سفارش دهنده پروژه: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران
مسئول پروژه: دکتر سعیدرضا عاملی
مشاوران طرح:
دکتر مرتضی علیپور، دکتر نادر علیان، دکتر یونس شکرخواه، دکتر شهیندخت خوارزمی، دکتر سید محمد موسوی، دکتر یونس نوربخش و دکتر علی کرمانشاه
گروه پژوهشگران:
مهدیه اناری، مجتبی حاجی‌جعفری، هادی خوشنویس، سارا سجادی، احسان شاقاسمی، شاهو صبّار، سیدعباس عاملی، حسین علیپور سفلی، سعیده سادات قادری، مینا مکی، ابراهیم محسنی آهوئی، حامد موسوی، حمیدرضا یغمایی، فرناز احمد زاده نامور.
۱. مقدمه
۱.۱. چارچوب نظری
ظهور جهان دوم که از آن تعبیر به فضای مجازی می‌شود، ظرفیت‌های مستقل و در عین حال، ترکیب های بسیار گسترده‌ای را فراهم آورده است که قدرت و ظرفیت «جهان جدید» و «شهرهای جدید» را به صورت گسترده و خیره‌کننده‌ای افزایش داده است. برای فهم این فضای تازه، شناختن خصایص اصلی این فضا از جمله «غیرمرکزی‌بودن»، «به‌هم‌پیوستگی»، «دیجیتالی‌بودن»، «قابلیت دسترسی» و «حافظۀ مجازی» اهمیتی اساسی دارد. با فهمیدن ظرفیت‌های این فضا می‌توان با نگاه پارادایمی دوفضایی‌شدن، ارتباط ترکیبی «تکاملی- تعاملی» میان دو فضای فیزیکی و مجازی برقرار کرد که به توسعه فیزیکی- مجازی تمام ابعاد زندگی بشری خواهد انجامید. اساساً توسعۀ شهری یک هدف مطلوب در حوزۀ نظری جامعه‌شناسی شهری در همه سنت‌های فکری پیشین بوده و در همه دوره‌های تاریخ بشری حتی در میان اقوام بدوی نیز یک مطلوب مورد انتظار بوده است. از این منظر، دوفضایی کردن شهر نیز یک نوع توسعۀ کلان فضای شهری محسوب می‌شود. از لحاظ نظری، دوفضایی‌شدن شهر در ارتباط عمیق با پارادایم «دو فضایی‌شدن‌ها» است. پارادایم دوفضایی‌شدن‌ها بر این نظریه تأکید می‌کند که صنعت ارتباطات به طور عام شرایط سرعت‌یافته‌ای را برای حرکت جمعیت، ارتباطات بین‌فردی و نزدیک شدن فضاها فراهم آورده است. این روند در دو فضای واقعیِ فیزیکی و واقعیِ مجازی صورت می‌گیرد
۲.۱. برنامه‌ریزی راهبردی
برنامه‌ریزی راهبردی برای ایجاد شهرهای مجازی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، چرا که این شهرها ساخته می‌شوند نه این که به مرور و خود به خود ایجاد شوند. از این رو توجه به ساختارهای برنامه‌ریزی راهبردی و همچنین تهیۀ برنامه‌های راهبردی و الگوهای پیاده‌سازی بر مبنای این ساختارهای برنامه‌ریزی، امری اجتناب‌ناپذیر است. ساخت‌های فضای مجازی به طور عام و شهرهای مجازی به طور خاص نیازمند تعریف و تدوین برنامه‌های راهبردی و الگوهای پیاده‌سازی هستند تا هم چشم‌اندازهای اجرا را در نظر داشته باشند و هم مأموریت‌ها و اهداف در آن مشخص شوند و با تبیین راهبردهای اجرایی و الگوهای پیاده‌سازی، به تحقق زنجیره‌ای شهر مجازی کمک کنند. شهرهای مجازی از آنجا که به صورت یکپارچه ساخته می‌شوند، نیازمند نگاهی راهبردی برای ایجاد، توسعه و نگهداری هستند که از طریق برنامه‌ریزی راهبردی می‌توان به امر دست یافت.
۳.۱. شهر تهران
تهران در مسیر حیات اجتماعی و سیاسی خود به منظور احراز هویت یک کلان شهر، و کسب عنوان پایتخت ایران و مرکزیت سیاسی کشور چندین مرحله مشخص تاریخی را پشت سر نهاده، تا به مقام و موقعیت امروزی رسیده است. [آشنایی با تاریخ تهران]
این دوره‌ها را در یک دسته‌بندی می‌توان به (۱) تهرانِ روستایی؛ تهران باغ و چنار، (۲) تهرانِ عهد ناصری؛ تهران عمارت و کاخ، (۳) تهرانِ عصر مشروطیت، (۴) تهرانِ دوران پهلوی، و (۵) تهران در عهد نظام جمهوری اسلامی، تقسیم کرد.
تهران دارای چهل مرکز آموزش عالی، چهل درصد جمعیت دانشجویی، پنجاه درصد اعضاء هیئت علمی دانشگاه، کتابخانه‌های بزرگ ملی، تالارهای بزرگ کشور، موزه‌ها و پارک‌های اصلی کشور، و فرهنگ‌سراهای متعدد و متنوع است که چهره‌ای فرهنگی و هنری به شهر داده است.
همچنین تهران با داشتن هجده درصد جمعیت کشور، سی درصد خانه‌های کشور، بیست و چهار درصد مصرف آب، برق و گاز و اختصاص بیست و نُه درصد عمده‌فروشی وخرده‌فروشی‌ها و رستوران‌ها و هتل‌های کشور و چهل و چهار درصد خدمات مالی و چهل و هشت درصد امور اداری کشور و همچنین سی و چهار درصد کارمندهای اداری کشور، پنجاه و شش درصد ماشین‌های نمره شدۀ کشور، چهل و شش درصد پروازهای کشور به مقصد تهران و سی و پنج درصد خطوط ارتباط تلفنی، به عنوان بزرگترین بازار تولید و مصرف اقتصادی ایران، جایگاه مهم شهری را به لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به خود اختصاص داده است.
۲. مسأله
استفاده از فضای مجازی و درگیر شدن با ظرفیت‌های این جهان، موجب شده است تا این گونه شهرها به مثابه بخشی جدانشدنی از زندگی روزمره درآیند. استفاده از فضای مجازی در جهت تسهیل امور و فعالیت‌ها باعث شد تا به کارگیری این فضا به عنوان یک ضرورت در زندگی امروز نمود پیدا کند. بر این اساس می‌توان برخی از مسایلی که نیاز به شهر مجازی را ضرورت می‌بخشد را مورد اشاره قرار داد.
۱.۲. عدم دسترسی سریع به امکانات و خدمات
شهر تهران، کلان‌شهری بسیار گسترده با پیچیدگی‌های شهری خود است که امکانات آن در نقاط مختلف شهر پراکنده شده‌اند. برای استفاده از برخی خدمات و امکانات حیاتی شهر گاه باید مسافت‌های زیادی را پیمود. این امر خود موجب ایجاد ترافیک، آلودگی هوا و همچنین از بین رفتن زمان مفید زندگی افراد می‌شود. میزان جذب و تولید سفر ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار سفر روزانه در شهر تهران، می‌تواند گواهی بر این ادعا باشد. می‌توان گفت دسترسی سریع به خدمات و امکانات از خواست‌های اصلی تمامی شهروندان تهرانی است که متأسفانه به علت تراکم بیش از اندازه خیابان‌ها و نبود شیوه‌های دسترسی جایگزین، به یکی از مسایل اساسی شهروندان تبدیل شده است.
۲.۲. فرسایش منابع در فعالیت‌های غیرضروری
بسیاری از نیروها، منابع و سرمایه‌های انسانی، اقتصادی و اجتماعی شهر تهران در حال حاضر یا در ترافیک‌های پیچیدۀ شهری در حال اتلاف است و یا در سطح مدیریت ترافیک و آلودگی هوا از بین می‌رود. از سوی دیگر زمان به عنوان مهمترین مسأله، در زندگی شهروندان تهرانی که بیشتر وقت خود را در خیابان‌ها و ترافیک به سر می‌برند، امری بی‌معنا شده است. تهران از منابع و ظرفیت‌های گسترده بسیاری برخوردار است. اما به علت مشکلات بیش از حد در تهران از جمله ترافیک و آلودگی هوا، این منابع برای حل این مشکلات صرف می‌شود تا برای ایجاد شهری نمونه و مطابق با استانداردهای زندگی امروزه.
۳.۲. ترافیک و تراکم شدید حرکتی در بخش‌های حساس شهر
ترددهای شهری، در بخش‌های مختلف شهر، به منظور استفاده از امکانات و خدمات متنوع ارائه شده در سطح شهر انجام می‌گیرد. تراکم‌های شهری را می‌توان به صورتی نظام‌مند در جهت آسایش و آرامش شهروندان مدیریت کرد. در حال حاضر تراکم حرکت‌های شهری تنها به منظور انجام کار است که این تراکم بیش اندازه و ناموزون نه تنها کارها را با وقفه و کارآیی نامناسب روبرو می‌سازد، بلکه موجب فرسایش نیروها و منابع در امور غیر ضروری نیز می‌شود. ترافیک در تهران ریشۀ بسیاری از مسائل و مشکلات دیگر شهر و شهروندان است. ایجاد شیوه‌های جایگزینی که بتواند باری هر چند کوچک را از دوش ترافیک شهر بردارد، می‌تواند بسیاری دیگر از مشکلات تهران از جمله مهمترین آنها، آلودگی هوا، را نیز تا حدودی حل کند. در حال حاضر میزان سفرهای روزانۀ شهر تهران در حدود ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار سفر است که بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته در طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران، در سال ۱۴۰۴، میزان سفرهای روزانه در حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیون سفر خواهد بود.
