همشهری آنلاین - هوشنگ صدفی: مرد میانسال، تک‌تک ویترین‌های پاساژ «روشنایی» و جلوخان مسجد امام(ره) را وارسی می‌کند. اما نشانی از گمشده خود نمی‌یابد. درگوشه فضای بازضلع غربی مسجد امام(ره)، پیرمردی بساط مهر و انگشتری برپا کرده است.مرد میانسال انگشتری با نگین یشمی را به او نشان می‌دهد؛ پیرمرد با ذره‌بین زوایای انگشتری را می‌کاود و اصالت انگشتری را تأیید می‌کند. انگشتری قدیمی مربوط به دوره زندیه است که ازاجداد حکومتی‌اش به ارث رسیده است. به گفته فروشنده، انگشتری کوچک که شایدصدها هزار تومان قیمت داشته باشد از منظر تاریخی هم ارزش زیادی برای جامعه دارد. چون بخشی از تاریخ مناسبات اجتماعی و اقتصادی این جامعه را بازگو می‌کند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا بببینید
مهر برنجی به جای امضا
«رمضان کامیاب» حدود ۵۰ سال تجربه حکاکی و مهرسازی در پاساژ شناور دارد. او می‌گوید حالا کمتر کسی سراغ حکاکی و مهرسازی برنجی می‌آید. چون با وجود باسوادی مردم و تغییر مناسبات اجتماعی و اقتصادی، مهر برنجی و انگشتری مهردار، دیگر در جامعه اعتباری ندارند. وی درباره اهمیت مهر و جایگاه آن در مراکز رسمی و غیررسمی می‌گوید: «۲، ۳ دهه پیش همه مردم برای کارهای اداری و اقتصادی خود نیازبه مهر رسمی داشتند. به همین دلیل افراد باسواد و بی‌سواد در کنار شناسنامه حتماً باید اسناد رسمی و غیررسمی را با مهر تأیید می‌کردند بنابراین در آن دوره مراجعه برای مهرسازی به جلوخان مسجد امام(ره) و پاساژ شناور زیاد بود. از آنجایی که فلز برنجی به‌راحتی کنده‌کاری می‌شد و قیمت مناسبی داشت بیشتر مورد استفاده حکاکان قرار می‌گرفت هرچند که افراد شاخص جامعه و عالمان معمولاً از مهرهای عقیق یا سنگ‌های قیمتی استفاده می‌کردند که کار با آنها توسط سنگ‌تراش‌ها راحت‌تر بود. چون کندن وارونه هر کسی نبود. پس تعداد حکاکان معتبر هم برای این نوع کار به تعداد انگشتان دست نمی‌رسید.»
کامیاب درباره کپی‌کاری از مهرهای برنجی می‌گوید: «تصور عامه مردم این است که از مهرهای برنجی افراد می‌توان کپی‌برداری کرد ولی این‌طور نیست. چون در تولید مهرهای برنجی مشابه اغلب با دشواری‌هایی مواجه هستیم و کپی مهر برنجی با توجه به لرزش دست در حین کنده‌کاری امکان ندارد. به همین دلیل اغلب بانک‌ها یا مراکز رسمی دولتی و غیردولتی با توجه به این شاخصه مهم از مردم باسواد و بی‌سواد تقاضا می‌کردند که مهر اختصاصی همراه داشته باشند به عبارتی مهر، نقش امضا یا اثر انگشت را داشت و نقش هویت اجتماعی و اقتصادی فرد را ایفا می‌کرد. به همین دلیل بعد از مرگ افراد، مهر برنجی اشخاص حقیقی و حقوقی کارکردی نداشت اما امروزه برخی مهرهای قدیمی مختص سیاستمداران و عالمان از اعتبار و ارزش معنوی بالایی برخوردار است. در طول این سال‌ها از پیشکسوتان مهرسازی کمتر کسی در قید حیات است. قریب به ۸ سال است کار کندن مهر برنجی را کنار گذاشته‌ام. در سال‌های دورتر هر قطعه مهر برنجی با ۵ ریال برای مردم تولید می‌شد؛ حالا هر مهر برنجی ۱۰ هزار تومان هزینه دارد.»
