همشهری آنلاین- هنگامه اصلانی: سفری خواهیم داشت به شهری که در آن از بزرگراه و مترو و اتوبوس‌های پر سرعت خبری نبود و مدرن‌ترین وسایل نقلیه، اتومبیل‌های فورد کلاسیک بودند.به شهری خواهیم رفت که مهم‌ترین نکته در ساخت خانه‌هایش تطابق معماری داخلی با معماری ایرانی و اسلامی بود. اگر آماده‌اید، پس با ما همراه شوید تا ببینید که چند دهه قبل در پایتخت چه خبر بود. شاید نخستین تصویری که از مفهوم تهران قدیم در ذهن‌مان شکل می‌گیرد، تصاویری است مربوط به کاخ‌ها و مساجد قدیمی و خانه‌هایی کهن و بازارها سنتی. این تصاویر، مستقیم از ویژگی‌های معماری گذشته‌مان سرچشمه می‌گیرد که مانند همه مظاهر هنر ایرانی، واجد نوعی پیچیدگی و درون‌گرایی شرقی است. اما با خواندن این صفحه، از این به بعد تصاویر جدیدی هم از تهران قدیم در ذهن‌تان خواهید داشت.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
لباس‌های تهران قدیم
لباس پوشیدن در هر دوره‌ای از تاریخ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، نوع لباس مردم در هر دوره، آداب و رسوم، سنت‌ها، فرهنگ و حتی نوع حکومت حاکم در آن دوره را نشان می‌دهد. لباس رسمی و معمول تهرانی‌های دوره قاجار برای همه طبقات شال و کلاه و جبه برای مردان و پیراهن کوتاه برای پوشاندن بالاتنه و دامنی بلند که تا پشت قدم‌های پا را بپوشاند برای زنان بود. اگر زنان هرگاه به دلایلی از خانه خارج می‌شدند از چادر، چارقد و روبنده استفاده می‌کردند. درباره جبه یا همان لباس رسمی آقایان، این‌طور می‌گویند که لباسی بلند و گشاد بود و به دلیل اینکه این تن‌پوش بسیار راحت بر تن می‌شد و دوام خوبی داشت،
مردم دیگر نقاط کشور روی خوشی به آن نشان دادند و در کل ایران جبه، لباس رسمی شناخته شد. همه مردان بعد از پوشیدن جبه، شالی به کمر می‌بستند که برایشان حکم جیب را داشت. در اهمیت کلاه برای مردان هم می‌توان گفت که در آن دوره، کلاه برای مرد به منزله چادر برای زن بود و مردی بدون کلاه در کوچه و بازار دیده نمی‌شد. معروف‌ترین کلاه‌هایی که مردان آن دوره بر سر می‌گذاشتند کلاه‌های نمدی، پوستی و مقوایی بود که بعد از آن کلاه پهلوی یا کلاه اجباری مرسوم شد. استفاده از کلاه پهلوی که از آن به نام کلاه زورکی یا اجباری یاد می‌شد، از جمله قوانینی بود که رضاخان آن را عمومی کرد و مردم مجبور به استفاده از آن شدند. در دوره پهلوی، قانون اتحاد شکل، همه مردان را موظف کرد که ملبس به کت و شلوار شوند. هر کس که از این دستور سرپیچی می‌کرد، انواع اهانت‌ها، بی‌حرمتی‌ها گریبانگیرش می‌شد.
مشاغل تهران قدیم
تهرانی‌های قدیمی هم برای خودشان کسب وکاری داشتند. اصلاً شما برای هر دوره‌ای که باشید، باید بتوانید نان در بیاورید و امورات خانواده‌تان را بگذرانید. اقتصاد جزو پیچیده‌ترین موضوعات اجتماعی در هر دوره‌ای است که بستگی مستقیم به مشاغلی دارد که مردم در هر دوره‌ای به آنها اشتغال دارند. در تهران قدیم هم مشاغل مختلف و جالبی وجود داشت که درآمد برخی از آنها خوب بود و برخی متوسط و برخی هم چنگی به دل نمی‌زد. در گذشته‌های نه چندان دور برخی از مشاغل نوین امروزی، وجود نداشتند، اما مشاغل قدیمی که نسل‌هایی را از تهران قدیم تا به حال به خود مشغول داشتند، این روزها در حال فراموش شدن هستند.
بازارها هم در آن دوران مرکز اصلی کسب و کار مردم بود. بعضی از این بازارها به واسطه ویژگی‌هایشان بسیار مشهور بودند، مثل بازار مفت‌برها. در تهران قدیم در کنار خندق بیرونی شهر بازاری بود به نام بازار مفت‌برها که مرغوب‌ترین اجناس در آن فراهم می‌شد تا آنجا که خرید دربار و درباریان نیز در آنجا صورت می‌گرفت. بازاری که شامل همه نوع کالاها مانند خوراک، پوشاک، خرازی، بلور، عطر، عتیقه و... می‌شد. بازار ارسی‌دوزها، بازار آهنگرها، بازار پالان‌دوزها و... از جمله بازارهای دیگر تهران قدیم بود.
خانه‌های تهران قدیم
معماری خانه‌های این روزهای تهران را فراموش کنید، چون حال و روز این معماری به هیچ‌وجه خوب نیست. خانه‌ها و ساختمان‌ها و برج‌ها با شکل ظاهریشان دهن کجی می‌کنند به تمام زیبایی‌هایی که در معماری سنتی‌مان سراغ داشتیم. اگر در همین ابرشهر امروز بگردید، باز هم می‌توانید ردپای معماری سنتی و اصیل ایرانی و اسلامی را در خانه‌ها و بناهای قدیمی آن پیدا کنید. ردپایی که در حال محو شدن است، ولی هنوز پیدا می‌شود. در محدوده جغرافیایی تهران قدیم تا دلتان بخواهد می‌توانید خانه‌های قدیمی پیدا کنید که عنصری به نام معماری داخلی در ساخت آنها مشهود است.
با دیدن این خانه‌های قدیمی که نسل‌شان در حال انتقراض است، می‌توان دریافت که فرهنگ و هویت ایرانی برای خودش تعریف و مشخصه‌هایی دارد که در معماری بناها به آنها توجه می‌شده است. به راحتی می‌توان پیدا کرد خانه‌هایی را که رنگ و لعابشان نشان می‌دهد از خشت به عمل آمده‌اند، می‌توان طاق‌های ضربی، ایوان‌های هشتی و دالان‌های باریک و دراز را پیدا کرد. می‌توان خانه‌هایی که در حیاط، حوض فیروزه‌ای دارند، حوضی که گلدان‌های شمعدانی قابش کرده‌اند و ماهی‌های قرمز در دلشان چشمنوازی می‌کند پیدا کرد. بد نیست بدانید در نیمه دوم قرن سیزدهم، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی وبانی ساخت بناهای مختلف در تهران قدیم بود، به‌طوری‌که در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با ۱۲ دروازه و یک میدان مرکزی باشکوه به نام میدان توپخانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد. این بود معماری تهران قدیم؛ معماری‌ای که به قول بعضی‌ها، به شهر لحن داده بود، لهجه داده بود؛ زنده بود و آدم را زنده می‌کرد.
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۲/۱۳