۴.۲. اتلاف زمان در انجام امور
زمان از مهمترین منابع و شاید مهمترین منبع برای افراد یک جامعه باشد. ایجاد فضایی که بتوان در آن امور را با سرعت بیشتر انجام داد و زمان مفید زندگی را به جای اتلاف در ترافیک و صف‌های اداره‌ها و سازمان‌ها و مراکز خرید، به آسایش و استراحت اختصاص داد، می‌تواند دغدغۀ مهمی را در ذهن افراد پاسخگو باشد. اگر میزان هر سفر درون‌شهری را ۴ دقیقه در کیلیومتر فرض کنیم، با میزان ۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار سفر روزانه، تقریباً زمانی برابر با ۸۳۵ هزار ساعت زمان شهروندان در سفرهای روزانه صرف می‌شود. این آمار بدون در نظر گرفتن مدت زمانی است که صرف امور اداری می‌شود. هر چند که زمان شهروندان می‌تواند صرف کارهای مفیدتری شود، اما همین امر که زمان افراد در ترافیک‌های پیچیدۀ شهری و یا در فرایندهای دیوان‌سالارانۀ ادارات تلف نمی‌شود و فرسایش ذهنی برای شهروندان ایجاد نمی‌شود خود می‌تواند نقطۀ قابل تأملی در ایجاد روش‌های جایگزینی برای انجام امور و فعالیت‌های اداری باشد.
۵.۲. سرمایه‌گذاری منتهی به تخریب محیط‌زیست
یکی از مهم ترین نکته‌ها در مورد وضعیت فعلی شهر تهران، تخریب اندک محیط‌زیست شهری باقی‌مانده برای احداث ساختمان‌هایی است که نه تنها کمکی محیط‌زیست شهر نمی‌کند، بلکه با ایجاد تراکم‌های غیرضروری برای انجام اموری که به نحوی شایسته‌تر قابل انجام بوده‌اند، منجر به آلودگی‌های زیست‌محیطی خطرناک‌تر همچون آلودگی هوا می‌شوند. در سال ۱۳۸۶ ۲۳ میلیون و ۵۴۰ هزار و ۹۷۹ متر مربع، اسکلت بنای پروانه‌های ساختمانی، تخریب و نوسازی در شهر تهران بوده است. همچنین ۲۳ میلیون ۷۳۱ هزار ۲۹۶ متر مربع، میزان کل مساحت طبقات پروانه‌های صادره در شهر تهران بوده است. سرمایه‌گذاری در عمران شهری امری قابل قبول است. اما زمانی که این سرمایه‌گذاری برای انجام اموری است که با هزینه‌های کمتر نیز قابل اجرا هستند، سرمایه‌گذاری‌های این چنینی مشکلی برای تهران و شهروندان تهرانی خواهند بود.
۶.۲. آلودگی هوا
آلودگی هوا را نیز می‌توان یکی از مسایل اساسی تهران دانست که ناشی از عوامل مختلفی همچون ترافیک و صنایع در تهران است. مسألۀ صنایع تا حدودی در سال‌های اخیر در حال حل‌شدن است. اما آلودگی هوا ناشی از ترافیک یکی از مسایل حیاتی شهر است که نیاز به برنامه‌ریزی‌های چندبعدی با استفاده از فناوری‌های روز چه در سطح فیزیکی و چه در سطح مجازی دارد. آلودگی به صورت عام و آلودگی هوا و آلودگی صوتی می‌توانند موجبات تخریب روح و روان مردم را ایجاد کنند. شهر تهران در سال ۸۶ در ۶/۰ درصد روزها از نظر وضعیت بهداشتی منوکسید کربن، در حالت بسیار ناسالم قرار داشته است. همچنین در ۷/۱۵ درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم بوده است. از لحاظ وضعیت بهداشتی ذرات معلق هوا نیز در ۰۱/۱۰ درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم قرار داشته است.
۳. ساختار سیاست شهر مجازی تهران
شهر مجازی از خصلت‌های نظامند بودن، دسترسی آسان به خدمات، فراگیری خدمات شهری و به نوعی غیرمرکزی کردن خدمات شهری همراه با چندرسانه‌ای بودن، تاریخی بودن و توجه به تنوع‌های قومی و دینی برخوردار است. شهر مجازی، شهر نظام بخشیدن به ارزش‌های دینی و فرهنگی جامعه ایرانی است. شهر مجازی، ظرفیتِ ساختن ایده‌آل‌های زندگی را در یک فضای شهری فراگیر و مبتنی بر چارچوب‌های قانونمند، اخلاقی و الهی را دارد. شهرمجازی، شهر شهرهاست که قدرت ساخت شهرهای هزار طبقه را دارد. شهر مجازی در منطق الگوریتمی شهر، شهری تغییر پذیر، متنوع و مبتنی بر هنر و معماری والاست. شهر مجازی، شهر متغیرها و فرامتغیرها است؛ شهری است که هم به جزئیات و هم به کلیت امر زندگی توجه می‌کند. شهر مجازی، شهر ساختن بدون تخریب محیط زیست و ساختن با بهره‌وری متمایل به بی‌نهایت است. شهر مجازی، شهر ریاضی و منطق ریاضی است که بر مبنای آن مهندسی‌های مجازی جدیدی متولد می‌شوند که از ذات «تغییرپذیری» و «سیال‌بودن» برخوردارند. زمان در شهر مجازی از مفهومی هندسی و غیرخطی برخوردار است و فرایندهای مبتنی بر زمان مجازی در محیطی بدون فاصله و در نتیجه متفاوت از حیث «حرکت و سرعت» بررخوردار است. این بدان معناست که ما در عین تحرک از امکان ثبات برخورداریم.
۱.۳. چشم‌اندازها
چشم‌انداز به خروجی‌های برنامه در پایان زمان تعیین شده توجه می‌کند. چشم‌انداز شهر مجازی تهران به افقی معطوف است که در پایان برنامه پنج سالۀ شهرداری تهران قابل وصول خواهد بود. چشم‌اندازهای شهر تهران بر اساس چهارده تبدیل اساسی که در انتقال از شهر تک‌فضایی به شهر دوفضایی صورت می‌گیرد، قرار گرفته است. چشم‌اندازهای شهر مجازی تهران عبارتند از:
۱.۱.۳. کاهش آلودگی محیط‌زیست تهران که در اثر فعالیت‌های فیزیکی ایجاد می‌شود؛
۲.۱.۳. کاهش ترافیک شهر تهران، تراکم حرکت و ترددهای کاری شهروندان برای انجام امور اداری شهر؛
۳.۱.۳. انتقال همۀ خدمات شهری قابل انتقال به فضاهای مجازی و دوفضایی کردن خدمات؛
۴.۱.۳. الکترونیک و دجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر مجازی تهران؛
۵.۱.۳. سرمایه‌گذاری کاری بیشتر در فضای مجازی و کاهش هزینه‌های جانبی در فضای فیزیکی؛
۶.۱.۳. سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی تهران برای رشد و توسعۀ آرامش؛
۷.۱.۳. استفاده از منابع جهانی در شهر و جهانی‌کردن شهر تهران از طریق فضای مجازی؛
۸.۱.۳. ایجاد دسترسی همه‌جایی به تمامی امکانات و خدمات شهر به صورت دوفضایی؛
۹.۱.۳. اصلاح و سرعت‌بخشی در فرایندهای کاری و اداری و صرفه‌جویی در زمان شهروندان؛
۱۰.۱.۳. رفع نابرابری در تولید درآمد، توزیع منابع و ارائه و مصرف خدمات؛
۱۱.۱.۳. کاهش فرسایش منابع انسانی، طبیعی، اقتصادی و اجتماعی شهر در فعالیت‌های غیرضروری؛
۲.۳. نگاه راهبردی
نگاه کلان یا نگاه راهبردی، دیدگاه کلانی است که بر رابطه فضای فیزیکی با فضای مجازی شهر سایه افکنده است و به نوعی پارادایم برنامه‌ریزی دوفضائی توسعه شهری را منعکس می‌کند. نگاه کلی طراحی شهر مجازی تهران متکی بر پارادایم و نگاه دوفضائی‌شدن شهر و حکمرانی شهر خوب است. بر مبنای این نگاه کلان، نگرش‌های توسعه‌ای شهر، امکانات و روندهای شهر، دوفضائی دیده می‌شود که بخشی از آن در فضای فیزیکی تأمین و بخش دیگر به فضای مجازی منتقل می‌شود. بر مبنای این نگاه، همه روندهای تکرار شونده و همه روندهایی که مستلزم توسعه سفرهای درون شهری و بین‌شهری و توسعه بورکراسی اداری و همه مقوله‌هایی که به نوعی «زحمت شهروندی» را موجب می‌گردد، به فضای مجازی و سامانه نظام‌مند خدمات منتقل می‌شود. از سوی دیگر نگاه کلان حکمرانی شهر خوب با خصیصه‌هایی محوری همچون (۱) موثر بودن، (۲) شفافیت اطلاعاتی، (۳) پاسخگوئی (۴) مسئولیت پذیری، (۵) مشارکت اجتماعی و (۶) سلامت اجتماعی، به دنبال ایجاد شهرِ دوفضایی خوب و زندگی سالم و کارآمد برای شهروندان و کارگزاران است.
