به گزارش همشهری آنلاین، شاید برایتان جالب باشد بدانید که اولین بار کدام حیوانات در کدام جغرافیا اهلی شدند. به‌ویژه پستانداران که همیشه اهلی کردن آنها برای انسان اهمیت داشته است؛ زیرا گوشت، محصولات لبنی، کود، امکان حمل و نقل زمینی، چرم، کشیدن خیش و پشم را در اختیار انسان قرار می‌دهد. درباره این موضوع جرد دایموند زیست‌شناس و دانشمند آمریکایی تحقیقات کاملی انجام داده است که منبع ما در این مطلب است.
نکته جالب توجه اینجاست: حیواناتی که توسط انسان‌ها اهلی شدند میکروب داشتند و میکروب‌ها را به انسان سرایت می‌دادند؛ برای همین بدن انسان کم کم با این میکروب‌ها خو گرفتند؛ در حالی که همین میکروب‌ها کسانی را که پیش‌تر در معرض آن قرار می‌گرفتند، می‌کشت.
شرایط اهلی شدن حیوانات
برای اهلی کردن حیوانات، اصول خاصی وجود داشت؛ مثلا رژیم غذایی اهمیت داشت. تصور کنید اگر بخواهید گاوی ۵۰۰ کیلویی را پرورش بدهید باید با حدود ۵کیلو ذرت در روز تغذیه‌اش کنید. دومین عامل مهم، آهنگ رشد حیوان بود؛ اگر حیوان به سرعت مناسب رشد نکند برای اهلی شدن مناسب نیست. کدام دامپرور حاضر است برای بزرگ شدن فیل ۱۵ سال انتظار بکشد؟
سومین عامل پرورش در اسارت است. برخی حیوانات مانند یوزپلنگ به هیچ وجه در اسارت تولید مثل نمی‌کنند؛ به همین دلیل همچنان اهلی کردنش تا دنیای امروز ناکام مانده است.
یا حیوانات با خلق و خوی خطرناک را به هیچ وجه نمی‌توان رام کرد. مثلا گورخر هرچقدر پیرتر می‌شود به طرز وحشتناکی خطرناک‌تر می‌شود.
عامل مهم بعدی برای رام شدن گرایش به ترس و وحشت است. برخی حیوانات امنیت خود را در میان گله می‌بینند و هنگام خطر در جای خود می‌ایستند و فرار نمی‌کنند، مانند گوسفند و بز؛ اما برخی درجا فرار می‌کنند؛ مانند گوزن‌ها.
اهلی شدن حیوانات امروزی در کجا اتفاق افتاد
حتی اهلی کردن پرندگان هم به‌دلیل تخم و پرهایشان اهمیت داشت. مثلا مرغ در چین، اردک و غاز در منطقه اوراسیا، بوقلمون در آمریکا اهلی شدند.
گرگ‌ها اولین بار در اوراسیا مانند چین و آسیای جنوب شرقی و آمریکای شمالی اهلی شدند تا سگ‌های امروزی پدید آمدند؛ سگ‌هایی که در شکار و نگهبانی به داد انسان رسیدند. جالب است بدانید که در ایران هم نقش‌هایی از اهلی کردن سگ از نژاد تازی توسط زنان تا اهلی کردن اسب توسط مردان در سنگ نگاره‌های مختلف به ویژه سنگ نگاره تیمره قابل دیدن است.
گربه را نیز در آفریقای شمالی و آسیای جنوب غربی اهلی کردند.
همچنین در قرن نوزدهم و بیستم برخی حیوانات مانند روباه برای استفاده از پوستشان پرورش داده شدند و همستر را همان زمان به عنوان حیوان خانگی نگهداری کردند.
در کل ۱۴ گونه حیوان پیش از قرن بیستم اهلی شده بودند که ۵ گونه آن مانند گاو، گوسفند، بز، خوک و اسب در سراسر دنیا اهلی شدند. اما لاما، بوفالو، شتر عربی، گوزن یا گاو هندی در مناطقی خاص اهلی شدند.
جالب است بدانید که برخی حیوانات مانند فیل‌ها نیز رام شدند، اما هرگز اهلی نشدند. زیرا در اسارت پرورش داده نشدند. حیوان اهلی در اسارت پرورش داده می‌شود. البته تعداد زیادی از گونه‌های پستانداران آفریقایی یا آمریکایی نیز هرگز اهلی نشدند. مثلا اسب‌ها اهلی شدند، اما گورخرها هرگز اهلی نشدند یا خوک‌های آسیایی اهلی شدند اما گرازهای آمریکایی هرگز اهلی نشدند.
