همشهری آنلاین، داستان جلبک، بیش از این حرف‌هاست؛ بیشتر جلبک‌ها گیاهانی آبزی هستند که در ایران نیز به وفور یافت می‌شوند و ممکن است در اندازه‌ها و رنگ‌های مختلف ببینیم‌شان.
این گیاهان جز اینکه از زیبایی‌های طبیعت هستند، فایده‌های زیادی هم دارند که از کاربردهای دارویی گرفته تا مصارف خوراکی را شامل می‌شوند جلبک‌ها یکی از هزاران شگفتی‌های طبیعی خلیج‌فارس هستند.
وقتی می‌گوییم جلبک، از چه حرف می‌زنیم؟
به یاد دارم در یکی از تحقیقاتم در ساحل جفره استان بوشهر به دلیل اصرارهای یک پسربچه که می‌خواهد در آن گرمای طاقت‌فرسای تابستان کمکم کند، از او می‌خواهم تا برایم جلبک جمع کند، می‌رود و خزه‌های چسبیده بر روی صخره‌ها را با چاقو می‌تراشد و بر روی یک تکه پلاستیک می‌گذارد و می‌آورد. وقتی برایش توضیح می‌دهم که دقیقا چه می‌خواهم با تعجب نگاه می‌کند و با خود می‌گوید که ممکن است این گیاهان دریایی به چه کار من آیند؟
با آنکه سواحل جنوب ایران مملو از گونه‌های مختلف گیاهی از جمله جلبک‌ها هستند؛ مردم اطلاع درستی از آنها ندارند، حتی خیلی‌ها آنها را جزء گیاه به حساب نمی‌آورند. گیاه‌شناسان به جلبک می‌گویند «آلگه» (Algae ) و علمی که جلبک‌ها را مطالعه می‌کند فایکولوژی(Phycology ) نام دارد. آلگه‌ها در آب شور و شیرین رشد می‌کنند. بیشتر آلگه‌های آب شیرین آن‌قدر ریزند که به چشم نمی‌آیند و شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که حتی در استخرها هم ممکن است وجود داشته باشند.
آلگه‌های آب‌های شور، آن هم از نوع بزرگ بیشتر در سواحل صخره‌ای رشد می‌کنند. آب‌های خلیج‌فارس و دریای‌عمان که هم شورند و هم صخره دارند، پر است از آلگه‌های آب شور. بسیاری از سواحل خلیج‌فارس و دریای‌عمان، از خوزستان گرفته در غرب تا سیستان و بلوچستان درشرق، مکان‌هایی طبیعی و مناسب برای رشد جلبک‌ها هستند.
بیش از ۴۴ درصد از فتوسنتز جهان در اکوسیستم‌های دریایی و توسط گیاهان دریایی صورت می‌گیرد که جلبک‌های دریایی سهم عمده‌ای از آن را بر عهده دارند. آنها تأمین کننده مقدار زیادی از مواد آلی و بخشی از اکسیژن مورد نیاز آبزیان دریایی هستند. جلبک‌ها به‌عنوان تولیدکنندگان اولیه در زنجیره غذایی به شمار می‌روند که گیاهخوارانی مثل لاک‌پشت دریایی مستقیما آنها را می‌خورند و گوشتخواران به صورت غیرمستقیم؛ بنابراین، جلبک‌ها به‌عنوان پایه شبکه غذایی محسوب می‌شوند. جلبک‌ها فقط غذای جانوران نیستند، بلکه محل سکونت و پناهگاه مناسبی برای بسیاری از موجودات دریایی از جمله شکم پایان و صدف‌های دوکفه‌ای به‌شمار می‌روند.