۳.۳. سیاست‌های کلان
سیاست‌های کلان فرامتغیرهایی هستند که بر همه برنامه‌ها، تصمیم‌ها و لایه‌های شهر مجازی اثر می‌گذارند. تمامی عملکردها، فعالیت‌ها و روندها برای طراحی، آماده‌سازی، ایجاد و توسعۀ شهر مجازی تهران باید در قالب سیاست‌های هشت‌گانۀ «عدالت‌گرایی»، «دین‌گرایی»، «ایرانی‌گرایی»، «مردم‌گرایی»، «تاریخی‌گرایی»، «قدرت‌گرایی»، «جهانی‌گرایی» و «ساده‌گرایی» باشد.
۴.۳. مأموریت‌ها
ماموریت اشاره به وظایف مشخصی دارد که به نوعی جمع‌بندی وظایف اصلی را منعکس می‌کند. وظایف و مأموریت‌ها در سه سطح برای شهر مجازی تهران قابل تعریف است: ۱) خدمات نقطه به نقطه سازمان‌ها و نهادهای رسمی شهری از طریق جایگاه فیزیکی و حضوری و فضای وبگاه‌های مستقل و یا وبگاه‌های وابسته؛ ۲) فضاهای عمومی که در محیط لایه‌های شصت و هفت گانه شهر مجازی نمود پیدا می‌کنند؛ ۳) فضاهای مربوط به بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی. وظایف شهر مجازی تهران در سطح کلان، مأموریت‌های این شهر را تشکیل می‌دهد که اهداف اصلی شهر مجازی تهران را منعکس می‌کند:
۱.۴.۳. کاهش ساخت و ساز برای انجام فعالیت‌های اداری؛
۲.۴.۳. انتقال خدمات قابل انتقال و اطلاع رسانی کامل برای جلوگیری از تردد جهت در یافت خدمات؛
۳.۴.۳. توسعۀ دفاتر شهر مجازی تهران برای توسعۀ دسترسی به اطلاعات و خدمات شهر؛
۴.۴.۳. توسعۀ اطلاعات و خدمات شهر مجازی تهران برای کاهش ترددها؛
۵.۴.۳. ایجاد بسترهای قانونی برای انجام امور اداری از طریق فضای مجازی؛
۶.۴.۳. ایجاد بسترهای فنی برای مدیریت خدمات شهر؛
۷.۴.۳. تعریف خدمات اداری جدید مبتنی بر فضای مجازی؛
۸.۴.۳. دیجیتال کردن تمام اطلاعات اداری برای قرار گرفتن در شهر مجازی تهران؛
۹.۴.۳. دیجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر تهران در شصت و هفت لایۀ شهر مجازی تهران؛
۱۰.۴.۳. یکپارچه‌سازی منابع و زیرساخت‌های ارتباطات و اطلاعات موجود در شهر؛
۱۱.۴.۳. توسعۀ سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فناوری اطلاعات و ارتباطات شهر تهران؛
۱۲.۴.۳. ایجاد خدمات جدید و توسعۀ خدمات موجود به فضای مجازی شهر؛
۱۳.۴.۳. استفاده از هزینه‌های صرفه‌جویی‌شده عمرانِ اداریِ فیزیکیِ شهر در توسعۀ فضاهای تفریحی؛
۱۴.۴.۳. ایجاد سامانه‌های گردشگری مجازی برای توسعۀ گردشگری و جذب گردشگران خارجی؛
۱۵.۴.۳. گسترش سازه‌های عمومی فرهنگی و هنری برای ایجاد رفاه و آرامش؛
۱۶.۴.۳. انتقال ظرفیت‌های فرهنگی، تاریخی و هنری شهر تهران در بستر فضای مجازی شهر؛
۱۷.۴.۳. ایجاد سامانه‌های اینترنتی و موبایل شهر مجازی در پایانه‌های و خودروهای حمل ونقل عمومی؛
۱۸.۴.۳. ارائۀ نسخۀ موبایل شهر مجازی تهران؛
۱۹.۴.۳. ایجاد سامانه‌های خدمت‌رسانی پیامک؛
۲۰.۴.۳. توزیع منابع انسانی رهاشده در اثر ارایۀ خدمات مجازی در شهر برای خدمت‌رسانی سریع‌تر؛
۲۱.۴.۳. ایجاد سامانه‌های اطلاع‌رسانی و خدمت‌رسانی از طریق تلفن همراه؛
۲۲.۴.۳. ایجاد فرصت‌های شغلی تازه در کنار شهر مجازی تهران همچون دفاتر شهر مجازی؛
۲۳.۴.۳. ایجاد سامانه‌های حمل ونقل برای جابه‌جایی کالاها و خدمات؛
۲۴.۴.۳. انتقال خدمات اداری شهر تهران به فضای مجازی شهر؛
۲۵.۴.۳. سرمایه‌گذاری برای آغاز فعالیت‌های اداری تازه در شهر مجازی؛
۵.۳. فرامتغیرها
فرامتغیرها، متغیرهایی هستند که در تمامی حوزه‌ها و لایه‌ها اثرگذار هستند و محدود به حوزه و لایۀ خاصی نیستند. به این معنا که در ساختار شهر مجازی تهران، متغیرها و فرامتغیرهایی وجود دارند که در سطح میانی سیاست قرار دارند. متغیرها، لایه‌هایی هستند که اطلاعات و خدمات را به صورت نظام‌مند به کاربران ارائه می‌کنند. فرامتغیرها در واقع همان خدماتی هستند که به صورتی کلی در تمامی لایه‌های شهر موجود هستند. فرامتغیرهای شهر مجازی تهران عبارتند از: (۱) فرامتغیر کاربران خاص، (۲) فرامتغیر موبایل، (۳) فرامتغیر ویکی، (۴) فرامتغیر وب ۲ و وب معنایی و در نهایت (۵) فرامتغیر مرتبط با استانداردهای فضاهای وبگاهی مانند امور مربوط به طراحی، محتوا، کاربرپسندی، تعاملی بودن و فناوری.
۶.۳. لایه‌ها
لایه یک محیط مجازی است که همه عناصر مرتبط با آن در یک محیط یکپارچه گرد هم می‌آیند. به عبارتی می‌توان گفت لایه خود یک «شهر موضوعی» است که بر اساس موضوع خود، مصادیق مرتبط را گرد هم می‌آورد. در واقع شهر مجازی، شهری افقی و عمودی است. در سطح عمودی، لایه‌های شهر قرار دارند و در سطح افقی، عناصر درون هر لایه، قرار می‌گیرند. بنابراین شهر لایه‌ها یعنی «شهر شهرها» که در سطح عمودی با سایر لایه‌های شهر مرتبط می‌شود و در سطح افقی با عناصر مرتبط با موضوع خاص یک لایه ارتباط برقرار می‌کند و همه اجزاء و خدمات مرتبط با موضوع لایه پیاده‌سازی می‌شوند.
شهر مجازی تهران در شصت و هفت لایه طراحی شده است که این شصت و هفت لایه در هشت حوزۀ «فرهنگ»، «اجتماع»، «اقتصاد»، «مدیریت شهری»، «خدمات»، «امور بنیادین شهر»، «اطلاع‌رسانی» و «گردشگری» قرار گرفته‌اند. لایه‌های شهر مجازی تهران با نگاه راهبردی «دوفضایی‌شدن» طراحی شده‌اند. به این معنا که این لایه‌ها از سویی در ارتباط کامل با فضاهای مجازی مرتبط در دیگر لایه‌ها و در سوی دیگر در تعاملی موازی با مسایل مرتبط با فیزیک شهر تهران قرار دارند.
۷.۳. برنامه عمل
برنامۀ عمل زبان اجرایی برنامۀ راهبردی است. خدماتی که در برنامه‌های عمل تشریح شده‌اند، در حقیقت چارچوب کلی اجرای هر لایۀ شهر مجازی تهران هستند. در این برنامه‌های عمل، خدمات منتخب هر یک از شصت و هفت لایه‌ای را که در گزارش «لایه‌های شهر مجازی تهران» آمده بودند به طور مفصل تشریح و تبیین شده‌اند. در شهر مجازی تهران، ۲۲۷ برنامۀ عمل تعریف شده است. برنامه‌های عمل فرامتغیرهای کاربران خاص و موبایل در برنامۀ راهبردی شهر تهران ذکر شدند. در مجموع ۸۴۴ مورد از خدمات پیشنهادی لایه‌ها، در قالب این برنامه‌های عمل تعریف برنامه‌ای شده‌اند.