مجموعه ارزشمند موزه مقدم
به نوشته سایت موزه مقدم، مهرشناسی یکی از شاخه‌های علم باستان‌شناسی است که در موارد بسیاری به یاری پژوهشگران می‌شتابد و درباره اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مانند سیر و تحول مذهب و اعتقادات، شناخت طبقات اجتماعی جوامع گذشته، مطالعه اسناد، نسب‌شناسی، شناخت نشان‌های خانوادگی، تاریخ تحول خط و کتابت، تاریخ هنر کنده‌کاری روی مهرها اطلاعات خوبی را در اختیار محققان قرار می‌دهد. به‌طور کلی می‌توان ۳ کاربرد اصلی را برای انواع مهرها در نظر گرفت: کاربردهای اقتصادی ـ حقوقی، مذهبی ـ اعتقادی و تزیینی ـ هنری. به‌طور مثال اغلب مراجع، در کتاب‌های مذهبی، رساله، بیانیه سیاسی و مذهبی خوداز مهر انحصاری بهره می‌گیرند. در بیشتر موزه‌های تاریخی ایران مجموعه‌های ارزشمندی ازمهرهای قدیمی دوره تاریخی ایران وجود دارد که از جمله آنها می‌توان از مجموعه ارزشمند موزه مقدم و مهرهای استوانه‌ای، استامپی متعلق به دوران هخامنشی و ساسانی و گل مهرهای مربوط به هزاره‌های چهارم و سوم قبل از میلاد نام برد.
مزد نمی‌خواهم، صلوات بفرست
مردی میانسال روی تشکچه‌ای در ضلع غربی جلوخان مسجد امام (ره) نشسته و مشغول گفت‌وگو با ۲ جوان درباره آماده‌سازی مهر پلاستیکی است. ظرف حاوی نمونه‌های خام مهر برنجی روی ویترین شیشه‌ای دیده می‌شود. حکاک، مهر پلاستیکی را که روی قاب آن با چسب محکم کرده است به آنها می‌دهد. «وحید محمودی‌نژاد» درباره اعتقاد پدرش که حکاک مهر بود می‌گوید: «هر موقع پدر سفارش مهر یازهرا(س) می‌گرفت بدون آنکه ازسفارش‌دهنده مزدی بگیرد با نیت صلوات، آن را به او هدیه می‌داد. او ظهر عاشورای امسال به رحمت خدا رفت. اغلب نمونه مهرهای ساخته شده پدر در دفترچه‌ای جمع‌آوری شده بود که مشتریان قبل از سفارش نگاهی به آن می‌انداختند. دست‌اندرکاران تولید سریال در چشم باد هم سری به این راسته زده بودند و نمونه‌ای از مهر ساخته شده را در تیتراژ آن به کار بردند.» «محمدعلی محمودی‌نژاد» پدر وحید، قریب به ۶۰ سال در جلوخان غربی مسجد امام(ره) در فضای کوچک یک مترمربعی به مهرسازی و حکاکی مشغول بود. او با ۶۳ سال سابقه کار مداوم در زمینه مهرسازی و حکاکی از اعتبار خاصی در بین بازاریان تهران برخوردار بود. مهرهای محمد گل‌اندامی، حسین‌بن‌علی، بهرام‌بن‌سهراب، جهانگیربن‌بهرام، الاحمدبن‌حسین الامینی، علی طلوعی‌فر و... از جمله مهرهای ساخت دست اوست.