جلبک‌ها را می‌شود در اندازه‌های کوچک یا میکروسکوپی تا غول‌پیکر مشاهده کرد که گاهی طولشان به ۱۰۰ متر و حتی بیشتر هم می‌رسد. تنوعی که در شکل، اندازه، رنگ و محیط زیست آنها وجود دارد، در کمتر گروهی از موجودات زنده دیده می‌شود. رنگیزه‌ها در جلبک‌ها تنوع زیادی دارند و در شناسایی گروه‌های مختلف جلبکی به کار گیاه‌شناسان می‌آیند. رنگیزه‌ها دو گروه‌اند؛ یکسری رنگیزه‌هایی که مستقیما در فتوسنتز نقش دارند و دیگری رنگیزه‌هایی که به طور غیرمستقیم در فتوسنتز دخالت می‌کنند. هر گروه از جلبک‌ها دارای رنگیزه‌های خاصی هستند و اختلاط نسبت‌های مختلف این رنگیزه‌هاست که می‌تواند طیف وسیعی از رنگ را در برخی گروه‌ها ظاهر کند؛ تنوع رنگ‌ها در هیچ کدام از گروه‌های گیاهی به حد جلبک‌ها نمی‌رسد.
جلبک‌ها همه جا می‌رویند؛ ولی بیشتر آبزی هستند و در آب‌های شیرین و شور و حتی در برکه‌های کویری و دریاچه‌ها رشد می‌کنند. برخی از گونه‌های کوچک جلبک‌ها، خاکزی‌اند و انواع آنها را می‌توان روی خاک‌ها و صخره‌های نمناک، روی برف، گیاهان و بدن جانوران جست‌وجو کرد. وجود جلبک‌ها در زیستگاه‌های مختلف، ثابت می‌کند که این جانداران با شرایط مختلف محیطی سازگاری پیدا می‌کنند.
جلبک‌های بزرگ را به سه دسته سبز، قرمز و قهوه‌ای تقسیم کرده‌اند؛ از سبزها ۸ هزار گونه، از قرمزها ۶ هزار گونه و ازقهوه‌ای‌ها ۱۵۰۰ گونه در جهان شناسایی شده و بیـش از ۱۸۵ گونه از این جلبک‌ها به مصرف خوراک انسان می‌رسند. در سواحل جنوبی ایران، حدود ۳۵۰ گونه جلبک بزرگ شناسایی شده است؛ از این میان باید به جلبک بزرگ پرسلولی اشاره کرد. این جلبک تیغه‌هایی برگ مانند دارد و طول ساقه‌اش گاهی به ۱۰۰ متر هم می‌رسد.
دوای درد بر سر سفره
اگر از جنبه خوراکی به جلبک نگاه کنیم، بیـش از ۱۸۵ گونه از این جلبک‌ها به مصرف خوراک انسان می‌رسند. نوار ساحلی جنوب ایران ۱۶۰۰ کیلومتر است و جای مستعدی است برای تکثیر و پرورش گونه‌های مهم و اقتصادی جلبک. بسیاری از کشورهای شرق آسیا نظیر چین، ژاپن، تایوان و فیلیپین، در حال بهره‌برداری اقتصادی از جلبک‌ها هستند و سال به سال فعالیتشان را گسترش می‌دهند اما در ایران خبری از پرورش جلبک نیست. ایران از نظر داشتن سواحل صخره‌ای و رویشگاه‌های طبیعی و مناسب گیاهان دریایی از جمله جلبک‌ها یکی از نقاط مهم دنیاست. در سواحل جنوبی ایران، تحقیقاتی توسط افراد مختلف برای شناسایی ماکروجلبک صورت گرفته اما استفاده‌های اقتصادی از جلبک، آن‌طور که باید و شاید رایج و مرسوم نیست.
کاهوی دریایی که از جلبک‌های سبز بزرگ و پرسلولی است، می‌تواند به تنهایی یا همراه با دیگر سبزیجات در کنار غذا مصرف شود. این جلبک مقدار زیادی پروتئین دارد و به نام اولوا (Ulva) معروف است. گونه‌ای از جلبک‌های بزرگ قهوه‌ای هم در سواحل ایران یافت می‌شود که اسمش «بادبزن دریایی» است؛ در کشورهای جنوب شرق آسیا از این جلبک به خاطر داشتن پروتئین و ویتامین‌های زیاد در پخت غذا استفاده می‌کنند. بادبزن دریایی در جهان به نام پادینا (Padina) معروف است.