خدمات پیشنهادی در لایه‌های شهر مجازی تهران بر اساس پنج عامل اساسی انتخاب شده‌اند: (۱) مطالعات کارکردی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران؛ (۲) تجربه‌های وبگاه‌های موفق در حوزۀ هر لایه؛ (۳) تجربۀ خدمات ارائه شده در بیست شهر مجازی برتر جهان؛ (۴) بررسی اسناد بالاسری و تجربه‌های سازمانی حوزۀ هر لایۀ؛ (۵) و نتایج مطالعات پیمایشی و پژوهش میدانی کاربران و کارگزاران تهران.
۴. روش‌شناسی پژوهشی
انجام مطالعات پژوهشی پروژۀ شهر مجازی تهران نیازمند شناخت وضعیت قانونی و تجربه‌های انجام گرفته در حوزۀ فناوری اطلاعات و شهرهای مجازی در جهان بود. بر این اساس اولین مرحلۀ پژوهشی پروژه، به جمع‌آوری، مطالعه، بررسی، استخراج خروجی‌های متناسب با پروژه و در نهایت تلخیص و گزارش‌نویسی اسناد بالادستی سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و همچنین سازمان‌ها و نهادهای کشورهای پیشرفته، اختصاص یافت.
در مرحلۀ دوم مطالعات پیمایشی امکان‌سنجی، نیازسنجی و مشکل‌سنجی در دو سطح کاربران و کارگزاران و همچنین مطالعات ثانویۀ داده‌های سامانۀ مدیریت خدمات شهری ۱۳۷ و سامانۀ نظارت همگانی ۱۸۸۸ صورت گرفت. شهروندان کاربران نهایی پروژه هستند و بدین خاطر ضروری بود تا نیازها و مسایل که برای آنها مهم است در پژوهش منعکس شود. از سوی دیگر کاگزاران، اداره‌کنندگان شهر هستند و در سطحی کلان‌تر به مسایل و نیازها و امکانات اشراف کامل‌تری دارند. مطالعات آمایشی ۱۳۷ و ۱۸۸۸ نیز در جهت آشنایی با نیازهای و مشکلات مردم و دسترسی به مبنای مستحکم‌تری برای تحلیل مورد بررسی قرار گرفتند.
در مرحلۀ سوم ساختار شهر مجازی تهران، بر اساس مطالعات صورت گرفته، با روش طراحی لایه‌ها با توجه به رویکرد متغیری و فرامتغیری انجام شد. در این مرحله، ابتدا نسخۀ اولیۀ لایه‌های اصلی شهر بر اساس کارکردهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران طراحی شد و در آنها تعاریف مفهومی، تعاریف فضای مجازی، تجربه‌های لایه در فضای مجازی و همچنین پیشنهادهای اولیۀ خدمات لایه ارایه شد که به تدریج و با تکمیل نتایج دیگر مراحل پروژه، ساختار لایه‌ها نیز تکمیل و به صورت نهایی درآمد.
در مرحلۀ چهارم پروژه، بیست شهر مجازی منتخب مورد تحلیل خدمات و اطلاعات قرار گرفتند و در نهایت رابطۀ این شهرها با شهرهای فیزیکی‌شان با توجه منطق‌های چهارگانۀ شهرهای مجازی تبیین شد.
در مرحلۀ پنجم مطالعات اسناد بالادستی ابتدای پروژه و مطالعات اسنادی تکمیلی در لایه‌های طراحی شده منعکس شدند.
در مرحلۀ بعد، هزینه/فایدۀ شهر مجازی تهران مورد بررسی قرار گرفت تا با مقایسۀ این برآورد با وضعیت شهر فیزیکی تهران، توجیه عملی برای اجرای پروژۀ شهر مجازی تهران تبیین شود.
در ادامه برآورد اثرات زیست محیطی شهر مجازی تهران انجام گرفت تا از بعدی دیگر اجرای شهر مجازی تهران توجیه شود.
در نهایت نیز برنامه‌های عمل شهر مجازی تهران از میان خدمات پیشنهادی لایه‌های شهر مجازی تهران، بر پایۀ معیارهای مهم انتخاب که عبارت بودند از اولویت‌های کاربران، کارگزاران و همچنین حوزۀ اجرایی خدمات تعریف شدند. در پایان این مرحله نیز برنامۀ راهبردی شهر مجازی تهران تدوین شد تا شهر مجازی تهران سندی به عنوان پشتوانه اجرایی داشته باشد.
۵. گزارش کار
پروژۀ شهر مجازی تهران با همت شهرداری تهران و همکاری علمی دانشگاه تهران، تحت مدیریت دکتر سعیدرضا عاملی آغاز شد. کارگروه پژوهشی فضای مجازی دانشگاه تهران شامل مشاورین ارشد در زمینه‌های شهرهای مجازی، جامعه اطلاعاتی، روابط عمومی و رسانه‌ها، فناوری، برنامه‌نویسی و اینترنت، به همراه شانزده نفر کارشناس پژوهش، دارای مدارک کارشناسی‌ارشد و کارشناسی، با ۱۷ هزار ساعت کار مفید کارشناسی و نزدیک به ۱۰۰۰ ساعت کار مشاوره ای، در این پروژه فعالیت داشتند.
۱.۵. گزارش اسناد بالادستی
گروه فعال در پروژه طراحی الگوی مناسب برای شهر مجازی تهران در یکی از قدم‌های اول فعالیت خود، مجموعه‌ای از اسناد این حوزه را با حجم بیش از ۱۰ هزار صفحه، از منابعی چون اتحادیة اروپا، سازمان ملل، سازمان‌های مرتبط با دولت آمریکا و منابع دیگر جمع‌آوری کرده، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد تا طرح اختصاصی شهر مجازی تهران را بر پایة مستحکمی از ادبیات و تجربیات موجود در این حوزه قرار دهد.
در این راستا، مطالب گرفته شده بر اساس محتوای آنها به گروه‌های مختلف تقسیم شدند که برخی از آنها عبارتند از : «دولت الکترونیک و خدمات عمومی»، «شهرهای مجازی»، «جامعة اطلاعاتی»، «طرح‌های راهبردی فناوری اطلاعات»، «امنیت فضای مجازی»، «دولت الکترونیک: طرح‌ها، برنامه‌ها و گزارش‌ها»، «اخلاق در فضای مجازی»، «اینترنت»، «گزارش‌های سالانة گروه‌عمل فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان ملل»، «هویـت الکترونیک و امـضای دیجیتال»، «هویت مؤلـف در فضـای دیجیتال»، «اینترنت و دین»، «تجارت و فناوری اطلاعات»، «کاربردها و تجربه‌های فناوری اطلاعات» و غیره.
این اسناد معمولاً در برگیرندة پژوهش‌ها و تحلیل‌هایی است که به طور کاربردی و با ملاحظة کشورهای مختلف، به مسایل و مشکلات و چشم‌اندازهای این کشورها می‌پردازند و به شکل‌های مختلف از قبیل «برنامة عمل»، «مطالعة موردی»، «برنامة راهبردی» و موارد دیگر ارایه می‌شوند. مزیت این مطالب آن است که مستندی به مطالعات موردی و تحلیل شرایط عملی کشورهای مختلف هستند و طیف گسترده‌ای از مسایل تجربه شده و راه‌حل‌های به کار رفته یا پیشنهاد شده در مورد آنها را در بر می‌گیرند. این مطالب در مجموع اسناد مهمی از برنامه‌های استراتژیک کشورهای توسعه‌یافته جهان در حوزة فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات، فضای مجازی و مفاهیم مرتبط با این حوزه را در بر می‌گیرند.
۲.۵. گزارش پیمایش امکان‌سنجی، نیازسنجی و مشکل‌سنجی
۱.۲.۵. پیمایش کاربران
به منظور کسب اطلاع از اولویت‌های مردم تهران در استفاده از فضای مجازی پرسشنامه‌ای طراحی و هم به شکل آنلاین و هم به شکل دستی در میان مردم تهران توزیع شد. علاوه بر سؤالات دموگرافیک و یک پرسش باز، در طراحی سایر پرسش‌ها از طیف لیکرت استفاده شد و در هر پرسش از پاسخگو خواسته شد که مشخص کند ارایه شدن گونه‌ای از خدمات، چه میزان برای او به عنوان یک شهروند اهمیت دارد.
با توجه به این که مبنای بررسی خدمات در این پژوهش «لایه‌ها» ی تعیین شده برای آن هستند، پس هدف ما این خواهد بود که اولویت و اهمیت لایه‌ها و خدمات مربوط به آنها را برای مردم مشخص کنیم. پرسشنامة کاربران با عنوان «اولویت‌سنجی اطلاعات و خدمات الکترونیک برای کاربران شهر تهران»، شامل الف- شش پرسش دموگرافیک (سن، جنسیت، طبقة اجتماعی، شهر محل زندگی، زبان مادری و مدرک تحصیلی)، ب- یک پرسش باز در مورد مشکلات شهروندان با خدمات دولتی و ج- دو مجموعه پرسش به ترتیب به تعداد ۴۲ و ۳۳ پرسش است. در ارایة خدمات الکترونیک به لحاظ نوع تعاملی که میان کاربر و دارندة وبگاه برقرار می‌شود، دو گروه عمدة خدمات را می‌توان تشخیص داد. گروه اول، خدمات مبتنی بر اطلاع‌رسانی یک‌سویة دارندة وبگاه به کاربر هستند. گروه دوم، گسترة متنوعی از خدماتی را در بر می‌گیرد که در آنها اطلاعات به صورت دوسویه بین کاربر و وبگاه منتقل می‌شود.
