امروزه راه آهن به عنوان یک وسیله حمل و نقل مؤثر، جایگاه ویژه‌ای در جهان و کشور ما دارد؛ ویژگی‌هایی چون صرفه‌جوئی‌های اقتصادی در مصرف سوخت، استهلاک ناوگان؛ کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و نیز ایمنی بالا باعث شده تا کشورهای صنعتی مجددا به حمل و نقل ریلی روی آورده و با بکارگیری سیاست‌هایی همچون استفاده از تکنولوژی قطارهای طویل در حمل بار و نیز قطارهای سریع‌السیر مسافری سرمایه گذاری‌های وسیعی را در این زمینه انجام دهند.
از بین کشورهای عضوUIC(اتحادیه بین المللی راه‌آهن)، 10کشور را که از لحاظ اقتصادی- سیاسی تقریبا مشابه وضعیت ایران می‌باشد، جهت بررسی انتخاب نموده و مشخصات عملکرد آنها را به منظور تعیین شاخصها جمع‌آوری نمودیم. این کشور ها عبارتند از : اوکراین، رومانی ،بلغارستان، قزاقستان، ترکیه، صربستان، الجزایر، روسیه،کرواسی و مصر.
برای مقایسه راه آهن ایران با راه آهن کشورهای دیگر ابتدا 10 شاخص که هر کدام بیانگر وضعیت راه آهن این کشورها می‌باشد تعریف شده و سپس در مورد هر کدام از آنها به بررسی جایگاه راه آهن ایران خواهیم پرداخت.
شاخص بهره‌وری خط نشان‌دهنده بهره‌وری استفاده از خطوط ریلی می‌باشد. بالا بودن این شاخص نشان می‌دهد که به ازای هر واحد خط ایجاد شده، چه میزان بار و مسافر حمل و نقل گردیده است.
بر اساس شاخص بهره‌وری خط در بین 10 کشور انتخابی، ایران رتبه چهارم را داراست. یعنی در ایران در هر 100 کیلومتر خطوط ریلی به طور متوسط 37/0 میلیارد واحد حمل، بار و مسافر جابجا می‌شود در حالی که در کشوری مانند روسیه به ازای هر100 کیلومتر خطوط ریلی 13/2 میلیارد واحد حمل، بار و مسافر جابجا می‌شوند و یا در اوکراین به ازای هر 100 کیلومتر خطوط ریلی 30/1 میلیارد واحد بار و مسافر جابجا می‌گردد. علل این تفاوت را می‌توان به این صورت بیان نمود که کشورهایی مانند اوکراین و یا روسیه در منطقه کریدورهای بین‌المللی قرار دارند و به دلیل قرار گرفتن در این منطقه و حمل و نقل بارهای بین‌المللی، شاخص بهره‌وری خطوط ریلی در این گونه کشورها بالا می‌باشد و یا در کشوری مانند مصر نیز به دلیل افزایش تعداد واگنهای مسافری نسبت به واگنهای باری و نیز تعداد زیاد مسافر جابجا شده به جهت وجود جاذبه‌های توریستی، شاخص بهره‌وری خطوط ریلی را در این کشور بالا برده است.
توزیع خطوط ریلی در کشور: این پارامتر نشان‌دهنده تراکم خطوط در سطح کشور است، بالابودن این شاخص نشان می‌دهد که در کشور خطوط ریلی توزیع بالایی دارد.
در ایران به ازای هر 100 کیلومتر مربع مساحت به طور متوسط 46/0 کیلومتر خطوط ریلی وجود دارد در حالیکه در کشور روسیه به ازای هر 100 کیلومتر مربع مساحت این کشور 500 کیلومتر خطوط ریلی وجود دارد.
با در نظرگرفتن رتبه نهم ایران در بین این 10کشور واضح است که تراکم خطوط در ایران مطلوب نبوده و نیاز به احداث خطوط جدید احساس می‌شود. البته لازم به ذکر است که وضعیت آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی و پراکندگی جمعیت در تعیین جایگاه کشورها بر اساس این شاخص موثر است.
بهره‌وری واگنهای باری
این پارامتر بیانگر عملکرد واگنهای باری است و بیانگر این مطلب است که بطور متوسط هر واگن باری چه میزان تن کیلومتر بار حمل نموده است که مسلم است هر چه این رقم بیشتر گردد نشانگر این است که کارایی در واگنهای باری راه آهن کشور بیشتر است، البته بستگی به شرایط منطقه‌ای هر کشور نیز دارد که در کریدورهای بین‌المللی قرارگرفته باشند یا خیر و نیز بسته به دیگر شرایط دارد. فرسودگی و قدیمی بودن ناوگان حمل و نقل ریلی در ایران باعث شده تا واگنهای باری، بهره‌وری لازم را نداشته باشند.