گونه‌ای از جلبک‌های میکروسکوپی سبز – آبی، شکلی مارپیچی و فنری دارد که به دلیل داشتن پروتئین زیاد اهمیت اقتصادی فراوانی دارد، در کشورهای آفریقایی به خصوص چاد، به‌عنوان غذای انسان و در استرالیا، آمریکا و مکزیک به صورت انبوه کشت داده می‌شود و به‌عنوان غذای دام و طیور استفاده می‌شود. نام این جلبک اسپیرولینا (Spirulina) است.
ژاپن که بزرگترین تولیدکننده و دارای بیشترین مصرف کننده جلبک‌ها برای بیش از ۱۰ هزارسال در دنیا است، غذاهای گوناگونی به نام‌های نوری، کمبو و سوشی را از جلبک‌ها درست می‌کند، همچنین به عنوان چاشنی در انواع پلوها و سوپ‌ها و حتی به صورت ترشی از آنها استفاده می‌شود.
در چابهار نیز پودر جلبک‌ها را به‌عنوان طعم‌دهنده در ماست و انواع غذاها به کار می‌برند. جلبک‌ها علاوه بر جنبه‌های خوراکی، کاربردهای درمانی هم دارند؛ همه جلبک‌ها منبع خوبی برای تامین ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند. در درمان بیماری‌های قلبی و عروقی مثل چربی‌خون و فشارخون و در دفع مسمومیت، تنظیم قند خون، استحکام ماهیچه‌ها و مفاصل، کاهش حملات آسم، می‌توان از ویژگی‌های دارویی جلبک‌ها سود برد. مواد درون جلبک‌ها برای درمان زخم‌معده و کولیت و حتی تحریک رشد باکتری‌های مفید روده‌ای مفیدند؛ آنها می‌توانند عامل افزایش سرعت پاکسازی روده، کبد و جریان خون شوند و به قوی شدن سیستم ایمنی بدن کمک کنند. البته خاصیت آرام‌بخشی بعضی از جلبک‌ها را نیز نباید فراموش کرد.
بعضی از ترکیبات شیمیایی موجود در جلبک‌ها عبارتند از پروتئین، لیپید، کربوهیدرات، اسید نوکلئیک، ویتامین‌های آ، ب، ث، مواد معدنی و رنگدانه‌ها. از رنگدانه جلبک‌ها در صنایع آرایشی- بهداشتی زیاد استفاده می‌کنند. جلبکی سبز و کوچک به‌نام کلرلا (Clorella) با کلروفیل زیادی که دارد اجازه ورود نور خورشید را به درون پوست نمی‌دهد؛ در نتیجه می‌توان از آن در کرم‌ها و محصولات ضدآفتاب استفاده کرد. محصولاتی که از این جلبک می‌سازند به صورت قرص، مایع و پودر موجود است و از پودر و مایع آن حتی در نان، کیک و بیسکوییت و نوشیدنی‌های گیاهی نیز استفاده می‌کنند.
گیاهانی در حکم طلا
در گزارش‌های متعدد از کشورهای دیگر، دیده شد که جلبک‌ها جذب‌کننده آلودگی‌های صنعتی مانند فلزات سنگین هستند. من نیز این بررسی را در سواحل استان بوشهر که مملو از این آلودگی‌هاست انجام دادم و حالا این سوال در ذهنم ایجاد می‌شود که چرا از این همه جلبکی که داریم استفاده نمی‌کنیم؟
البته اهمیت تجاری جلبک‌های دریایی به طور عمده به دلیل استفاده از آنها به‌عنوان منابع صمغ‌های صنعتی است. از این مواد که در دیواره سلولی بسیاری از جلبک‌ها وجود دارد در صنایع مختلفی استفاده می‌شود؛ از جمله در تهیه محصولات لبنی، شکلات، بستنی، خمیردندان، رنگ مو، لوسیون‌های آرایشی و گاهی رنگ‌ها؛ در صنعت چرم‌سازی برای پرداخت چرم و حالت بخشیدن به کلاه‌های نمدی و حصیری؛ در ساخت پلاستیک‌های ضدآتش، شیشه‌های ایمنی و بسیاری موارد دیگر که از مهم‌ترین این مواد می‌توان به آگار، آلژنین و کاراژینان اشاره کرد، که آگار بیشترین ارزش را دارد. مهم‌ترین جلبک‌هایی که حاوی آگار هستند جلبک‌های قرمزند که به صورت خاص می‌توان به جلبک گراسیلاریا (Gracilaria) اشاره کرد که گونه‌های مختلف آن در بخش‌های جنوب ایران به‌وفور یافت می‌شود.