در نهایت، مقایسة رتبه‌بندی خدمات با جدول تناظر خدمات و لایه‌ها، طبقه‌بندی اولویت لایه‌ها را از دید جمعیت هدف نشان می‌دهد. در این زمینه دو طبقه‌بندی مختلف به دست می‌آید، یک طبقه‌بندی از مقایسة جدول تناظر خدمات و لایه‌ها با رتبه‌بندی به دست آمده برای خدمات مبتنی بر اطلاع‌رسانی و دیگر از مقایسة جدول تناظر خدمات و لایه‌ها با رتبه‌بندی به دست آمده برای خدمات مبتنی بر تعامل. وجود این دو جدول را به این شکل می‌توان توضیح داد که مردم در اغلب موارد در زمینة کسب اطلاعات از طریق اینترنت یک اولویت‌بندی و در زمینة بهره‌مندی از خدمات مبتنی بر تعامل اولویت‌بندی دیگری دارند. طبیعتاً طراحان شهر مجازی در راستای ارایة خدمات مبتنی بر اطلاع‌رسانی باید جدول اول و در راستای ارایة خدمات مبتنی بر تعامل باید جدول دوم را مد نظر قرار دهند.
۲.۲.۵. پیمایش کارگزاران
این مطالعه، پیمایشی است جهت کسب دانش در زمینة «خواسته‌ها»، «مشکلات»، «اولویت‌ها» و «دانش» کارگزاران فضای مجازی شامل افراد فعال در رده‌های مدیریتی در شهرداری تهران و سازمان‌های زیرمجموعة آن. داده‌های مورد نیاز این مطالعه از طریق توزیع پرسشنامه میان سازمان‌های مورد اشاره جمع‌آوری شد و با توجه به اکتشافی بودن مطالعه، بخش عمده‌ای از یافته‌های پژوهشی که ماهیت کیفی دارند از طریق استخراج مقولات به دست آمد. تعدادی از پرسش‌های پرسشنامه و شیوة انتخاب شده برای استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده، امکان تحلیل کمّی داده‌ها را نیز فراهم کرد.
یافته‌های «کیفی» بخش اول از این پیمایش نشان می‌دهد که کارگزاران در پنج حوزه مختلف قوانین و مقررات موجود را ناکارآمد می‌دانند از این جهت که این قوانین و مقررات نمی‌توانند حذف کامل حضور فیزیکی افراد را تأمین کنند. این حوزه‌ها عبارتند از: «امور مالی»، «تشکیل پرونده»، «مذاکرات»، «تحویل مدارک صادر شده به متقاضی» و «موارد متفرقه».
اما در مورد اینکه «کارگزاران این حوزه تا چه اندازه شناخت مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری در زمینة توسعة فضای مجازی و علم لازم برای حرکت در جهت درست را دارند؟»، در دو بخش نگرش‌سنجی و دانش‌سنجی یافته‌های پیمایش مورد بررسی قرار گرفت. در بخش نگرش‌سنجی، یافته‌های کیفی نشان می‌دهد که ظهور اینترنت از دید مدیرانی که پرسشنامه‌ها را پر کرده‌اند، دست‌کم ۹ دسته آسیب و خطر در پی دارد که به شرح زیر هستند: آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌های فردی، آسیب‌های فرهنگی، آسیب‌های اخلاقی، آسیب‌های سیاسی، آسیب‌های اقتصادی، آسیب‌های اطلاعاتی، آسیب‌های جسمی و روانی، آسیب‌های شبکه‌ای. از سوی دیگر، کارگزارانی که به پرسشنامه‌ها پاسخ داده‌اند، فوایدی برای اینترنت قائل شده‌اند که آنها را می‌توان در ۷ دسته مقوله‌بندی کرد: افزایش رفاه و عدالت اجتماعی، فواید اقتصادی و توسعه‌ای، فواید فرهنگی، فواید اطلاعاتی، فواید ارتباطی، فواید علمی و آموزشی، فواید سازمانی. از سوی دیگر کارگزاران ۳۵ اقدام توسعه‌ای و ۴ اقدام محدودکننده را که از نظر ایشان دولت باید در زمینة اینترنت و فناوری‌های جدید انجام دهد، پیشنهاد داده‌اند. در سوی دیگر، یافته‌های کمّی پیمایش کارگزاران نشان می‌دهد که که ۷۷.۷۸ درصد از مدیران، هم به آسیب‌ها و هم به فواید استفاده از اینترنت در ایران اشاره کرده‌اند و ۱۲.۹۶ درصد آنان تنها به فواید استفاده از اینترنت در ایران اشاره کرده‌اند. تنها ۹.۲۶ درصد از کارگزاران پاسخ‌دهنده، فقط به آسیب‌های استفاده از اینترنت در ایران اشاره کرده‌اند. در ضمن، بررسی پیشنهادات کارگزاران نشان می‌دهد که ۷۹.۶۳ درصد از پاسخگویان، در زمینه اقدامات دولت در زمینه اینترنت تنها پیشنهادات توسعه‌ای ارایه داده‌اند و ۱۶.۶۶ درصد از آنان، هم پیشنهادات توسعه‌ای و هم پیشنهادات محدودکننده ارایه کرده‌اند. این یافته‌ها نیز آشکارا نشان‌دهندة دید مثبت مدیران شرکت‌کننده در این مطالعه نسبت به فضای مجازی است. همچنین حدود ۹۰ درصد از کارگزاران «کاملا موافق» یا «موافق» این امر هستند که آشنایی کامل با رایانه و اینترنت و فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات باید به عنوان یک شاخص مهم در استخدام نیروهای جدید در شرکت‌ها و سازمان‌ها در نظر گرفته شود. حدود ۹۳ درصد از کارگزاران پاسخگو با این امر که برگزاری کلاس های آموزش فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات برای کارمندان ناآشنا با این فناوری‌ها باید فورا در دستور کار قرار گیرد «کاملا موافق» یا «موافق» هستند. ۲۷.۷۸ درصد از کارگزاران پاسخ‌دهنده با این امر که خدمات مختلف مالی و شهری از قبیل صدور گذرنامه پرداخت قبض‌ها و غیره نه‌تنها باید از طریق اینترنت میسر گردد بلکه باید انجام آنها با مراجعه حضوری افراد متوقف و ممنوع شود، «کاملا موافق» هستند و ۲۴.۰۷ درصد از آنان «موافق» و ۲۷.۷۸ درصد از آنان با این امر «تا حدی موافق» هستند.
اما در سطح دانش‌سنجی کارگزاران، یافته‌های کیفی شامل عناوین نرم‌افزارهای «عام»، «نیمه‌تخصصی» و «تخصصی» که کارگزاران استفاده می‌کنند. یافته‌های کمّی این بخش از مطالعه نیز نشان می‌دهد که حداکثر ۶ درصد از کارگزاران از اینترنت و رایانه استفاده نمی‌کنند و ۴۲ درصد آنان از نرم‌افزارهای تخصصی یا نیمه تخصصی بهره می‌گیرند. مدیران مورد مطالعه در این پیمایش، به طور متوسط ۱۴.۸ ساعت در هفته در زندگی شخصی خود از اینترنت و رایانه استفاده می‌کنند و بطور میانگین ۱۵.۱۵ ساعت در هفته در محل کار خود از اینترنت و رایانه استفاده می‌کنند. این یافته‌ها نشان‌دهندة آشنایی مناسب کارگزاران با اینترنت و رایانه است.
در بخشی دیگر در مورد مسألۀ «بزرگترین مشکلات مدیران و سازمان‌ها» و «چگونگی کمک از فضای مجازی برای رفع کامل یا نسبی آنها»، این مطالعه نشان می‌دهد که کارگزاران مورد مطالعه، جدی‌ترین مشکلات خود را در زمینة استفاده از فضای مجازی در یک یا چند مورد از هشت مورد «جمع‌آوری و سازمان‌دهی داده‌ها و اطلاعات و گزارش‌دهی»، «مشکلات ارتباطات میان همکاران»، «زمان‌بر بودن گردش مکاتبات اداری / زمان‌بر بودن امور اداری»، «مشکلات ارزیابی و نظارت»، «ضعف کارمندان در استفاده از سیستم‌های رایانه‌ای جدید»، «گردش کار نامناسب»، «محدودیت دسترسی به اطلاعات»، و «محدودیت مالی جهت تهیة رایانه و سایر سیستم‌های مورد نیاز و به‌روز ساختن آنها»، می‌بینند.