در ایران هر واگن باری به طور متوسط 1050 هزار تن کیلومتر بار جابجا نموده است که نسبت به کشور روسیه که هر واگن باری 3080 هزار تن کیلومتر بار جابجا می‌کند کمتر است و یا نسبت به کشور همسایه ترکیه که هر واگن باری 580 هزار تن کیلومتر بار جابجا نموده خیلی موفقتر عمل نموده است.
بهره‌وری واگنهای مسافری
این پارامتر دلالت به این مطلب دارد که به طور متوسط هر واگن مسافری چه تعداد مسافر جابجا می‌کند. هر چه رقم این شاخص بیشتر باشد نشان دهنده این مطلب است که بهره‌وری واگنهای مسافــری نسبت به واگنهای باری زیاد است و استفــاده بهینه از واگنها صورت می‌گیرد.
در ایران به طور متوسط هر واگن مسافری در سال توانسته 7340 هزارنفرکیلومتر مسافر را جابجا کند در حالیکه در کشور ترکیه بطور متوسط هر واگن مسافری 3950هزار نفرکیلومتر و مصر 5220 هزار نفرکیلومتر را جابجا می‌کند. بر این اساس نیزایران رتبه نخست را در بین این ده کشور داراست که نشان می‌دهد مردم نسبت به استفاده از قطار تمایل بسیار دارند که به این دلیل است که تعرفه راه آهن در مقایسه با جاده است.
واحد حمل به تعداد لکوموتیو
بیانگر این مطلب است که هر لکوموتیو موجود چه میزان بار و مسافر جابجا می‌کند.
به عبارتی هر واحد لکوموتیو به چه میزان بار و مسافر جابجا نموده است. این شاخص برای ایران که رتبه چهارم را در بین 10کشور منتخب داراست برابر 4.88 می‌باشد یعنی هرلکوموتیو به میزان 48.8 میلیون واحد حمل بار و مسافر جابجا نموده است.
بهره وری نفرکیلومترمسافرحمل شده به طول خطوط ریلی
هر چه این شاخص بیشتر باشد نشان‌دهنده اهمیت و مطلوب بودن سفر با راه آهن در کشور است.
با توجه به نمودار فوق و جدول شماره 7 ایران رتبه سوم را در بین کشورهای منتخب داراســت و این امر نشــانه این مطلب است که راه آهـــن در جابجایی مسافــــــر نسبت به کشورهای منتخب موفق عمل نموده است. در ایران در هر کیلومتر خطوط ریلی به طور متوسط1.3 میلیون نفرکیلومتر مسافر جابجا شده است که نسبت به کشور ترکیه که به ازای هر کیلومتر خطوط ریلی 600هزار نفرکیلومتر را جابجا کرده موفقتر بوده است.
توزیع لکوموتیو در طول خطوط ریلی
این شاخص نشانه این است که در هر کیلومتر خطوط ریلی چه تعداد لکوموتیو وجود دارد، هر چه این میزان بیشتر باشد یعنی استفاده بهینه از خطوط ریلی صورت می‌گیرد.
در ایران برای هر هزار کیلومتر بطور متوسط 76 لکوموتیو وجود دارد که در مقایسه با کشور مصر که 124 و یا اوکراین که 203 لکوموتیو به ازای هر هزار کیلومتر وجود دارد بسیار کم می‌باشد.
توزیع بار به طول خطوط
این شاخص بیانگر این مطلب است که به ازای هر کیلومتر خط ریلی چه میزان تن کیلومتر بار حمل شده است. در ایران این شاخص تقریبا2.4میلیون تن کیلومتر بار به ازاء هر کیلومترخط جابجا شده است. در اوکراین تقریبا 10.6 و در کشور همسایه ترکیه نیز1.1میلیون تن کیلومتر بار به ازاء هر کیلومترخط جابجا شده است.
توزیع واگنهای مسافری به طول خطوط ریلی
هر چه مقدار این شاخص بیشتر باشد یعنی از تعداد واگنهای مسافری بیشتری نسبت به خطوط ریلی استفاده می‌شود، نشانگر تقاضای بیشتر مردم نسبت به مسافرت با قطار است.
یعنی برای هر کیلومتر خطوط ریلی چه تعداد واگن مسافری وجود دارد که در ایران برای هر 100 کیلومتر 17 واگن مسافری وجود دارد. در کشور همسایه ترکیه 13 واگن مسافری و در اوکراین 28 واگن مسافری وجود دارد که باید سعی در گسترش و توسعه حمل و نقل مسافری راه آهن گردد که البته این امر با خصوصی‌سازی حمل و نقل ریلی مسافری درسالهای اخیر روبه گسترش خواهدبود.
رتبه ایران در بین کشورهای منتخب ششم است که بدلیل عدم کارایی بخش حمل و نقل ریلی و نیز وجود رقیبهای بزرگی چون جاده باعث شده تا ایران در زمینه حمل و نقل مسافر نتواند موفق عمل نماید، اما به دلیل واگذاری این بخش به بخش خصوصی می‌توان شاهد گسترش و پیشرفت در این صنعت گردید.