حکاکان خوش خط
وحید محمودی‌نژاد درباره کاربرد مهر درجامعه می‌گوید: «با اینکه مصرف مهر بین مردم کمتر شده است اما بیشتر بانک‌ها و مراکز ثبت اسناد هنوز مهر برنجی افراد را قبول دارند. بیشتر عالمان هم برای ساخت مهر مراجعه می‌کنند. گاهی هم هنرمندان برای سفارش به حکاکان بازار تهران مراجعه می‌کنند. قبلاً زرگرها برای حکاکی النگو، عقیق و انگشتری هم به حکاکان مراجعه می‌کردند اما با تغییر شیوه تولید و حکاکی لیزری مراجعه آنها کم شده است. اغلب حکاکان مهرهای برنجی و عقیق خط خوش و ذوق هنری داشتند و به تناسب سفارش مشتری، مهر انحصاری برای آنان می‌ساختند. در آن زمان برای جلوگیری از جعل و کپی مهرها اغلب مأموران شهربانی، دارایی و اداره آگاهی برشیوه کار حکاکان نظارت می‌کردند.»
به گفته محمودی‌نژاد کنده‌کاری روی عقیق یمانی از جمله تخصص‌های آنهاست. همه بازاریان به این دسته ازمشاغل اعتماد دارند. چون جعل مهر و هویت می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری برای آنها به دنبال داشته باشد. در بازار تهران، استادان حکاکی معتبری مثل «محمدعلی محمودی‌نژاد»، «غلامحسین وثوق»، «حسین مهدی‌زاده»، «اصغر نایبی»، «حسین فرجی»، «میزرا علی‌اکبر»، «میرزا علی‌اصغر» و «میرزا عبدالله سرخه‌ای» از جمله پیشکسوتان این حرفه به شمار می‌روند که برخی از آنها در قید حیات نیستند.
ارثیه‌های گرانقیمت
انتهای پاساژ «اردیبهشت» مرد مسن خوش مشربی کنار پسر جوانی ایستاده است. برخی از کاسبان بازار او را از جمله افراد خبره در زمینه مهرهای تاریخی معرفی می‌کنند. «غلامرضا صائب» که در زمینه صنایع‌دستی و تزیینات بدلی فعالیت می‌کند از مهرهای دوره‌های تاریخی ایران شناخت خوبی دارد. او درباره خرید و فروش مهرهای تاریخی در بازار تهران می‌گوید: «به رغم ارزش معنوی و تاریخی برخی از مهرها گاهی کلکسیون‌داران، مهرهای تاریخی را برای فروش در بازار عرضه می‌کنند. مهرهای دوره‌های صفویه و قاجار متعلق به سلاطین معمولاً ۵۰۰ میلیون تا یک میلیارد تومان بین اهل فن، خرید و فروش می‌شود. ارزش سایر مهرهای صاحب‌منصبان حکومتی این دوره‌ها قیمت کمتری دارد ولی این نوع مهرها بین کلکسیونرها ارزش معنوی و مادی فراوانی دارد.
من مهری تاریخی دارم که حدود ۲۵۰ سال قدمت دارد و روی آن نوشته شده است: «هستم زجان ودل غلامرضا. این مهر را از خانواده به ارث برده‌ام واغلب از آن در کارهای اداری و تجاری استفاده می‌کنم.» وی می‌افزاید: «این روزها در بین برخی از کلکسیونرها، مهرهای دوره‌های قاجاریه و پهلوی از ارزش خاصی برخوردار است. بیشتر مهرهای عقیق یمانی در شهرهای شیراز، مشهد و اصفهان ساخته می‌شد؛ هرچند که در دوره قاجار، لقب حکاک باشی از جمله عناوین حکومتی به شمار می‌رفت. برخی از موزه‌های ایرانی مهر دوره‌های تاریخی را برای نمایش عرضه می‌کنند اما تاکنون در این زمینه نمایشگاه معتبری برگزار نشده است. معرفی مهرهای تاریخی به نسل جوان می‌تواند اطلاعات خوبی را ارائه کند.»