این مطالعه نشان می‌دهد که اولویت‌های کارگزاران جهت استفاده از خدمات فضای مجازی مربوط به ۱۸ لایه از لایه‌های طرح شده در این پژوهش است. مهمترین این لایه‌ها، چهار لایة «خدمات شهرداری»، «علوم و پژوهش»، «حمل‌ونقل و تحرکات جمعیتی» و «امور مالی و بانکی» هستند. این لایه‌ها عبارتند از ۱. لایة خدمات شهرداری، ۲. لایة علوم و پژوهش، ۳. لایة حمل‌ونقل و تحرکات جمعیتی، ۴. لایة امور مالی و بانکی، ۵. لایة شهرداری، ۶. لایة محیط‌زیست، ۷. لایة روابط عمومی، ۸. لایة تفریح و سرگرمی، ۹. لایة ورزش، ۱۰. لایة بازار، ۱۱. لایة آموزش، ۱۲. لایة سینما، ۱۳. لایة گردشگری، ۱۴. لایة نظرسنجی، ۱۵. لایة شهروندی، ۱۶. لایة قوانین و مقررات، ۱۷. لایة شبکه‌های اجتماعی و ۱۸. لایة امور خیریه و خدمات داوطلبانه. در ضمن این مدیران، ارایة ۱۱ خدمت را به عنوان موارد ضروری پیشنهاد می‌دهند: ۱. تهیة بایگانی الکترونیکی پرونده‌ها و اسناد، ۲. برقراری ارتباطات الکترونیکی بین سازمانی، ۳. فراهم ساختن شرایط مدیریت پویا مبتنی بر اطلاعات اینترنتی، ۴. راه اندازی اتوماسیون اداری و الزام واحدها به استفاده از این سیستم، ۵. راه اندازی سایت اینترنتی اختصاصی سازمان و برنامه‌ریزی برای مکانیزاسیون کامل سازمان، ۶. ثبت درخواست‌های درون‌سازمانی و برون‌سازمانی از طریق سیستم‌های ارتباطات و اطلاعات جدید، ۷. امکان ارائه پیگیری درخواست‌ها به صورت برخط، ۸. استفاده از پورتابل شهرداری تهران در زمینة امور درون‌سازمانی و برون‌سازمانی، ۹. دسترسی به سوابق پرونده‌ها و افراد برای تسهیل رسیدگی به پرونده‌های مختلف، ۱۰. راه‌اندازی سیستم نوبت‌دهی برای مراکز خدماتی و ۱۱. راه‌اندازی سیستم‌های رایانه‌ای مدیریت کارها و آموزش افراد برای استفاده از این سیستم‌ها.
همچنین به نظر کارگزاران مشکلات دیگری همچون «کاربرد تشریفاتی فضای مجازی»، «پرهیز برخی از مدیران یا کارشناسان سازمان‌ها از شفاف‌سازی»، و «ریشه‌دار بودن فرهنگ پیگیری رودررو» بر سر راه عملیاتی شدن شهر مجازی تهران هستند.
۳.۵. گزارش تدوین لایه‌های شهر مجازی تهران
لایه‌های شهر مجازی تهران با رویکرد اساسی برخواسته از رویکردهای دو فضایی به «ساختار و خدمات شهر» و نگاه «حکمرانی خوب و پسندیده» به «محتوای شهر» طراحی شده است. به لحاظ کلی، معماری شهر مجازی تهران در قالب لایه‌بندی هفت قلمرویی و در ظرف ۶۷ لایه طراحی شده است. لایه‌ها با نگاه متغیری و فرامتغیری مدل‌سازی شده‌اند. فرامتغیرها به عنوان متغیرهایی فرض شده‌اند که بر همه لایه ها اثر می‌گذارند. لذا ممکن است وجهی از شهر مثل تلفن همراه یا نظارت همگانی یا لایه کاربران خاص، ضمن این که یک لایه از شهر مجازی را تشکیل می‌دهند، به عنوان فرامتغیر در سایر لایه‌ها عمل کنند. فرایند دست‌یابی به خروجی‌های طراحی شهر مجازی تهران در نمودار صفحه بعد منعکس شده است. نسخه اول لایه‌های شهر مجازی چهار نوع کار متفاوت یعنی مفهوم‌سازی، مرور ادبیات مربوطه، مرور وبگاه‌های مربوطه و تعریف خدمات الکترونیک را در برداشته است. در این روند به دو فرامتغیر یعنی فرامتغیر روشندلان و فرامتغیر خدمات موبایل توجه شده است که به اختصار در ذیل توضیح داده می‌شوند.
۴.۵. گزارش شهرهای مجازی
مطالعه شهرهای مجازی مهم دنیا در دو سطح مطالعه کیفی و مطالعه کمی انجام شد. انتخاب بیست شهر، از بین شهرهای مجازی دنیا بر اساس سه عامل زیر صورت گرفت.
پیمایش سازمان ملل متحد از آمادگی دولت‌الکترونیکی کشورهای جهان در سال ۲۰۰۸ میلادی : ۸۰% شهرهای انتخاب شده در این تحلیل از کشورهایی هستند که بنا به آخرین آمار سازمان ملل در سال ۲۰۰۸ از رتبه یک تا بیست این پیمایش برخوردار هستند.
آسانی یافت در اینترنت: پس از اینکه کشورهای برتر در زمینه توانمندی‌ها و آمادگی وبی مشخص شدند، برای انتخاب شهرهای مورد نظر از این کشورها کلید واژگانی تعریف شد که بر این اساس آن دسته از شهرهایی که فعالیت‌ها و خدمات مناسب‌تری را ارائه می‌کردند بر اساس کلید واژه‌گانی چون درگاه رسمی شهر، وبگاه رسمی شهر، شهر مجازی، شهر الکترونیک، درگاه شهر یافت شدند. اساسا این عامل به این دلیل مورد توجه قرار گرفت که در نهایت شهرهای مجازی در صورتی موثر و کارا هستند که قابلیت دسترس‌پذیری بالایی را در فضای مجازی و نزد شهروندان و کاربران داشته باشند. بنابراین باید با کلید واژگان متداول در این حوزه امکان دسترسی به آنها فراهم گردد.
فراوانی مقولات تحت پوشش: پس از مشخص شدن کشورهای برتر در حوزه فعالیت‌های وبی و مشخص شدن شهرهای منتسب به این کشورها، بیش از پنجاه شهر لیست شد که برای انتخاب نهایی از بین این شهرها یک عامل دیگر به عنوان کمیت و کیفیت مقولات تحت پوشش مد نظر قرار گرفت. بر اساس این فاکتور آن دسته از شهرهایی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند که حداقل بیست مقوله اطلاعاتی و خدماتی را پوشش داده باشند و امکان مطالعه لایه‌های شهری از طریق آن میسر باشد.
در سطح کیفی، تمامی بیست شهر انتخاب شده، بر اساس لایه‌های در نظر گرفته شده برای شهر مجازی تهران مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفتند. این ارزیابی در هشت حوزه(فرهنگ، مسائل و امور اجتماعی، اقتصاد، مدیریت شهری، خدمات شهری، امور بنیادین شهری، روابط عمومی و اطلاع رسانی و توریسم و جاذبه‌های گردشگری) و شصت و هفت لایه انجام پذیرفته است. هدف از انجام این کار بررسی وضعیت لایه‌های مفروض برای شهر مجازی تهران در نمونه‌های موفق دنیا و مطالعه خدمات ارائه شده از این لایه‌ها در سطح شهرهای مجازی برتر دنیا بود. در نهایت و پس از انجام مطالعه کیفی شهرهای مجازی، آن دسته از خدمات ارائه شده در لایه‌های مختلف این شهرها که قابلیت بومی سازی و پرداختن به آنها از طریق شهر مجازی تهران وجود داشت، به بخش خدمات لایه‌های شهر مجازی تهران افزوده شد.
لازم به توضیح است که رابطه بین شهرهای مجازی مورد مطالعه با شهرهای فیزیکی آنها، تماما از رابطه XX۱ برخوردار بودند. به این معنا که خدمات فیزیکی ارائه شده در سطح شهرها، تماما به شهر مجازی آنها انتقال یافته است و طراحی این شهرها بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های مجازی بوده است؛ که البته این شکل از طراحی شهرهای مجازی(XY)، سطح پیشرفته شهرسازی مجازی و به عبارتی شهرسازی تکمیلی به حساب می‌آید. در سطح کمی نیز تمامی بیست شهر بر اساس آمار به دست آمده از وبگاه آلکسا مورد ارزیابی قرار گرفتند. در ارزیابی کمی مواردی چون، دسترسی روزانه کاربران به شهر مجازی، رتبه وبی، میزان مشاهده از بخش‌های مختلف شهر و همین‌طور میزان مشاهده صورت گرفته از شهرهای مجازی توسط کاربران جهانی، مورد توجه قرار گرفته است. هدف از انجام این مطالعه کمی، بررسی جایگاه جهانی این شهرها و الگوگیری مناسب جهت طراحی شهر مجازی تهران بوده است. در ادامه جدول بیست شهر مجازی مورد مطالعه به همراه آدرس و اطلاعات دیگر آمده است.
۵.۵. گزارش هزینه / فایده شهر مجازی تهران
یکی از مقایسه‌های کاربردی برای نشان دادن کارایی و قابلیت‌های یک درگاه الکترونیک در مقایسه با خدمات نوع فیزیکی واقعی یا مبتنی بر کاغذ، ارائه آمار از مجموع خدماتی که می‌توانند تماماً در وضعیت مجازی ارائه شوند و مقایسه آن با خدماتی است که می‌توانند صرفاً در کنار خدمات مبتنی بر کاغذ و جهان واقعی ارائه شوند، می‌باشد. با توجه به عدم امکان کمی کردن برخی اطلاعات مربوط به آینده، ضروری است به عنوان نخستین اقدام در تحلیل، این اطلاعات را به عنوان پیش فرض مورد تحلیل قرار دهیم: الف) میزان رویکرد شهروندان تهرانی به خدمات الکترونیک، ب) ضریب نفوذ اینترنت در بین خانوارهای تهرانی.
