأت داوران به قدری قوی بود که نه تنها در بخش تئاتر به کشورهای اسلامی که در بخش بین‌الملل هم انتخاب شد.
- طراحی بخش تئاتر ملل، درحقیقت مثل کلاس درس است این بار به سراغ تئاتر کشورهای اسلامی رفته‌اید؛ به‌نظر خودتان این بخش برای دانشجویان مفید خواهد بود؟
به این بخش اطمینان داشتیم وگرنه این بخش طراحی نمی‌شد. متأسفانه خیلی اطلاعات کمی درباره تئاتر کشورهای اسلامی وجود دارد. اما در یک جشنواره 10 روزه با5 اثر خوب از 5 کشور روبه‌رو هستید که در کنارش سمینار دو روزه‌ای هم برگزار می‌شود. 10 محقق و پژوهشگر برجسته از سراسر دنیا می‌آیند و درباره تئاتر این کشورها حرف می‌زنند. فرصت مغتنمی است، فرصتی که تا پیش از این وجود نداشته است. نتیجه این اجراها و سمینار برای پژوهشگران ما مفید خواهد بود. البته باید امیدوار بود که دوستداران تئاتر در این سمینارها شرکت کنند. باور کنید که این اتفاقی است که در جشنوارهای هنری دیگر نمی‌افتد ولی در جشنواره تئاتر می‌افتد. استقبال هر سال بهتر می‌شود اما کافی نیست؛ یعنی استقبالی که از این حجم کاری انجام می‌شود، انرژی‌ای که گذاشته می‌شود و هزینه‌ای که صرف می‌شود کافی نیست.
- برای این برنامه هزینه می‌شود، انرژی هم گذاشته می‌شود. آیا این آثار مکتوب هم می‌شود؟ آیا جشنواره از پژوهشگران دعوت کرده است که در این سمینارها شرکت کنند؟
مجموعه صحبت‌ها ضبط می‌شود و به شکل یک کتاب به چاپ خواهد رسید. امیدواریم که حاصل کار به شکل مکتوب در اختیار طیف گسترده‌تری از علاقه‌مندان، پژوهشگران و محققان قرار بگیرد. البته خود دوستداران تئاتر اگر علاقه‌مند هستند طبیعتا باید حضور پیدا کنند.
- اقدام خوبی که در جشنواره سال گذشته صورت گرفت، ترجمه همزمان دیالوگ‌های «ننه دلاور» بود اما این اتفاق فقط برای این کار صورت گرفت. آیا امسال این روند ادامه دارد؟
امکان ترجمه بالا نویس، کنارنویس یا زیر نویس به امکانات سالن نمایشی برمی‌گردد. در سالن مولوی یا سالن‌های کوچک تئاتر شهر این امکان را نداریم. فقط می‌توانیم در سالن اصلی تئاتر شهر و تالار وحدت از این امکان استفاده کنیم. برای تئاتر «قصر» ترجمه همزمان خواهیم داشت. بقیه کارها هم یا دیالوگ کمتری دارد یا با علم اینکه دوستداران تئاتر نمایشنامه کار را می‌شناسند نیازی به ترجمه دیده نشد.