سرخپوستان باستانی و هالیوودی
هر وقت سرخپوست‌ها را در فیلم‌های هالیوودی می‌بینیم محال است که آنها را بدون اسب ببینیم، گویی که سرخپوستان در همه دوران تاریخسوار اسب بوده‌اند. اما واقعیت این است که اسب را اولین بار اروپایی‌ها اهلی و رام کردند.
یکی از مهم‌ترین اسنادی که در این زمینه وجود دارد اسناد مکتوبی است که از جنگ بین سرخپوستان آمریکائی و اروپایی‌ها در منطقه کاخامارکا به دست آمد. اروپایی‌ها به دلیل داشتن سلاح‌های برتر و اسب با کشتن تعداد زیادی سرخپوست پیروز نبرد شدند. در یکی از این اسناد آمده است: «سرخپوستان هراسانی که در میدان باقی مانده بودند، وحشت زده از آتش تفنگ‌ها و اسب‌ها- حیوانی که هرگز ندیده بودند- کوشیدند بگریزند».
این در حالی است که تا امروز هم برای سفیدپوستان واژه سرخپوست با تصویر سرخپوست ِ سوار بر اسب تداعی می‌شود. که در دشت با تفنگش می‌تازد. تصویری که هالیوود در همه ذهن‌ها نهادینه کرده است؛ در حالی که این بومیان آمریکا اساسا با اسب و تفنگ آشنا نبودند و اسپانیایی‌ها بهترین نژاد اسب‌های آندولسی و عربی و بربر را برای جنگ و نیز حمل تدارکات به آمریکا آوردند.
البته در سده نوزدهم سرخپوستان دشت‌های آمریکای شمالی به داشتن مهارت در جنگ با اسب و شکارگاومیش شهره شدند. ولی تا اواخر قرن هفدهم اصولا اسبی در اختیار نداشتند. از دید بومی‌های سرخپوست آمریکایی هرکس که سوار بر اسب بود به‌عنوان «سوارکار خدا» نامیده می‌شد و تا سال‌ها استفاده از اسب برای سرخپوستان ممنوع بود. بعد از اینکه اسب‌های اسپانیایی به‌صورت وحشی در طبیعت رها شدند؛ سرخپوست‌ها آنها را دزدیدند و پرورش و رام کردن اسب‌های وحشی را شروع کردند.
از روی نقاشی‌های مصری‌های باستان هم می‌توان متوجه شد که آنها پستانداران سم دار مانند غزال و بزکوهی، درنا و عجیب‌تر از همه زرافه و کفتار را هم رام می‌کردند.
در کل تاریخ اهلی شدن حیوانات و شواهد باستان شناختی نشان می‌دهد که حدود ۸ تا ۲۵۰۰ سال پ. م بسیاری از گونه‌ها اهلی شدند. یعنی در نخستین هزاره یکجانشین شدن جوامع کشاورز-دامدار که پس از عصر یخبندان ظاهر شدند.
در جدول زیر تاریخ تقریبی نخستین شواهد مورد تایید برای اهلی کردن گونه‌های بزرگ پسدانداران را می‌بینید:
| گونه‌ها |
تاریخ(پ. م.) |
مکان |
| سگ |
۱۰۰۰۰ |
آسیای جنوب غربی، چین، آمریکای شمالی |
| گوسفند |
۸۰۰۰ |
آسیای جنوب غربی |
| بز |
۸۰۰۰ |
آسیای جنوب غربی |
| خوک |
۸۰۰۰ |
چین، آسیای جنوب غربی |
| گاو |
۶۰۰۰ |
آسیای جنوب غربی، هند، آفریقای شمالی |
| اسب |
۴۰۰۰ |
اوکراین |
| خر |
۴۰۰۰ |
مصر |
| گاومیش آسیایی |
۴۰۰۰ |
چین |
| لاما |
۲۵۰۰ |
آند |
| شتر دوکوهانه |
۲۵۰۰ |
آسیای مرکزی |
| شتر یک کوهانه |
۲۵۰۰ |
عربستان |