بدیهی است، این مقایسه بدون در نظر گرفتن ضریب نفوذ اینترنت و با فرض ضریب نفوذ ۱۰۰% انجام گرفته است. با این حال می‌توان ضریب نفوذ اینترنت زیر وضعیت ایده‌آل (۱۰۰%) را به عنوان یک عامل در فرصت از دست رفته، از طریقِ اعمال کاهش ضریب نفوذ به نفع خدمات همنشین در نتایج تاثیر داد. به این معنا که هر اندازه ضریب نفوذ اینترنت کمتر باشد، درصد بیشتری از خدمات جایگزین بایستی به خدمات مبتنی بر کاغذ (خدمات همنشین) متمایل شوند و برعکس، با بالا رفتن ضریب نفوذ اینترنت، درصد بیشتری از خدمات جایگزین، از وضعیتِ مبتنی بر کاغذ خارج می‌شوند. این عامل، رابطه مستقیمی با کاهش هزینه‌ها دارد. از مجموع ۱۹۵۲ مورد خدمت ذکر شده در لایه‌های مختلف، ۱۶۱۷ مورد از قابلیتِ جایگزینی کامل برخوردار است. لازم به ذکر است میزان تفاوت تعداد خدمات این جدول با خدمات پیشنهادی در انتهای لایه‌های شهر مجازی تهران، ناشی از تکراری است که در این جدول به آنها پرداخته نشده است. خدمات در اینجا به صورت واحد ارائه شده‌اند. از مجموع ۱۹۵۲ مورد، تنها ۳۳۵ مورد خدمت بایستی با خدمات مبتنی بر کاغذ به طور همنشین ارائه شوند.
۶.۵. گزارش اثرات زیست محیطی
با توجه به آمارهای ارائه شده در طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران، اگر میزان سفرهای روزانه در سال ۱۴۰۴ به صورت میانگین ۱۸ میلیون سفر باشد، اگر ۵۷/۴۳ درصد از کل این سفرها در مناطق مرکزی تهران جذب شود بنابراین روزانه ۷ میلیون ۸۴۲ هزار و ۶۰۰ سفر به ۷ منطقۀ مرکزی تهران که بیشترین حجم خدمات اداری، شهری و مراکز خرید کالا و خدمات را دارند، جذب می‌شود. با فرض این مسأله که تمامی (۱۰۰%) خدمات اداری، شهری و مراکز خرید کالا و خدمات در این مناطق قرار دارند و با فرض این مسأله که تمامی (۱۰۰%) خدمات و نیازهای شهروندان تهرانی در چارچوب خدمات شهر مجازی تهران تعبیه شده است و همچنین با توجه به اینکه ضریب نفوذ اینترنت در شهر تهران ۱۰۰ درصد (۱۰۰%) است، می‌توان این گونه برآورد کرد که با ایجاد شهر مجازی تهران و همچنین توسعه و گسترش آن تا سال ۱۴۰۴، با توجه به اینکه ۸۳ درصد از خدمات شهر مجازی تهران قابلیت جایگزینی با خدمات اداری، شهری و تراکنشی شهر فیزیکی تهران را دارند، ۶ میلیون ۵۰۹ هزار ۳۵۸ مورد از سفرهای روزانۀ شهروندان تهرانی به مناطق مرکزی تهران که بیشترین حجم ترافیک و آلودگی هوا را دارند، می‌تواند کاسته شود. این کاهش سفرهای روزانه معادل ۱۶/۳۶ درصد از کل ۱۸ میلیون سفر روزانه در تهران در افق سال ۱۴۰۴ است. این میزان کاهش منجر به کاهش آلودگی هوا در شهر تهران به خصوص در مناطق مرکزی تهران و همچنین کاهش مصرف سوخت خواهد شد.
اگر در سال ۱۴۰۴ میزان سفرهای روزانه با استفاده از وسایل نقلیۀ شخصی ۲۵ درصد باشد – با توجه به طرح جامع حمل‌ونقل -، ۱ میلیون ۹۶۰ هزار ۶۵۰ سفر در مناطق مرکزی شهر تهران با استفاده از این خودروها صورت می‌گیرد. با توجه به آمارهای آلودگی هوا اگر به صورت میانگین سهم آلایندگی خودروهای شخصی ۸۳ درصد باشد، یعنی آلایندگی این خودروها حدوداً ۵ برابر خودروهای حمل‌ونقل عمومی است. با فرض این مسأله که هر هزار سفر روزانه منجر به یک واحد آلودگی می‌شود و نسبت آلودگی وسایل شخصی به عمومی پنج به یک است، میزان آلایندگی ۱ میلیون و ۹۶۰ هزار و ۶۵۰ سفر روزانه برابر با ۶۵/۱۹۶۰ واحد آلودگی هوا است. این میزان برای وسایل نقلیۀ عمومی ۹۵/۵۸۸۱ واحد است. اگر میزان آلودگی نسبی را محاسبه کنیم، میزان آلودگی ۲۵ درصد سفرهای روزانه، یا همان ۱ میلیون و ۹۶۰ هزار و ۶۵۰ سفر با خودروی شخصی، برابر با ۲۵/۹۸۰۳ واحد خواهد بود که حدود ۲ برابر آلایندگی ۷۵ درصد از سفرهای روزانه با وسایل حمل‌ونقل عمومی است که برابر با ۹۵/۵۸۸۱ واحد است. بنابراین اگر فرض کنیم تمام (۱۰۰%) سفرهای روزانۀ با خودروهای شخصی به مناطق هفت‌گانۀ شهر تهران با ایجاد شهر مجازی تهران و ارائۀ خدمات آن از بین می‌روند، بنابراین حدود ۹۸۰۰ واحد آلودگی هوای تهران در مناطق مرکزی تهران کاسته می‌شود.
باید توجه داشت که این تخمن با فرض گرفتن ۱۰۰ درصد بودن پوشش خدمات شهری در مناطق هفت گانۀ مرکزی، پوشش تمام خدمات در شهر مجازی تهران و همچنین ضریب نفوذ اینترنت شهر تهران است. بنابراین با توجه به آمارهای دقیق‌تری که از ضریب نفوذ اینترنت و همچنین نقشۀ خدمات اداری و شهری و اهداف سفرهای روزانه به مناطق مرکزی تهران به دست می‌آید، این میزان کاهش سفرهای روزانه کمتر خواهد شد.
۶. الگوی مدیریت شهر مجازی تهران
شهر مجازی تهران از آنجا که با نگاه کلان دوفضایی طراحی شده و ساخته می‌شود، نیازمند سازمانی مجزا برای اداره و سازمان‌دهی نیست. نظام مدیریت شهر مجازی تهران را می‌توان در مجموعۀ یک ستاد مدیریتی تعریف کرد. این ستاد مدیریتی در سه سطح: (۱) خدمات نقطه به نقطه سازمان‌ها و نهادهای رسمی شهری از طریق جایگاه فیزیکی و حضوری و فضای وبگاه‌های مستقل و یا وبگاه‌های وابسته؛ (۲) فضاهای عمومی که در محیط لایه‌های شصت و هفت گانه شهر مجازی نمود پیدا می‌کنند؛ (۳) فضاهای مربوط به بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی. مدیریت کلان این شهر مجازی می‌تواند با هماهنگی‌هایی، بدون نیاز به ایجاد سازمانی تازه، در قالب سازمانی ستادی که در تمامی مجموعه‌های دولتی، شهری، عمومی و خصوصی فعال است، به فعالیت بپردازد.
مدیریت خدمات اداری نقطه به نقطه به این امر توجه دارد که هر یک از سازمان‌های شهری و دولتی شهر تهران، خدمات خاصی برای ارائه دارند که می‌توان با هماهنگی با نهادها و سازمان‌های مربوطه، با استفاده از زیرساخت‌های خود سازمان‌ها این خدمات را به صورت متمرکز در قالب بخش‌های مربوط به هر سازمان در شهر مجازی تهران ارائه کرد. به این معنا که هر سازمانی بخش مخصوص به خود را خواهد داشت که خدمات خود را مستقیماً در این بخش ارائه می‌کند. این سطح تنها نیازمند هماهنگی‌هایی برای عرضه خدمات در قالب رابط‌های کاربری شهر مجازی تهران هست تا بخش‌های مختلف شهر قالبی واحد برای خدمات داشته باشند. خدمات هر سازمان می‌تواند در خود سازمان و با استفاده از پایگاه‌های داده‌ای همان سازمان، مدیریت و پاسخ داده شود. نیازی به انتقال و یکپارچه‌سازی این پایگاه‌های اطلاعاتی نخواهد بود، چرا که خدمات به صورت مستقیم توسط خود سازمان‌ها ارائه می‌شود. همانطور که پیشتر گفته شد، در این سطح باید هماهنگی‌هایی برای عرضۀ خدمات و تعریف آنها در قالب الگوی رابط‌های کاربری شهر مجازی تهران انجام شود.