تحویل۱۲ مهر تاریخی
حاج «مهدی صفی‌نور» از جمله کارشناسان خبره مهرشناسی بازار تهران است. او برخلاف سایر حکاکان، دکه کوچکی دارد که ازطریق خریدو فروش انگشتری و تسبیح به گذران زندگی مشغول است. او درباره شاخصه‌های مهرهای قدیمی و معتبرمی گوید: «مهرهای تاریخی از ۳ نظر اهمیت دارد. اول، زیبایی خط به‌کاررفته در آن؛ چون اغلب مهرهای قدیمی را خطاطان بنام ایرانی خوشنویسی کرده‌اند. دوم، قدمت مهر؛ هرقدر اعتبار دوره تاریخی مهر بیشتر شود ارزش معنوی و مادی آن بالاتر است. سومین شاخصه در مهرشناسی جنس به کار رفته در نوع مهر است؛ بیشتر مهرهای دوره قاجار عقیق یمانی بود اما برخی از حکومتی‌ها دوست داشتند از سنگ‌های قیمتی مانند یاقوت و فیروزه استفاده کنند. هرچند که افراد حکومتی در هردوره از سنگ‌های قیمت هم بهره‌گرفته‌اند. یکبار مهر سلمان فارسی را به نام پدرش بدخشان مشاهده کردم. همچنین قبل از انقلاب اسلامی هم یک بار مهر مخصوص سمیرامیس، ملکه آشور را دیده بودم؛ این مهر از دوره هخامنشی پیدا شده بود که استوانه‌ای بود و در آن ملکه سمیرامیس به همراه ۳ نفر از اطرافیانش دیده می‌شد. مهر تاریخی ابوالفتح‌خان، فرزند کریم خان زند را هم دیدم که روی آن جمله بلند شد نام ابوالفضل(ع) به لطف کریم حک شده بود.»
صفی‌نور علاقه‌مند به تاریخ تمدن و مردم ایران است. می‌گوید: «تیرماه سال ۱۳۵۸ زنی به همراه ۱۲ قطعه مهر تاریخی به من مراجعه کرد تا آنها بفروشم. او قصد داشت با فروختن آنها برای دخترش عیدی بخرد. با دیدن مهرها مطمئن شدم که آنها را در دوره‌ای از موزه‌های ایرانی سرقت کرده‌اند به همین دلیل با پرداخت ۲ هزار و۳۰۰ تومان آنها را امانت گرفتم. یکی از آنها با آرم شیر و خورشید متعلق به ناصرالدین شاه قاجار، دومی متعلق به مظفرالدین شاه و الباقی مربوط به درباریان قاجار بود. یکی از مهرها هم متعلق به محمدعلی شاه قاجار بود که این خانم آن را فروخته. پس از پرداخت بیعانه طی صورت جلسه‌ای در دهم تیر سال ۱۳۵۸ با حضور نماینده دادستانی و آقای افجه‌ای، نماینده نخست وزیری دولت موقت آنها را تحویل دادم. اغلب این مهرها ازجنس عقیق و رکاب طلا، نقره و یشم کوفی بودند. آن موقع خیالم راحت شد که این مهرهای تاریخی به موزه‌های ایران باز می‌گردد.»
حمایت میراث فرهنگی از مجموعه‌داران
صفی‌نور نمونه‌ای از مهر تاریخی دوره بعداز اسلامی ایران را نشان می‌دهد. روی مهر با جنس «قان داش» به اندازه یک لوبیا کلمه «محمدبن‌خسرو» حک شده است. به گفته او بعدازاسلام آوردن ایرانیان، اغلب اسامی با تلفیق نام‌های ایرانی و اسلامی روی مهرها حک می‌شد.
او درباره احساس مسئولیت مجموعه‌دارها درباره نگهداری از مهرهای تاریخی می‌گوید: «متأسفانه برخی از افراد سودجو مهرهای تاریخی ایرانی را به خارج از کشور می‌برند. البته کلکسیون‌دارهای علاقه‌مند به فرهنگ و تمدن ایران با پرداخت مبالغی تلاش می‌کنند که این سرمایه‌های فرهنگی را به هرنحوی حفظ کنند. متأسفانه درسازمان میراث فرهنگی اراده‌ای برای حفاظت از این مهرهای تاریخی وجود ندارد.»
----------------------------------------------------------------
منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ به تاریخ ۱۳۹۴/۱۱/۰۳