توزیع واگنهای باری به کل خطوط ریلی
هر چه این شاخص بیشتر باشد نشانه وضعیت مطلوب عملکرد حمل و نقل باری در راه آهن کشور است. به ازای هر کیلومتر خطوط ریلی چه تعداد واگن باری موجود است.در ایران بطور متوسط در هر کیلومتر 2 واگن باری موجود است که نسبت به کشور اوکراین که7 واگن و روسیه که تقریبا 6 واگن است کمتر می‌باشد.
دلایل پایین بودن این شاخص را می‌توان به صورت زیر عنوان نمود:
- عدم تضمین کافی برای سرمایه گذاری خارجی و سود حاصل از سرمایه‌گذاری آنها.
- استفاده نکردن از منابع بخش خصوصی، کوچک بودن بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری ترانزیت بین‌المللی.
نتیجه‌گیری
جهت جمع‌بندی مطالب ذکر شده یک نگاه کلی به موقعیت ایران در بین این ده کشور انتخابی با توجه به معیارها و شاخصهای تعریف شده می‌اندازیم.
با عنایت به مطالب گفته شده و رتبه‌بندیهای انجام شده می‌توان گفت ایران کشوری است که دارای تراکم خطوط پایین می‌باشد. این وضعیت منجر به این مطلب می‌گردد که بایستی در زمینه ساخت خطوط جدید سرمایه‌گذاری بیشتری صورت گیرد.
همچنین با توجه به پارامترهای S9 و S4 و S6 می‌توان نتیجه گرفت که تعداد واگنهای مسافری و مسافر حمل شده نسبت به طول خطـوط ریلی نسبت به سالهای مطالعه قبلی بهبود یافته است.
همچنین به دلیل وجود سایر گزینه‌های حمل و نقل با توجــه به دارا بودن مزایایی چون سرعت بالا و هزینه کمتر نسبت به واگنهای مسافری از حمل و نقل ریلی کمتر استفاده شده است.
با توجه به پارامتر S10 و S3 و S1 می‌توان گفت با وجود اینکه ایران در منطقه کریدور بین‌المللی شماره 9 قرار گرفته ولی استفاده بهینه از این موقعیت ننموده است. همچنین توزیع واگنها و لکوموتیو‌ها نسبت به خطوط ریلی بسیار کم است و نیاز به سرمایه گذاری جهت افزایش کمیت ناوگان حمل و نقل ریلی می‌باشد، علاوه بر اینکه می‌بایست به کیفیت آن نیز توجه نمود.در کل موانع و مشکلاتی که باعث شده تا در امر حمل و نقل ریلی نتوانیم موفق باشیم به صورت زیر خلاصه شده است :
- عدم اطمینان صاحبان کالا به استفاده از خطوط ریلی در ایران
- پایین بودن ظرفیت کریدورهای منطقه به منظور جوابگو بودن حجم کالای ترانزیتی ما
- نبودن امکانات اطلاع‌رسانی کافی در کشورهای عضو کریدور
- مشکلات ترخیص کالا و گمرکی
- جلسات مشترک با دست‌اندرکاران عضو کریدور
- نبودن سمینار و کنفرانس‌ها بین کشورهای منطقه برای عرضه خدمات
- استفاده نکردن از پیشرفتهای تکنولوژی و روز جهان در کریدورهای ارتباطی
- تنظیم برنامه‌های توسعه در کشور ( عدم توجه کافی به سیاستهای کشورهای منطقه در بخش خارجی همان کشور)
- نبود یک سیستم مؤثر و کارآمد در بین کشورهای عضو کریدور به منظور تسریع و تسهیل جریان ترانزیت و حمل و نقل
- استفاده نکردن از منابع بخش خصوصی – کوچک بودن بخش خصوصی در سرمایه گذاری ترانزیت بین‌المللی
- فرسودگی و قدیمی بودن و عدم کارایی ناوگان حمل و نقل ریلی
- وجود رقیب بسیار قوی بنام حمل و نقل جاده
- وسعت زیاد کشور و عدم پوشش کافی شبکه حمل و نقل
موارد فوق می‌تواند تا حدودی دلایلی جهت عدم کارایی حمل و نقل ریلی باشد. به منظور رفع موانع و مشکلات فوق می‌بایست یک نظام جامع حمل و نقل ایجاد شود و سهم هریک از زیربخشهای آن مشخص شود، با عنایت به اینکه برای حمل و نقل ریلی می‌بایست الویت خاصی را با توجه به ملاحظات اقتصادی و سیاسی و امنیتی، کاهش آلودگی زیست محیطی، افزایش ایمنی و کاهش مصرف انرژی قایل بود.