آمار منتشرشده در سال ۱۹۹۵ میلادی نشان می‌دهد که ۶۰۱ میلیون تن به ارزش ۴۰۷ میلیارد دلار جلبک دریایی از سوی کشورهای مختلف و با انگیزه‌های اقتصادی تولید شده است. در ایران هم کشت جلبک در دریا می‌تواند با ایجاد اشتغال، زندگی ساکنان جنوب را بهبود بخشد و یکی از انواع کشاورزی را توسعه دهد. کشت جلبک بسیار سودبخش است و جلبک‌ها آن‌قدر متنوع‌اند که حتی از بعضی از آنها به عنوان خوراک دام هم می‌توان استفاده کرد.
در آرزوی نجات
جلبک‌های خلیج فارس خاطره خوبی از انسان‌ها ندارند. هنوز در بعضی سواحل جنوبی ایران مانند ساحل پارک شغاب در بوشهر، می‌توان تکه قیرهای باقیمانده از جنگ‌های درگرفته در خلیج فارس را دید. اما این تنها تهدید برای جلبک‌های خلیج فارس نیست؛ فاضلاب‌های صنعتی و خانگی در بسیاری از سواحل خلیج فارس مثل بوشهر به دریا می‌ریزند. یک گزارش از سال ۱۳۷۹، خبر از وجود ۱۷ رشته فاضلاب شهری و خانگی در استان بوشهر می‌دهد که همگی روانه دریا می‌شوند.
در بررسی میکروبی این فاضلاب‌ها دیده شده که دارای مقادیر زیادی از انواع باکتری‌ها و فلزات سنگین بوده‌اند که میزان آنها بیش از مقادیر مجاز در فاضلاب‌هایی است که به محیط‌های طبیعی می‌ریزند. فلزات سنگین پس از جذب در جلبک‌ها و خورده شدن آنها توسط ماهیان، باعث مرگ گونه‌های زیادی از آبزیان می‌شوند.
بعضی مسافران و ساکنان خلیج فارس هم با شنا کردن و ریختن آشغال و کندن جلبک‌ها، به نوعی موجبات نابودی آنها را فراهم می‌کنند. کشتی‌هایی هم که در خلیج‌فارس تردد می‌کنند، با آب توازن خود آلودگی‌های گوناگونی از آب‌های دیگر کشورها را به خلیج‌فارس سوغات می‌آورند و جلبک‌ها از این آلودگی‌ها هم بی‌نصیب نمی‌مانند.
روغن‌موتور قایق‌ها و لنج‌های صیادی وقتی که بر تخته سنگ‌ها و صخره‌ها می‌نشیند تهدیدی دیگر است که عملا به‌معنای خراب‌شدن خانه جلبک‌هاست. تخریب صخره‌ها به معنای مرگ جلبک‌هاست چرا که صخره‌ها و سواحل صخره‌ای - اگر نگوییم تنها مکان- بهترین محل حیات برای جلبک‌های بزرگ پرسلولی هستند.
وقتی در کنار ساحل مشغول نمونه‌برداری از جلبک‌ها بودم مردی حدودا ۵۰ ساله به طرفم آمد و پس از کنجکاوی‌هایش درباره کارم، گفت که تا حدود ۲۰ سال پیش وقتی با خانواده‌اش برای تفریح به اینجا می‌آمده انواع جلبک‌ها و صدف‌ها و ستاره‌های دریایی را می‌دیده است ولی سال‌هاست که دیگر از آنها خبری نیست. با آنکه گزارش‌های متعددی از شناسایی انواع جلبک‌ها در ایران وجود دارد اما آن‌طور که انتظار می‌رود تحقیقات گسترده‌ای روی آنها انجام نشده است؛ حتی مردم محلی هم با جلبک‌ها بیگانه‌اند.