در سطح مدیریت خدمات فضاهای عمومی، خدمات ممکن است ارتباط نزدیکی با خدمات دو سطح پیشین هم داشته باشند، در لایه‌های شصت و هفت گانۀ شهر مجازی تهران عرضه می‌شوند. این خدمات می‌توانند خدمات اطلاع‌رسانی، خدمات تعاملی، خدمات تراکُنِشی، خدمات شبیه‌سازی و خدماتی از این دست باشد که در قالب لایه‌ها و به صورت عام برای تمامی کاربران عرضه می‌شوند.
مدیریت خدمات مربوط به بخش خصوصی و سازمان‌های دولتی را می‌توان در دو سطح تعریف کرد: سطح خدمات برای کاربران و سطح ایجاد نرم‌افزارها و زیرساخت‌های فناورانه، اجتماعی و فرهنگی. در سطح اول بخش خصوصی همچون بخش دولتی و شهری، دارای بخشی مختص به خود است که خدمات خود را در آن عرضه می‌کند. این بخش از سطح مدیریت خدمات بخش خصوصی همانند سطح مدیریت خدمات اداری است. اما آنچه این سطح را از سطح خدمات اداری متفاوت می‌سازد، مشارکت بخش خصوصی در طراحی و توسعه شهر مجازی تهران است. به این معنا که می‌توان بخش‌هایی از شهر مجازی تهران را برای طراحی و توسعه در اختیار بخش خصوصی قرار داد. حال این طراحی و توسعه می‌تواند مباحث نرم‌افزاری و یا سخت‌افزاری را در برگیرد.
۱.۶. مدیریت تغییر نگرش واقعی- مجازی
از الزامات ایجاد یک شهر مجازی کارآمد آن است که تفکر تمام افرادی که قرار است بنیان‌گذار، توسعه‌دهنده و استفاده کننده از شهر مجازی باشند، تفکری دوفضایی و مبتنی بر واقعیت و مجاز توأمان داشته باشند. چنانکه در الگوی پنج بخشی ارایه شده مشاهده می‌شود، شیوة مدیریتی متناسب با این الگو در خود الگو درج است که در اینجا مرور می‌شود: (۱) آموزش عمومی در دو سطح کوتاه‌مدت و بلندمدت، (۲) آموزش کارگزاران، (۳) آموزش همگانی دایمی، (۴) اطلاع‌رسانی و (۵) فرهنگ‌سازی به وسیلة اجبار.
۲.۶. مدیریت ظرفیت‌سازی واقعی- مجازی
شاید بتوان اصلی‌ترین و مهمترین ظرفیت‌های فضای مجازی را در تقابل‌هایی متصور شد که شهر فیزیکی را در برابر فضای شهر مجازی یا به عبارتی محدودیت‌های شهر فیزیکی را در برابر ظرفیت‌های نامحدود شهر مجازی قرار می‌دهد. این ظرفیت‌ها را در تبدیل‌هایی می‌توان دنبال کرد که ظرفیت‌های فیزیکی را تبدیل به ظرفیت‌های مجازی می‌کنند. تبدیل شهر فاسد به شهر عادل، تبدیل شهر سلسله مراتبی به شهر تک مرتبه‌ای، تبدیل شهر مبتنی بر ارتباطات حضوری به شهر مبتنی بر ارتباطات غیر حضوری و شهر اتوماتیک، تبدیل شهر پرهزینه به شهر کم هزینه، تبدیل شهر محلی به شهر جهانی، تبدیل شهر آنالوگ شیئی به شهر دجیتالی، تبدیل شهر تک عنصر به شهر الگوریتمی: شهر تغییر معطوف به همه عناصر، تبدیل شهر مکان محور به شهر فضا محور، تبدیل شهر آلوده به شهر پاک، شهر مبتنی بر زمان مجازی، تبدیل شهر مبتنی بر کار حضوری به شهر مبتنی بر کار از راه دور، انرژی مجازی، تبدیل شهر خستگی‌آفرین به شهر آرامش آفرین- تغییر منطق بوروکراسی انرژی‌کش به منطق بوروکراسی انرژی آفرین، تبدیل شهر منزوی به شهر شبکه‌ای، از جمله این تبدیل‌ها هستند.
۷. الگوهای پیاده‌سازی شهر مجازی تهران
برنامه عمل بر مبنای وظایف شهرداری و یا اموری که برای شهرداری امکان هماهنگی آن فراهم باشد، تهیه شده است و هر برنامه عمل خدمت یا خدمات متعددی را در خود جمع کرده است. پیاده‌سازی شهر مجازی تهران در قالب سه مدل ذیل پیشنهاد شده است.
۱.۷. اولویت شهروندان و حوزۀ اجرایی شهرداری
برنامه عمل اول بر مبنای اولویت‌های به دست آمده از داده‌های سامانۀ مدیریت شهری ۱۳۷، سامانۀ نظارت همگانی ۱۸۸۸ و پژوهش‌های نیازسنجی، مشکل‌سنجی و اولویت‌سنجی کاربران و کارگزاران این پژوهش و همچنین اولویت اجرایی شهرداری تهران.
۲.۷. حلقه‌های پیاده‌سازی شهر مجازی تهران
برنامه عمل بر مبنای شروع پیاده‌سازی برنامه عمل با اولویت خروجی‌های آسان تا پیچیده است که تابع هرم ذیل می‌باشد. در واقع پایه گستردۀ هرم در اولویت اول اجرا قرار می‌گیرد. در این مدل خدمات به ترتیب اولویت عبارتند از: اطلاع‌رسانی، ارتباطات تعاملی، خدمات اداری، تراکنشی و شبیه‌سازی.
ایجاد و تکامل شهر مجازی تهران نیازمند شکل‌گیری کمیته‌ها و حلقه‌های چندگانه‌ای است که هر کدام وظیفه‌ای خاص را در قبال توسعه شهر مجازی تهران بر عهده خواهند داشت. منظور از حلقه‌های پیاده‌سازی، ستادهایی هستند که هر یک وظیفه‌ای مشخص را در راستای ایجاد، توسعه و نگهداری بخش‌های مختلف شهر بر عهده دارند. به این منظور، حلقه‌های چهارگانه‌ای با شرح وظایف مشخص برای پیاده‌سازی شهر مجازی تهران پیش‌بینی شده‌اند که به شرح زیر هستند: حلقه اجتماعی‌شدن؛ حلقه سازوکارهای فیزیکی؛ حلقه ساخت‌وسازهای مجازی؛ حلقه اجرایی (ستاد اجرایی).
۳.۷. اولویت‌بندی لایه‌ها بر اساس ضریب سلامت اجتماعی
برنامه عمل بر مبنای فرمول چند متغیره است که هم به ضریب سلامت اجتماعی توجه می‌کند و هم به اولویت‌های اجتماعی و کارگزاران. در ارائه مدل اولویت پیاده‌سازی لایه‌های شهر مجازی، عامل سلامت اجتماعی به عنوان تعیین‌گر اصلی برنامه و عوامل دوگانه اولویت اجتماعی و اولویت مدیران به عنوان تعیین‌کننده‌های ثانویه در نظر گرفته می‌شوند. دو عامل دیگر در تعیین رتبه نهایی لایه، یعنی اولویت اجتماعی و اولویت مدیران (کارگزاران) به ترتیب از پیمایش‌های اولویت‌سنجی شهروندان و اولویت‌سنجی کارگزاران و بر مبنای رتبه‌های نسبی از تحلیل پیمایش، به دست آمده است. سه دسته اطلاعات فوق، یعنی متغیرهای ثانوی اولویت مدیران و شهروندان و متغیر حاکم سلامت اجتماعی بر مبنای الگوی متناسب در همدیگر تاثیر داده می‌شوند. بر این اساس، برای هر کدام از لایه‌ها، رتبه‌های شهروندان و کارگزاران با ضرایب یکسان با یکدیگر جمع می‌شوند و بر عدد ۲ تقسیم می‌شوند تا متوسط رتبه به دست آید.
۸. جمع‌بندی
شهر مجازی تهران در یک برنامۀ عمل ۵ دوره کاری تدوین شده است که چشم‌اندازها، سیاست‌های کلان و راهبردی، مأموریت‌ها، لایه‌ها و خدمات آنها تبیین شده است. ۵ دوره کاری می‌تواند پنج سال باشد و می‌تواند در صورت تأمین شرایط و الزامات در ۵ دورۀ شش ماهه و یا حتی سه ماهه انجام شود. شهر مجازی تهران فضایی نیست که یک‌باره ساخته شود، بلکه ضمن داشتن تصویر روشن از برنامه عمل و ساختار کلی شهر، یک مسیر ساخت‌وساز مجازی ادامه‌دار است. مزیت مطالعات شهر مجازی تهران را در نگرش دوفضایی، بهره‌برداری از تجربیات جهانی، توجه به مسائل محیطی و بومی، تبیین جزئیات در کنار کلیات شهر مجازی تهران، انجام مطالعات محیطی و میدانی و توجه همزمان به شهروندان و مدیران شهری، تبیین مأموریت‌ها، خطوط عمل و تبیین کاربردی برنامه عمل است.
شهر مجازی تهران؛ صرفا به توسعه‌های مرتبط با محیط مجازی توجه نمی‌کند، بلکه مسیر جبران‌های مجازی را در جهت توسعه محیط‌های طبیعی و ایجاد زندگی آسان‌تر و سالم‌تر در طبیعت دنبال می‌کند